KSZTAŁTOWANIE WŁAŚCIWOŚCI DZIANIN POPRZEZ ZASTOSOWANIE PRZĘDZ POLIPROPYLENOWYCH Z WŁÓKIEN MODYFIKOWANYCH Jolanta Janicka 1, Agnieszka Walak 1, Elżbieta Mielicka 1, Agnieszka Zielińska 2 1. Instytut Włókiennictwa 2. AVERE Sp. z o.o. Streszczenie Jednym z podstawowych kierunków osiągnięcia określonych właściwości materiałów włókienniczych jest wykorzystanie do ich wytwarzania odpowiednich rodzajów surowców. Dany rodzaj surowca nadaje, więc podstawową charakterystykę tekstyliom. Oczekiwania w odniesieniu do wyrobów odzieżowych jak najlepszego komfortu użytkowania ukierunkowują prace specjalistów do nadawania standardowym wyrobom dodatkowych właściwości. W tym celu pracami badawczymi obejmowane są procesy modyfikacji włókien pod kątem uzyskania określonych cech, mających wpływ na kształtowanie właściwości materiałów włókienniczych, wśród których znaczące miejsce posiadają dzianiny. Ostatnie lata wskazują, że istotne miejsce w kształtowaniu właściwości dzianin zajmują m.in. przędze z włókien polipropylenowych. Szczególny ich udział odnotowywany jest w produkcji wyrobów bieliźnianych, wyrobów sportowych i rekreacyjnych oraz w pończosznictwie. Pośród bogatej gamy asortymentów przędz polipropylenowych szczególnie cenione są przędze z mikrowłókien, przędze o właściwościach antybakteryjnych i nowo oferowany asortyment; przędze termoaktywne z włókien o przekroju okrągłym z kanalikiem powietrznym. Wprowadzenie W świetle rosnącej konkurencji na rynku wyrobów tekstylnych zapewnienie wysokiego komfortu użytkowania staje się priorytetem w oferowanych produktach. Analiza czynników składających się na komfort użytkowania wskazuje, iż komfort jest pojęciem wielowymiarowym i złożonym. Indywidualne odczucie komfortu jest wynikiem skomplikowanych procesów, w których znacząca liczba bodźców pochodząca od odzieży i wywoływana przez zewnętrzne czynniki środowiskowe jest przekazywana do mózgu w celu sformułowania subiektywnych odczuć użytkownika [1]. Komfort użytkowania określany może być przez wiele parametrów biofizycznych, które wyznaczane mogą być w oparciu o znane przepisy normatywne, jak również na podstawie procedur badawczych ustalanych przez dane jednostki naukowe. W celu kompleksowego scharakteryzowania danych wyrobów pod kątem tych zjawisk najczęściej określane są podstawowe parametry strukturalne oraz następujące parametry biofizyczne takie jak: higroskopijność, przepuszczalność powietrza, czas wysychania, opór pary wodnej (przepuszczalność pary wodnej), opór cieplny czy wskaźniki sorpcji (wartość średniej sorpcji, prędkość sorpcji) [2]. Istotnym czynnikiem wpływającym na komfort podczas użytkowania wyrobów tekstylnych, jest ochrona człowieka przed niekorzystnym rozwojem bakterii, grzybów i pleśni, które szczególnie mają sprzyjające warunki rozwoju przy wzmożonym wysiłku fizycznym podczas zwiększonego wydzielania potu i ciepła. Nadanie materiałom tekstylnym cech higienicznych umożliwia zahamowanie rozwoju takiego nie sprzyjającego zjawiska. 1
Uwzględniając oczekiwania użytkowników producenci tekstyliów przedstawione powyżej podstawowe aspekty w zakresie zapewnienia komfortu użytkowania uznają za priorytetowe i poszukują rozwiązań technologicznych, które te oczekiwania mogłyby spełniać w jak największym stopniu. Jednym z kierunków osiągnięcia celu jest wykorzystanie przędz modyfikowanych nowej generacji pozwalających uzyskać o określonych cechach materiały włókiennicze, wśród których znaczące miejsce posiadają dzianiny. Ostatnie lata wskazują, że istotne miejsce w kształtowaniu właściwości dzianin zajmują przędze polipropylenowe [3]. Szczególny ich udział odnotowywany jest w produkcji wyrobów bieliźnianych, wyrobów sportowych i rekreacyjnych oraz w pończosznictwie. Pośród bogatej gamy asortymentów przędz polipropylenowych szczególnie cenione są przędze z mikrowłókien, przędze o właściwościach antybakteryjnych i nowo oferowany asortyment; przędze termoaktywne z włókien o przekroju okrągłym z kanalikiem powietrznym [4]. Aktualnie na europejskim rynku surowców włókienniczych znanymi przędzami z włókien polipropylenowych są m.in. przędze o nazwach handlowych [5]: ISOLFIL - 100% włókien polipropylenowych Meraklon, produkcji włoskiej, POLYCOLON - 100% włókien polipropylenowych, firmy Schoeller Austria, COMTEX - 100% włókien polipropylenowych, produkcji amerykańskiej, PROLEN - 100% włókien polipropylenowych firmy Chemosvit Fibrochem, Słowacja. W raporcie The Fiber Year 2006/07 opublikowanym przez koncern Oerlikon Saurer Textile przedstawione zostały dane dotyczące globalnej produkcji włókien stosowanych w światowym przemyśle włókienniczym w 2006 roku oraz prognozy na 2007 rok. Z danych tego raportu wynika, że produkcja światowa włókien polipropylenowych obejmuje ok. 3,1 mln ton, co stanowi około 4,2 % ogólnej ilości wytwarzanych włókien i ma tendencje wzrostowe [6]. Natomiast z informacji z grudnia 2012 r. na temat produkcji tylko włókien syntetycznych wynika, że udział włókien polipropylenowych w produkcji światowej wynosi 12 % [7]. W niniejszym opracowaniu autorzy przedstawiają charakterystykę asortymenty przędz polipropylenowych modyfikowanych na etapie wytwarzania włókien: o z jonami srebra w kierunku nadawania właściwości antybakteryjnych, o z kanalikiem powietrznym pod kątem uzyskiwania cechach termoaktywnych. Oba asortymenty przędz w istotny sposób wpływają na właściwości dzianin, a ich szczególne cechy w połączeniu z określonymi strukturami dziewiarskimi pozwalają kształtować wyroby dziane w aspekcie wielofunkcyjności. Przędza z włókien polipropylenowych z jonami srebra Rozwój badań naukowych w obszarze ochrony przed szkodliwym działaniem drobnoustrojów i prezentacja wyników tych badań na spotkaniach naukowych, coraz częściej wskazuje na wyroby o niezwykłych właściwościach bakteriobójczych [8]. Właściwości te nadawane są poprzez modyfikację materiałów wykorzystywanych do ich wytwarzania m.in. cząstkami srebra. Klienci są zachęcani do kupowania produktów zawierających srebro, wśród których znajdują się m.in. szczoteczki do zębów, kosmetyki, środki czystości, urządzenia toaletowe czy artykuły gospodarstwa domowego. Srebro, jako mikroelement, odgrywa bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Niedobór srebra w organizmie człowieka obniża odporność na bakterie, toksyny, 2
wirusy, grzyby itp. Z danych literaturowych wynika jednak, że zbyt duża ilość srebra, przewyższająca zapotrzebowanie organizmu, może powodować wiele poważnych chorób [9,10]. Oddziaływanie srebra na organizm człowieka zależy od postaci i formy w jakiej jest ono stosowane. Rozpuszczalne w wodzie związki srebra, zwłaszcza azotan (V), zwany lapisem oraz mleczan stosowano od dawna jako silne i skuteczne środki dezynfekcyjne. Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku chirurdzy dezynfekowali rany pooperacyjne preparatami zawierającymi jony srebra. Aktywność biologiczna srebra wynika z jego oddziaływania powierzchniowego, toteż jeszcze niedawno dla zwiększenia aktywności stosowano je w postaci płatków lub drobno zmielonej mączki aplikowanej doustnie jako lekarstwo na wiele chorób lub miejscowo w leczeniu oparzeń i zakażeń grzybiczych [9,11,12]. Srebro stało się również znaczącym modyfikatorem materiałów włókienniczych, dzięki czemu wyroby z nich wytwarzane posiadają właściwości antybakteryjne [13, 14]. Osiągnięcia ostatnich lat w tym zakresie, odnoszą się do modyfikacji srebrem włókien polipropylenowych [3, 4]. Pierwsze próby przędz z modyfikowanych włókien do oceny i określenia możliwości ich wykorzystania przedstawiła w pierwszych latach XXI wieku słowacka firma Chemosvit Fibrochem [15]. Kolejne, następne lata były etapem doskonalenia tego procesu i zaoferowania branży dziewiarskiej przędz z włókien polipropylenowych modyfikowanych jonami srebra o nazwie handlowej Prolen Siltex. Przędze te można zaliczyć do grupy przędz nowej generacji, które z dużym powodzeniem konkurują ze znanymi na rynku przędzami antybakteryjnymi znanymi pod nazwami m.in.: X-Static i Meryl Skinlife wytwarzanych na bazie włókien poliamidowych, Trevira Bioactive otrzymywanych w wyniku modyfikacji włókien poliestrowych i Deomed Bamboo produkowanych z włókien bambusowych. Pierwsze z trzech wymienionych rodzajów przędz są modyfikowane jonami srebra, zaś przędza bambusowa poddawana jest obróbce chemicznymi apreturami antybakteryjnymi i antygrzybicznymi. Wymienione przędze przygotowane do przerobu w technice dziewiarskiej w dużej mierze znajdują zastosowanie na wyroby sportowe i rekreacyjne, których użytkowanie związane jest z dużym wysiłkiem fizycznym. Szczególnie istotne znaczenie posiada nadanie właściwości antybakteryjnym wyrobom bieliźnianym mającym bezpośredni kontakt z ciałem. Dzianina wytworzona z wymienionych rodzajów przędz i o określonej strukturze, spełnia oczekiwania użytkowników w zakresie komfortu użytkowania, w związku z czym jest ona niekwestionowanym, najlepszym materiałem włókienniczym na bieliznę [16]. Z pośród szerokiej oferty wyrobów sportowych i rekreacyjnych użytkownicy szczególnie cenią wyroby z przędz z włókien polipropylenowych, które charakteryzują się wieloma cechami pozwalającymi na ich wiodące miejsce wśród surowców wykorzystywanych na tego rodzaju asortymenty. Na rysunkach 1-4 przedstawiono cechy włókien polipropylenowych w odniesieniu do innych włókien, a poziom wskaźników charakteryzujących te cechy decyduje o walorach wyrobów z nich wykonanych [4, 17]. Do takich cech włókien polipropylenowych należą m.in.: o niski ciężar właściwy (0,90-0,91 g/cm 3 ), co sprawia, że wyroby wytworzone z tego surowca są wyjątkowo lekkie i miłe w chwycie (rys. 1.), 3
Rys. 1. Charakterystyka ciężaru właściwego włókien polipropylenowych w odniesieniu do innych rodzajów surowców. o niewielka higroskopijność (chłonność wilgoci wynosi 0,01% przy wilgotności 65%), dzięki tej właściwości wyroby z włókien polipropylenowych praktycznie nie są zwilżalne, a dzianina daje odczucie suchości (rys.2.), Rys. 2. Charakterystyka higroskopijności włókien polipropylenowych w odniesieniu do innych rodzajów surowców. o zdolność transportu wilgoci, dzięki temu, że włókna polipropylenowe posiadą bardzo dobrze rozwinięty system kapilarny, wyroby z nich wykonane w kontakcie z wilgotną skórą, zbędną wilgoć transportują na zewnątrz lub do innej warstwy chłonnej z gdzie stopniowo odparowuje. Użytkownicy wyrobów odbierają przyjemne odczucie suchej skóry (rys.3.). 4
Rys. 3. Charakterystyka transportu wilgoci włókien polipropylenowych w odniesieniu do innych rodzajów surowców. o niskie przewodnictwo cieplne (łączy się hydrofobowością włókien polipropylenowych), dzięki któremu wyroby wykonane z surowców polipropylenowych umożliwiają utrzymywać stałą temperaturę skóry, co w efekcie zapewnia dobrą ochronę cieplną w różnych warunkach atmosferycznych (rys. 4.). Rys. 4. Charakterystyka przewodnictwa cieplnego włókien polipropylenowych w odniesieniu do innych rodzajów surowców. Poza wymienionymi cechami do pełniejszej charakterystyki włókien polipropylenowych należy wymienić: o właściwości mechaniczne, które można określić jako ich zaletę, ponieważ polipropylen posiada dobre właściwości wytrzymałościowe na rozerwanie w zakresie 40-70 cn/tex w stanie suchym i mokrym. Wyroby z przędz polipropylenowych charakteryzują się duża odpornością na ścieranie oraz dobrą odpornością na tarcie i pilling. o stabilność termiczną, która ze względu na niską temperaturę topnienia 168 175 O C i mięknienia 140-155 O C włókien polipropylenowych, wymaga aby dla materiałów z tego surowca stosowane były niższe temperatury w procesie obróbki wykończalniczej. 5
Przerób przędze z włókien polipropylenowych należy do grupy procesów uwzględniających aspekty ochrony środowiska. Ekologiczne aspety procesów przetwórczych wynikają z postaci w jakiej zostają przygotowane przędze do przerobu, tj. jako surowce kolorowe nie wymagające barwienia, gdyż polipropylen barwiony jest w masie włóknotwórczej. Pozytywnym czynnikiem jest również to, że wyroby polipropylenowe poddawane recyklingowi przerabia się na granulat do dalszego wykorzystania, natomiast odpady włókniste najczęściej przetwarza się m.in. na wypełnienia. Prezentując właściwości włókien polipropylenowych należy szczególną uwagę poświęcić cechom odporności biologicznej, która w istotny sposób wpływa na kształtowanie charakteru produktów wykonanych z tego surowca. Opis tej cechy przedstawia się następująco: o odporność biologiczna, wśród standardowych włókien syntetycznych włókna polipropylenowe charakteryzują się najwyższą odpornością biologiczną. Wzmocnione (modyfikowane) w polimerze dodatkiem środka antybakteryjnego w postaci jonów srebra, trwale związanym z tworzywem włókna, stanowi w wysokim stopniu złe podłoże dla rozwoju grzybów i pleśni oraz mikroorganizmów, które są główną przyczyną powstawania nieprzyjemnego zapachu, podrażnień i chorób skóry. Ponadto surowiec polipropylenowy nie powoduje odczynów alergicznych, jest biokompatybilny z tkankami ludzkimi (rys.5). Bakteriostatyczność wyrobów tekstylnych włókna modyfikowane włókna bez modyfikacji Rys.5. Charakterystyka właściwości bakteriostatycznych włókien polipropylenowych standardowych i włókien modyfikowanych jonami srebra. Aktualnie na rynku surowców włókienniczych dostępnymi przędzami polipropylenowymi modyfikowanymi jonami srebra są przędze teksturowane z mikrowłókien Prolen Siltex, oferowane w asortymentach: Prolen vel FTM Siltex 50 dtex f 50 Prolen vel FTM Siltex 50 dtex f 50 x 2 Prolen vel FTM Siltex 56 dtex f 43 Prolen vel FTM Siltex 70 dtex f 50 Prolen vel FTM Siltex 84 dtex f 33 Przędza z włókien polipropylenowych z kanalikiem powietrznym 6
W grupie odzieży zapewniającej komfort użytkowania jedno z głównych miejsc zajmuje odzież termoaktywna. Idea aktywnej odzieży dopasowującej swoje właściwości, zależnie od klimatu zewnętrznego i produkcji ciepła metabolicznego, została podjęta w wielu instytucjach naukowych [18, 19], dając podstawy do projektowania odzieży aktywnej [20]. Działania te stały się zbieżne z rozwojem nowych generacji surowców włókienniczych. Zadaniem odzieży termoaktywnej jest transport potu wydzielanego podczas wzmożonego wysiłku fizycznego przy jednoczesnym zapobieganiu nadmiernym stratom ciepła, związanym z odprowadzeniem przez organizm pary wodnej [21]. Szczególne oczekiwania spełniania wymagań w zakresie cech termoaktywnych przypisywane są wyrobom sportowym i rekreacyjnym. Najwłaściwszym materiałem włókienniczym na tego rodzaju wyroby, które mogą sprostać oczekiwaniom użytkowników są dzianiny o określonych strukturach warstwowych wykonane z odpowiednich surowców posiadających zdolność sprawnego odprowadzania wilgoci. Dotychczasowe doświadczenia badawcze i technologiczne wskazują, że uzyskanie tego typu dzianin możliwe jest przez zastosowanie w poszczególnych warstwach dzianiny surowców o różnym powinowactwie do wilgoci. Zadaniem warstwy dzianiny bezpośrednio stykającej się z ciałem (warstwa z przędz konduktywno-dyfuzyjnych) jest odprowadzanie i transport wilgoci do zewnętrznej warstwy sorpcyjnej [2]. W wyrobach termoaktywnych na warstwę dzianin bezpośrednio stykającej się z ciałem oferowanych jest cały szereg różnych rodzajów przędz, dla przykładu: w grupie przędz poliestrowych: PES cięty o nazwach handlowych Coolmax, Thermastat i Elana oraz PES ciągły teksturowany, w grupie przędz polipropylenowych: PP cięty i PP ciągły teksturowany, w grupie przędz poliamidowych: PA teksturowany o nazwach handlowych Meryl, Tasland i Skinlife. Włókna do wytwarzania większości wymienionych przędz modyfikowane są w procesie ich formowania. Natomiast w przypadku przędz polipropylenowych modyfikacja fizyczna włókien jest efektem prowadzonych badań w okresie ostatnich lat, dzięki czemu zaoferowano przędzę polipropylenową Prolen Hollow-Light z włókien z kanalikiem powietrznym o przekroju okrągłym [4, 17]. Przędza ta charakteryzuje się wyjątkowymi cechami wśród syntetycznych przędz ciągłych teksturowanych, a w szczególności mianowicie bardzo niskim ciężarem właściwym włókien (poniżej 0,8 g/cm 3 ), dzięki czemu wyroby wytworzone z tego surowca są niezwykle lekkie, o chwycie zbliżonym do jedwabiu (rys. 6.) Rys. 6. Charakterystyka ciężaru właściwego włókien polipropylenowych z kanalikiem powietrznym w odniesieniu do innych rodzajów surowców. 7
Drugą istotną cechą nowego rodzaju włókien mającą wpływ na kształtowanie właściwości wyrobów, jest doskonała izolacyjność cieplna wynikająca ze struktury włókna tj. posiadanego kanalika powietrznego o przekroju okrągłym. Ponadto podobnie jak włókna standardowe, włókna polipropylenowe z kanalikiem powietrznym charakteryzują się m.in.: o niską chłonnością wilgoci (chłonność wilgoci wynosi 0,01% przy wilgotności 65%), co sporawia, że wyroby z przędzy z tych włókien dają odczucie suchości, o doskonałym transportem wilgoci, gdyż posiadą bardzo dobrze rozwinięty system kapilarny, dzięki temu zbędna wilgoć jest błyskawicznie odprowadzana na zewnątrz, o posiadają odporność biologiczną, jedną z najwyższych wśród powszechnie z dostępnych włókien standardowych, o dobre właściwości wytrzymałościowe na rozerwanie w zakresie 40-70 cn/tex w stanie suchym i mokrym. Zastosowanie przędz z włókien polipropylenowych Standardowe przędze z włókien polipropylenowych znajdują zastosowanie na szeroki wachlarz asortymentów, do którego można zaliczyć [4]: o dzianiny metrażowe na wyroby bieliźniane letnie i zimowe, o bieliznę bezszwową aktywną, o lekką odzież sportowo-rekreacyjną, o odzież ocieplającą, o wyroby pończosznicze (np. skarpetki i rajtuzy klasyczne, sportowe) o wyroby profilaktyczne i rehabilitacyjne stosowane w leczeniu chorób urologicznych, dermatologicznych i reumatycznych, o implantowalne wyroby medyczne (ubytki kości, wszczepiene siatki medyczne), o wyroby higieniczne (dla dorosłych i dla dzieci), o odzież ochronną roboczą, o materiały stosowane w przemyśle meblarskim i samochodowym (dzianiny obiciowe i wyposażenia wnętrz), o wyroby dla przemysłu spożywczego, budownictwa, rolnictwa itp. Zarówno przędze z włókien polipropylenowych modyfikowanych jonami srebra jak i z włókien z kanalikiem powietrznym mogą znaleźć zastosowanie do produkcji dzianin na wiele z wymienionych powyżej asortymentów wyrobów kształtując dodatkowo ich właściwości. Pierwszy z rodzajów przędz pretenduje przede wszystkim do wykorzystania na wyroby użytkowane w środowisku, w którym oczekiwana jest ochrona przed niekorzystnym działaniem jego czynników biologicznych. W ramach zrealizowanych w Instytucie Włókiennictwa prac badawczych przędze te zostały zaproponowane, jako surowce o wysokich, korzystnych walorach, do produkcji dzianin metrażowych przeznaczonych na bieliźniane wyroby sportowe. W pracy wykorzystano jeden z asortymentów przędz teksturowanych z mikrowłókien Prolen Siltex, o niskiej masie liniowej, na dzianiny 8
wykonane z zastosowaniem 100% tych przędz i wykonane w układzie z innymi surowcami (m.in. poliamidem). W obu przypadkach układów surowcowych otrzymano dzianiny o niskich gramaturach (125-135 g/m 2 ), dzięki czemu można zastosować je na lekkie bieliźniane wyroby sportowe. Ponadto struktura przędz z mikrowłókien dała możliwość otrzymania dzianin o miękkim delikatnym chwycie, zaś fakt iż przędze są wybarwione w masie pozwoliła na skrócenie procesu obróbki wykończalniczej dzianin. Uzyskana dobra stabilność wymiarowa dzianin wskazuje, że wyroby z nich konfekcjonowane będą zachowywały stałość wymiarów i kształtów w czasie użytkowania i po konserwacji [1]. Wg danych producenta przędz udział w dzianinie, co najmniej 30% Prolen Siltex pozwala uzyskać już działanie antybakteryjne (badania przeprowadzono dla wyrobów skarpetkowych, aktywność oceniano wobec bakterii Gram (+) i Gram (-)) tj. zapobiegające rozmnażaniu się bakterii, grzybów i pleśni [17]. Odnośnie wykorzystania i oceny wpływu na właściwości dzianin przędz Prolen Hollow- Light z kanalikiem powietrznym realizowano prace projektowe i technologiczne pod kątem uzyskania materiału o cechach termoaktywnych, przeznaczonego na wyroby sportowe i rekreacyjne. W wykonanych próbach dzianin o strukturze dwuwarstwowej, przędzę Prolen Hollow-Light stosowano na warstwę spodnią do ciała, zaś na warstwy wierzchnie wykorzystywano różne asortymenty przędz poliamidowych [1]. Dla dzianin tych, zgodnie z założeniami o przydatności na wyroby termoaktywne określono cechy gwarantujące komfort fizjologiczno-użytkowy poprzez wyznaczanie następujących wskaźników: o przepuszczalność powietrza [mm/s],, zwana także przewiewnością jest tą cechą wyrobu, która kształtuje mikroklimat pod odzieżą w czasie jej użytkowania. Przewiewność wykazuje także pośredni wpływ na walory użytkowe wyrobów, co wynika ze skorelowania jej z izolacyjnością cieplną, o przepuszczalność pary wodnej [g/m 2 /dzień] jest istotna punktu widzenia zdolności dyfuzji pary potu przez wyrób, o opór cieplny [m 2 K/W] jest miarą izolacyjności cieplnej materiałów. Odzież o odpowiedniej izolacyjności cieplnej zapobiega nadmiernym stratom ciepła do otoczenia. W związku z powyższym uzyskanie określonego poziomu wymienionych wskaźników mogło świadczyć o oczekiwanej termoaktywności wyrobów wykonanych z opracowanych dzianin. Podsumowanie Przeprowadzone procesy modyfikacji włókien polipropylenowych zaowocowały nowymi produktami surowcowymi o charakterystyce pozwalającej na nadawanie tekstyliom właściwości, które mogą świadczyć o poprawie komfortu ich użytkowania. Przędze z włókien polipropylenowych modyfikowanych jonami srebra Prolen Siltex zastosowane, w określonym udziale, do wytwarzania dzianin mogą kształtować ich właściwości antybakteryjne. Natomiast modyfikacja struktury włókna w postaci kanalika powietrznego o przekroju okrągłym wpłynęła na zmianę ich cech w odniesieniu do włókien polipropylenowych standardowych w kierunku zmniejszenia ciężaru właściwego i zwiększenia właściwości termoizolacyjnych. Dzięki temu przędze Prolen Hollow-Light z włókien z kanalikiem powietrznym mają istotny wpływ na kształtowanie cech dzianin termoaktywnych. 9
Bibliografia: 1. Praca zbiorowa, Dzianiny o podwyższonym komforcie użytkowania wytwarzane na szydełkarkach cylindrycznych dużych średnic, Instytut Włókiennictwa, praca badawczo-rozwojowa na zlecenie firmy MARCZAK Krzysztof Marczak, 2012 r., 2. K. Kowalski, J. Janicka, T. Massalska-Lipińska, M. Nyka, Impact of Raw Material Combinations on the Biophysical Parameters and Underwear Microclimate of Two-Layer Knitted Materials, Fibres &Textiles in Eastern Europe, 2010 r., Vol. 18, No. 5(82), s. 64-70, 3. Praca zbiorowa, Dzianiny na wyroby bieliźniane i rekreacyjne z zastosowaniem przędz z mikrowłókien polipropylenowych, Instytut Włókiennictwa, praca badawczo-rozwojowa na zlecenie firmy AVERE, 2010 r., 4. A. Walak, E. Mielicka, Wpływ właściwości włókien polipropylenowych na komfort użytkowy wyrobów dziewiarskich, Materiały X Sympozjum Naukowo-Technicznego Technologie Innowacyjne w Strategii Rozwoju Dziewiarstwa, Kroczyce, 2012 r. 5. www.lasting.eu 6. Biuletyn Informacji Publicznej. Izba Bawełny w Gdyni, www.gca.org.pl 7. Polipropylen, pl.wikipedia.org 8. R. Koźmińska, I. Oleksiewicz, W. Dominikowski, A. Mościcki, Zastosowanie cząstek srebra o wymiarach atomowych w obróbce wykończalniczej w celu nadawania tekstyliom cech antybakteryjnych, Przegląd Włókienniczy 12/2010 s. 35-39, 9. Bacciarelli A., Kołodziejczyk M., Rybicki E.: Wpływ nanocząstek srebra na funkcjonowanie organizmu człowieka. Materiały XXIV Seminarium Polskich Kolorystów, Ostrowiec Świętokrzyski, 2008 r., 10. Spencer W.H., Garron L.K., Contreras F., Hades T.L., Lai C.: Endogenous and exogenous okular and systemie silver deposition. Trans Ophthalmol. Soc. U.K. 100, 11. www.zdrowie-online.info, 12. www.biomedyk.aplus.pl, 13. B. Filipowska, E. Rybicki, A. Walawska, E. Matyjas-Zgondek, Nowa metoda antybakteryjnej i antygrzybicznej modyfikacji wyrobów włókienniczych za pomocą srebra, Fibres & Textiles in Eastern Europe 2011, Vol. 19, No. 4 (87) pp. 124-128., 14. Praca zbiorowa, Modyfikacja dzianin poliestrowych pod kątem trwałości właściwości higienicznych przeznaczonych na fartuchy zawodowe, Instytut Włókiennictwa, Działalność Statutowa, zadanie badawcze nr BZD 01 21, 2010 r., 15. Praca zbiorowa, Zastosowanie przędz polipropylenowych z jonami srebra w dzianinach przeznaczonych na bieliznę sportową, Instytut Technik i Technologii Dziewiarskich TRICOTEXTIL, praca badawczo-rozwojowa własna, 2006 r., 16. Praca zbiorowa, Dzianiny na wyroby rehabilitacyjne z udziałem przędzy z bursztynem, Instytut Włókiennictwa, praca badawczo-rozwojowa na zlecenie firmy Pani Teresa Medica S.A., 2009r. 17. Materiały informacyjne i reklamowe firmy AVERE, 2012 r. 18. W. Bendkowska Tekstylia inteligentne przegląd zastosowań. Cz. I Tekstylia regulujące mikroklimat odzieży, Przegląd Włókienniczy nr 8/2002, 19. L. Muran Trends in the Market for Sports and Other Performance Apparel, Textile Outloock International, March-April 2003, 20. J. Zieliński Rola odzieży i materiałów tekstylnych w zapewnieniu człowiekowi komfortu, Spektrum Tekstylno-Włókiennicze 3/2004. 21. M. Idzik Nowatorskie zastosowania tekstyliów, Przegląd włókienniczy 7/2005. 10