Seweryn Szczepański (Iława) Karl Josef Kaufmann (1865-1945) historyk, archiwista, autor pierwszej monografii Susza W 1937 r. ukazała się pierwsza i jak dotąd jedyna monografia miasta Susz 1 Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreuβen 2, autorstwa Karla Josefa Kaufmanna. Książka wydana została staraniem ówczesnego magistratu miejskiego, została przezeń sfinansowana, a także wydrukowana w miejskiej drukarni. Jak dowiadujemy się ze wstępu, Kaufmann już na początku 1930 r. zakończył prace nad maszynopisem książki, która jednakże z bliżej nie przytoczonych przez niego przyczyn nie została wówczas wydrukowana. Wcześniej jednak wydrukowane zostały inne jego książki dotyczące historii miast znajdujących się na obszarze dawnego powiatu suskiego, takich jak: Iława (1905), Prabuty (1928), Biskupiec (1928) i Kisielice (1931). Kaufmann był także autorem artykułu dotyczącego historii Szymbarka (1910) oraz książki dotyczącej 600 letniej historii majątku Bałoszyce (1916), wydana ona została dzięki staraniom ówczesnego właściciela majątku, hrabiego Manfreda von Brünneck. Spośród wszystkich prac Kaufmanna, zdaje się, że najbardziej cenną w jego dorobku naukowym jest wydana w 1927 r. w Kwidzynie książka Geschichte des Kreises Rosenberg. Prace nad nią autor rozpoczął już w 1913 r., przerywane wybuchem I wojny światowej, kryzysem gospodarczym i wydarzeniami politycznymi w Niemczech zakończyły się dopiero w lutym 1927 r 3. To niezwykle ważne, z punktu widzenia mediewistyki dzieło, porusza tematykę osadnictwa na obszarze powiatu suskiego od czasów pruskich do 1466 r., kolejny tom, który niestety nigdy nie został wydany (Kaufmann chyba nawet nie rozpoczął prac nad jego przygotowaniem) miał przedstawiać problematykę osadnictwa po II pokoju toruńskim. Karl Josef Kaufmann urodził się 14 styczna 1865 r. w katolickiej rodzinie w Wertheim nad Menem, w Badenii-Wirtembergii. Jego ojciec Aleksander (1817-1893) 4 był doktorem filologii, poetą etnografem i historykiem kultury, od 1850 r. pracował jako archiwista w archiwum książąt von Löwenstein. Matką była Mathilde z domu Binder (1835-1901), poetka, która tworzyła pod pseudonimem Amara George 5. Karl Josef po ukończeniu gimnazjum studiował 1 W 2006 r. staraniem władz miasta Susz oraz Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie wydana została praca zbiorowa Susz. Z dziejów miasta i okolic, pod red.: J. Cygańskiego, Olsztyn 2006. Książka ta, to obszerne wydawnictwo, powstałe na bazie referatów wygłoszonych 24 listopada 2005 r. w Suszu, na konferencji Susz z dziejów miasta i okolic. 2 K. J. Kaufmann, Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreussen, Rosenberg Wpr. 1937. 3 Idem, Geschichte des Kreises Rosenberg, I. Band, Marienwerder 1927, s. 7-8. 4 H. Hüffer, Kaufmann Alexander, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 51, Nachträge bis 1899: hrsg.: Kálnoky Linder, Leipzig 1906, s. 75-81. 5 Informacje na temat K. J. Kaufmanna znajdują się przy biogramie jego kuzyna Eduarda Kaufmanna, prof. ginekologii; J. Radke, Eduard Kaufmann, [w:] Neue deutsche Biographie, Bd. 11, 1977, s. 346. 51
kolejno na uniwersytetach w Strasburgu, Monachium oraz Bonn, następnie wyjechał do Rzymu gdzie podjął pracę w Pruskim Instytucie Historycznym 6. W Rzymie, mając dostęp do archiwaliów papieskich, rozpoczął badania nad pontyfikatem papieża Eugeniusza IV, a w szczególności stosunkami papiestwa z krajami niemieckimi, efektem czego było wydanie wraz z innymi badaczami pracującymi pod kierownictwem Roberta Arnolda, pierwszego tomu Repertorium Germanicum, liczącego ponad 750 stron regestów dokumentów wydanych przez kancelarię papieską w latach 1431-1447 7. Po powrocie do Niemiec, 7 marca 1889 r., Kaufmann przedstawił na uniwersytecie w Bonn swoją dysertacje doktorską: Ueber die Anfänge des Bundes der Adelichen und des Bildersturmes: Beiträge zur Geschichte des niederländischen Aufstandes 8. Po uzyskaniu tytułu doktora podjął, w 1901 r. pracę w Państwowym Archiwum w Magdeburgu, po trzech latach otrzymał promocję i został przeniesiony do Gdańska, gdzie od 1 kwietnia 1903 r. pracował w tamtejszym nowootwartym Archiwum Państwowym 9. Dyrektorem archiwum był podówczas dr Max Bär, po nim funkcje dyrektora sprawował dr Adolf Warschauer (1912-1915). Jeszcze w latach trwania wojny, w 1915 r., funkcję dyrektora objął dr Karl Josef Kaufmann i pełnił ją do 1921 r., kiedy to po zmianach terytorialnych, następujących w wyniku postanowień traktatu wersalskiego znaczny obszar Prus Zachodnich znalazł się w granicach państwa polskiego oraz Wolnego Miasta Gdańsk. W owym czasie, w miejscu dawnego pruskiego Archiwum Państwowego, utworzono Państwowe Archiwum Wolnego Miasta Gdańsk (Staatsarchiv für Freie Stadt Danzig), którego dyrektorem, po otwarciu 1 grudnia 1921 r., został również Kaufmann 10, sprawując tę funkcję do 1929 r. W czasie pełnienia swoich obowiązków, jako dyrektor Archiwum, Kaufmann kierował się głównie interesem niemieckim, prezentując ponadto antypolskie stanowisko oddalając żądania Polaków o zwrot archiwaliów dotyczących miejscowości, które mocą traktatu znalazły się w granicach Rzeczypospolitej. Jedynym drobnym sukcesem było zwrócenie akt staropolskich kilku miastom pomorskim, które przekazały swe zbiory do Archiwum Gdańskiego na zasadzie umów depozytowych. Akta te trafiły dopiero w 1936 roku do Archiwum Państwowego w Poznaniu. 6 Biogram Kaufmanna przytacza we wstępie do reprintu książki Kaufmanna z 1905 r. B. Jähnig, [w:] K. J. Kaufmann, Geschichte der Stadt Deutsch Eylau, Münster 2005, s. VIII. 7 Repertorium Germanicum. Regesten aus den päpstlichen Archiven zur Geschichte des Deutschen Reichs und seiner Territorien im XIV. und XV. Jahrhundert, Bd. 1: Pontificat Eugens IV. (1431-1447), Bearb. von R. Arnold, J. Haller, J. Kaufmann, J. Lulvès, Berlin 1897. 8 B. Jähnig podaje rok zdobycia tytułu doktora przez Kaufmanna: 1891, por: B. Jähnig, op. cit., s. VIII; Tymczasem w Bibliotece Uniwersytetu w Bonn znajduje się ona wśród dysertacji doktorskich pod nr 105 z lat 1888-1889. Por też informacje o dysertacji w 1889 r.: Jahresverzeichnis der an den deutschen Universitäten erschienenen Schriften, Preussische Staatsbibliothek 1889, s. 41; Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque nationale auteurs 30, Paris 1924, s. 874. 9 M. Bär, Das K. Staatsarchiv zu Danzig, seine Begründung, seine Einrichtungen und seine Bestände, Mitteilungen der K. Preussischen Archivverwaltung Heft 22: 1912, s. 13. 10 J. Weiser, Geschichte der preussischen Archivverwaltung und ihrer Leiter: Von den Anfängen unter Staatskanzler von Hardenberg bis zur Auflösung im Jahre 1945, Köln 2000, s. 97. 52
Polscy historycy, w szczególności po 1933 r. nagminnie spotykali się z utrudnieniami i odmowami udostępnienia zbiorów w Gdańsku 11. Postawa Kaufmanna była typowa dla wielu niemieckich badaczy jego czasów, nacjonalistyczne podejście do dziejów i epatowanie niemieckiej spuścizny narodowej szczególnie na obszarze Prus dawało się zauważyć już u schyłku XIX w., nasilając się w okresie międzywojennym, by po dojściu do władzy Adolfa Hitlera przyjąć najbardziej radykalną i wojowniczą formę 12. W czasie swojej pracy w Gdańsku, Kaufmann prócz codziennych obowiązków związanych z pracą w Archiwum, skupiał się także na badaniach związanych głównie z samorządnością miast Prus Zachodnich. Nie były mu jednak obce zagadnienia dotyczące stosunków społecznych i narodowościowych, duchowieństwa, kultury materialnej, a także procesów czarownic i medycyny. Oczywiście jako historyk archiwista dużo czasu poświęcał badaniom i opracowywaniom zespołów archiwalnych, a także pracami nad udostępnianiem źródeł dotyczących Prus Zachodnich dla szerszego grona badaczy. Objawiało się to nie tylko w szeregu publikacji, ale także w osobistym zaangażowaniu w działalność powstałego już w latach 1879/1880 gdańskiego towarzystwa Westpreußischen Geschichtsvereins, którego Kaufmann był przewodniczącym w latach 1919-1929. Z jego inicjatywy w 1923 r. powstała komisja Historischen Komission für ost - und westpreuβische Landesforschung, zajmująca się badaniami nad historią i osadnictwem na obszarze Prus Wschodnich i Zachodnich. Kaufmann w 1929 r. przeszedł na emeryturę, jego następcą na stanowisku dyrektora Archiwum Gdańskiego był w latach 1929-1941 dr Walther Recke. Sam Kaufmann zamieszkał wpierw w Lipsku, następnie w Koblencji, po odejściu na emeryturę otrzymał także tytuł profesora. Już po jego wyjeździe z Gdańska ukazały się dwie ważne książki, których był autorem, a mianowicie historia Kisielic i historia Susza. Karl Josef Kaufmann zmarł w przeddzień zakończenia II wojny światowej 30 marca 1945 r. w Schönebeck. 11 C. Biernat, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym, 1919-1939, Warszawa 1969, s. 8-9, 36; J. Sobczak, Propaganda zagraniczna Niemiec weimarskich wobec Polski, Poznań 1973, s. 185, 208. 12 Na temat okresu międzywojennego: S. Szczepański, Źródła tradycji wschodniopruskich, [w:] Folklor regionów przygranicznych Gminy Iława i Gminy Pagegiai. Bogactwo etnograficzne Gminy Iława i okolic, Laseczno-Iława 2007, s. 69-70; Na temat okresu nazistowskiego: S. Szczepański, Archaeology in the Duty of Nazis: Himmler s Propaganda and Excavations on the Hill Fort in Stary Dzierzgoń (Alt Christburg), Lietuvos Archeologija, t. 35: 2009 (w druku). 53
Bibliografia ważniejszych prac Karla Josefa Kaufmanna z lat 1897-1931: 1897: [wraz z R. Arnold, J. Haller, J. Lulvès], Repertorium Germanicum. Regesten aus den päpstlichen Archiven zur Geschichte des Deutschen Reichs und seiner Territorien im XIV. und XV. Jahrhundert, Bd. 1: Pontificat Eugens IV. (1431-1447), Berlin. 1889: Ueber die Anfänge des Bundes der Adelichen und des Bildersturmes: Beiträge zur Geschichte des niederländischen Aufstandes, [Dysertacja doktorska] Bonn. 1903: Die Stellung der Kirche zu den Hexenprozessen im 17. Jahrhundert, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 9, S. 59-69. 1905: Geschichte der Stadt Deutsch Eylau, Danzig. Über Danzigs Sanitäts- und Medizinalwesen im 16. und 17. Jahrhundert, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 4, s. 4-16. Der Silberschatz des Danziger Dominikanerklosters im Jahre 1565, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 4, s. 19. Über Danzigs Sanitäts- und Medizinalwesen im 16. und 17. Jahrhundert, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 4, s. 26-35. Die angebliche Schlacht bei Deutsch Eylau im Jahre 1455, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 4, s. 82-84. 1906: Neues über Antoni von Obbergen, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 5, s. 37-40. Der Zustand von Konitz zur Zeit der preußischen Besitzergreifung, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 5, s. 41-49. 1910: Das Erbamt Schönberg, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 9, s. 68-80. Wie die Polen Geschichte machen, Berlin. 1912: Die Staatsarchivgebäude [w:] M. Bär, Das K. Staatsarchiv zu Danzig, seine Begründung, seine Einrichtungen und seine Bestände, Mitteilungen der K. Preussischen Archivverwaltung H. 22, s. 14-18. 1913: Max Bär. Sein Wirken in Westpreußen, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 12, s. 2-8. 54
Studien zur Geschichte der Altstadt Danzig, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 55, s. 77-124. 1914: Deutsches Weissbuch: Aktenstücke zum Kriegsausbruch: mit nachträglichen Ergänzungen, Berlin. 1915: Aus der Zeit der Russenherrschaft in Ostpreußen 1758/9, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 14, s. 54-55. 1916: Das Rittergut Gr. Bellschwitz. Festschrift zum 600jährigen Bestehen, Danzig. 1917: Paul Simson, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 16, s. 18-36. Die Archive in Pelplin, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 16, s. 38-45. 1918: Die Kriegsleiden und- leistungen der Stadt Rosenberg im Jahre 1806/07, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 17, s. 42-43. 1919: Das Verhältnis der Deutschen, Polen und Kaschuben in Westpreussen und Danzig, Danzig. 1920: Das staatsrechtliche Verhältnis Danzigs zu Polen von 1454-1793 und 1807-14, Danzig. 1921: Hermann Freytag [Nachruf], Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 20, s. 26. 1922: Ein Erfinder im 17. Jahrhundert!, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 21, s. 32. Der Fahnenträger auf dem Rathausturm in Danzig, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 21, s. 62-65. 1923: Das Beamtenprivileg nach der Auffassung des Danziger Rats im Jahre 1627, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 22, s. 6-9. Danzigs Deutschtum, staatliche Selbständigkeit und Geltung in der Vergangenheit: Urkunden in lichtbildern aus dem Danziger staatsarchiv [wyd.: Danziger Verlags-Gesellschaft], Danzig. Danzig s German character and national independence and its importance in the past. Documentary evidence from the Danzig city archives, Danzig. 55
1924: Danzigs Deutschtum, staatliche Selbständigkeit und Geltung in der Vergangenheit: Urkunden in lichtbildern aus dem Danziger staatsarchiv, Danzig. 1925: [Wraz z P. Braun] Ein Brief an Johannes Falk über die Besetzung Danzigs durch die Preußen im Jahre 1793, Altpreussische Forschungen, 2/1, s. 99-106. 1926: Das deutsch Westpreussen. Abbildungen von Urkunden zur Geschichte des Deutschtums von Westpreussen in Stadt und Land zu polnischer Zeit. Zusammengestellt von Westpreussen in Stadt und Land zu Polnischer Zeit, Berlin. German West-Prussia : reproductions from documents illustrating the history of the german nationality in West- Prussia, in town and country, during the polish period, Berlin. 1927: Geschichte des Kreises Rosenberg, I Band, Marienwerder. Bis zum Ende des dreizehnjährigen Krieges (1466), Marienwerder. 1928: Geschichte der Stadt Riesenburg, Reisenburg WPr. Geschichte der Stadt Bischofswerder. Teil 1: Bis zum Jahre 1728, Bischofswerder. Die Einführung der Städteordnung von Rosenberg, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 27, s. 78-81. Festschrift zur Feier des 25jährigen Bestehens des Staatsarchivs, Danzig. 1929: Nachruf auf Max Bär, Archivalische Zeitschrift, s. 306-307. 1930: Danzigs deutschtum, staatliche Selbständigkeit und Geltung in der vergangenheit: Urkunden in lichtbildern aus dem Danziger staatsarchiv, Danzig. [kolejne wydanie, data wydania niepewna] 1931: Geschichte der Stadt Freystadt. Teil 1 bis 1653, Marienwerder. 1937: Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreuβen, Rosenberg WPr. 56