276 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280 Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich dotkniętych patologiami społecznymi The assessment of drug abuse threat among children and teenagers from the metropolitan environment affected by social pathologies Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/ 1/ Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi 2/ Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wprowadzenie. Dzieci zaczynają eksperymentować z narkotykami w coraz młodszym wieku. Narkotyki są znacznie bardziej niebezpieczne dla dzieci niż dla osób dorosłych dzieci szybciej uzależniają się od narkotyków, nawet po kilku tygodniach ich przyjmowania. Cele pracy. 1. Ocena skali narażenia dzieci i młodzieży na kontakt z substancjami psychoaktywnymi, 2. Próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska. Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006 2008. Ogółem wzięło w nich udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164 dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami szkół podstawowych lub gimnazjów. Wyniki. W czasie ostatnich 12 miesięcy, przetwory konopi (marihuana, haszysz) używało 18,3% uczniów szkół podstawowych i 32,4% uczniów gimnazjów. W grupie uczniów szkół podstawowych, udział użytkowników konopi wśród chłopców stanowił 22,2%, zaś wśród dziewcząt 14,4%. Analogiczne odsetki w grupie gimnazjalistów wynosiły 43,5% i 21,3%. Nikt z ankietowanych nie ocenił zakupu haszyszu lub marihuany jako niemożliwy. Jako bardzo trudny, określiło taki zakup 3,6% ankietowanych, jako dosyć trudny 3,2%, jako dosyć łatwy 64,7%, bardzo łatwy 23,6%, trudno powiedzieć 4,9%. Wnioski. 1.Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki używania narkotyków. 2. Najbardziej rozpowszechnionymi wśród dzieci i młodzieży substancjami psychoaktywnymi (poza tytoniem i alkoholem) są marihuana i haszysz. 3. Używanie przetworów konopi jest często furtką do stosowania innych substancji psychoaktywnych, w tym tzw. twardych narkotyków. Słowa kluczowe: narkomania, narkomania wśród dzieci i młodzieży Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280 www.phie.pl Nadesłano: 02.02.2009 Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009 Introduction. Children begin to experiment with drugs at an increasingly younger age. Drugs are much more dangerous for children than for adults children get addicted to drugs quicker, even after a few weeks of their use. Aims. 1. The assessment of the threat of exposing children and teenagers to psychoactive substances. 2. An attempt to identify and measure factors affecting the severity of this problem. Materials and methods. The research was carried out between 2006 2008. It comprised a total number of 348 respondents: 184 boys (53%) and 164 girls (47%) aged 7-16 years. All of the respondents were pupils of primary or secondary schools. Results. In the last 12 months, cannabis products (marihuana, hashish) were taken by 18.3% of primary school pupils and 32.4% of secondary school pupils. In the group of primary school pupils, the number of cannabis users amounted to 22.2% among boys and to 14.4% among girls. By analogy, the percent of cannabis users in the group of secondary school pupils reached respectively 43.5% and 21.3%. None of the respondents said that purchasing hashish or marihuana was impossible ; 3.6% of the respondents considered that such a purchase was very difficult, 3.2% fairly difficult, 64.7% fairly easy, 23.6% very easy, and 4.9 difficult to say. Conclusions. 1. Among all psychoactive substances, the rates of drug consumption have increased the most in recent years. 2. Marihuana and hashish are the most popular psychoactive substances among children and teenagers (besides tobacco and alcohol). 3. Using cannabis products is often a gateway for other psychoactive substances, including the socalled hard drugs. Key words: drug addiction, drug abuse, drug addiction among children and teenagers Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Paweł Skoczylas Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278 90-361 Łódź, tel.: (42) 683 44 18, fax: (42) 683 44 02 e-mail: p.skoczylas@medyk.edu.pl Wstęp Nielegalny handel narkotykami jest problemem ogólnoświatowym, a próby jego ograniczania znajdują odbicie w wielu międzynarodowych uregulowaniach prawnych [1]. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, szacunkowa liczba osób na świecie, używających nielegalne narkotyki, wynosiła około 180 mln, w tym ponad 144 mln osób używało przetworów
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich... 277 konopi (marihuana i haszysz), 28,7 mln substancji stymulujących z grupy amfetamin (w tym ecstasy 4,5 mln). Kokainę oraz opiaty używało po 14 mln osób (w tym ponad 9 mln heroinę) [1]. Liczby te nie sumują się, ponieważ duża część osób stosowała więcej niż jeden narkotyk jednocześnie. Rozpowszechnienie poszczególnych rodzajów narkotyków na całym świecie jest różne. Konopie są uprawiane praktycznie we wszystkich regionach świata. Nielegalna produkcja amfetaminy odbywa się głównie w USA, Meksyku, Kanadzie, Europie Zachodniej, ale także w Polsce, Australii, Azji Południowo-Wschodniej, RPA, Nigerii i Egipcie. Koka uprawiana jest w Kolumbii i kilku krajach andyjskich, a mak z dużą zawartością opium w Azji Środkowej (Afganistan), Azji Południowo- Wschodniej (Birma i Laos) oraz Meksyku i Kolumbii. Najwięcej osób używających nielegalne narkotyki z czterech wyżej wymienionych grup, koncentruje się w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej, Australii i niektórych regionach Ameryki Południowej i Afryki, a opiaty, w kilku rejonach Azji [1]. Ogromnym problemem w ostatnich latach stało się także używanie legalnych środków farmakologicznych bez wystarczających, lub wręcz bez żadnych wskazań lekarskich. Przyjmuje się, że ok. 25% do 33% pacjentów na całym świecie przyjmuje leki uspokajająco-nasenne i przeciwlękowe, bez rozpoznania jakiegokolwiek zaburzenia psychicznego [1]. Produkcja i obrót farmaceutykami stanowią ważny, dynamicznie rozwijający się sektor gospodarki światowej. Podlegają one złożonemu mechanizmowi regulacyjnemu, którego celem jest ochrona konsumentów. Ten mechanizm zabezpieczeń znajduje się w rękach rządów poszczególnych państw i ich agencji [1]. Ekspansja wolnego rynku powoduje, że szczególnie ważne stało się odpowiedzialne i etyczne postępowanie zarówno producentów, dystrybutorów leków w zakresie promocji produktów medycznych oraz lekarzy i farmaceutów odpowiedzialnych za właściwe przepisywanie i wydawanie leków [1]. Agresywna promocja i sprzedaż sprzyjają nadmiernej i niezgodnej z potrzebami konsumpcji leków. Takie działania występują przede wszystkich w krajach podlegających szybkiej transformacji ekonomicznej w kierunku struktur rynkowych a więc także w Polsce. W roku 1903, Gabriel Tarde w swojej pracy zatytułowanej Prawa naśladowania (Laws of Imitation), stwierdził, że...bliskość kontaktów międzyludzkich prowadzi do naśladowania różnych zachowań. Praca ta dała początek tzw. teorii dyfuzji (rozprzestrzeniania się, szerzenia się, rozpowszechniania) [2]. Teoria ta znalazła następnie swoje rozwinięcie i kontynuację w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, w teoriach komunikacji, teorii społecznego uczenia się i teorii poznania społecznego [2]. W opisanej teorii, proces dyfuzji był zdefiniowany, jako...proces socjologiczny, który charakteryzował się akceptacją pewnych idei i sposobów postępowania, poprzez specyficzne kanały komunikacji, związane ze społeczną strukturą i z określonym systemem wartości. Teoria dyfuzji znalazła swoich zwolenników wśród badaczy problemu niemedycznego używania narkotyków. Dla jego opisu, zastosowano model epidemiczny podobny do modeli wykorzystywanych przy badaniach nad rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych. W obu przypadkach używa się podobnej terminologii. Branie narkotyków jest zaraźliwe. Ocenia się różne stopnie podatności na narkotyki. Drogi ich rozprzestrzeniania są podobne, włączając w to sieć bliskich kontaktów ze znajomymi, przyjaciółmi, sąsiadami, etc. Do zarażenia dochodzić może w ramach działalności tych samych instytucji szkoły, internatu, miejsca pracy lub więzienia. Używa się też medycznego terminu szczepienia, aby opisać sposoby uodparniania młodzieży na stosowanie narkotyków [2]. Ten epidemiczny model często stosowano także w badaniach nad inicjacją w zakresie palenia tytoniu oraz spożycia alkoholu [2]. Dyfuzyjny model epidemiczny był także stosowany w wielu badaniach opisujących geograficzny zasięg używania narkotyków, sugerował pewną hierarchię ich rozprzestrzeniania. Rozpoczyna się ono od wielkich miast, a następnie przechodzi do mniejszych miejscowości. Dużą rolę odgrywają tu miasta portowe, gdzie wcześniej następuje rozpowszechnienie różnych nowinek, w tym używania narkotyków. W epidemicznym modelu rozprzestrzeniania narkotyków, ważną rolę odgrywa także transport lotniczy w oczywisty sposób ułatwiający kontakty między ludźmi. Za pomocą empirycznego modelu dyfuzji (krzywa S ), w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku, przewidziano w USA trendy stosowania narkotyków, alkoholu i tytoniu w latach dziewięćdziesiątych, a więc 20 lat później [2, 3]. Jako model empiryczny, model dyfuzyjny może opisywać okres inicjacji, wprowadzania i rozpowszechniania nowych narkotyków i nowych sposobów ich używania. Badania nad porównaniem modeli dyfuzji naturalnej i planowanej potwierdziły, że przeniesienie nowych wzorów zachowania i używania nowych produktów (np. narkotyków) następuje głównie w relacjach osobistych, w ramach których osoby zaczynające używać narkotyki rekrutują się ze środowisk, gdzie są osoby już ich używające. Choć spostrzeżenie to wydaje się oczywiste, powinno znaleźć odpowiedni wyraz w programach i strategiach ograniczania stosowania substancji psychoaktywnych. Model dyfuzyjny może być także zastosowany w związku z próbami oceny skutków legalizacji prze-
278 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280 tworów konopi, zwłaszcza marihuany i ich wpływu na możliwe zmiany w rozpowszechnieniu tego narkotyku, szczególnie w zależności od zakresu regulacji nowo zalegalizowanego produktu. Na przykład zmniejszenie wieku dostępności alkoholu w Kanadzie na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, z 21 lat do 18, spowodowało istotne zmiany na rynku, np. powstanie dużej liczby dyskotek dla młodych osób i zmiany wzorów picia alkoholu. Podobne zmiany mogą wystąpić w związku z możliwą legalizacją marihuany, gdy wzrośnie jej dostępność, a zmniejszy się ryzyko używania [2]. Według aktualnych danych epidemiologicznych [4] około 15% polskich piętnastolatków pali marihuanę lub używa innych przetworów konopi. Wśród siedemnastolatków odsetek ten jest wyższy i wynosi 26%. Jednocześnie coraz mniejszy odsetek nastolatków uznaje używanie przetworów konopi za zachowanie ryzykowne. Zwiększa się natomiast świadomość zagrożeń związanych z używaniem innych, znacznie mniej rozpowszechnionych wśród młodzieży, narkotyków [4,5]. W ocenie respondentów, marihuana jest zupełnie niegroźnym ziółkiem, natomiast niebezpieczne są tzw. twarde narkotyki (heroina, kokaina). W ostatnich latach zostało zrealizowanych wiele badań jakościowych pozwalających lepiej poznać i zrozumieć kwestie związane z używaniem substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi [4, 5]. Podejmowanie zachowań ryzykownych jest cechą charakterystyczną dla okresu dorastania, wiąże się z realizacją zadań rozwojowych, poszukiwaniem własnej tożsamości, autonomii, sprawdzaniem swoich możliwości i sposobów radzenia sobie z trudnościami oraz pełnieniem nowych ról społecznych [6, 7, 8]. Dla wyjaśnienia przyczyn takich zachowań, zwłaszcza używania substancji psychoaktywnych, wykorzystuje się wiele teorii, np. teorię zachowań problemowych [9], teorię społeczno-ekologiczną [10], czy też teorię pierwotnej socjalizacji [11, 12]. Założenia i cele pracy W roku 2003, przeprowadzono w Polsce badania szkolne ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs). Ich celem był pomiar rozpowszechnienia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych oraz identyfikacja czynników ryzyka [4]. Badania ESPAD są efektem współpracy europejskich badaczy tej problematyki, skupionych wokół Grupy Pompidou, przy Radzie Europy. Badania te, począwszy od roku 1995, są realizowane co cztery lata, według stałej, ściśle określonej i wystandaryzowanej metodologii. Postępowanie takie pozwala na pełną porównywalność wyników badań, zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Polska, włączając się do tego projektu, uzyskała możliwość śledzenia trendów rozwojowych zjawiska na tle sytuacji w Europie i w poszczególnych jej krajach. Podstawowymi pytaniami badawczymi były pytania o liczbę młodych ludzi, którzy mieli doświadczenia z substancjami psychoaktywnymi, oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badań była także próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska zarówno po stronie popytu, jak i podaży, kwestie dostępności substancji psychoaktywnych, gotowości odbiorców do podjęcia prób z tymi środkami. Prezentowane obecnie badanie przeprowadzone zostało na grupie dzieci i młodzieży zagrożonych lub dotkniętych patologiami społecznymi i oparte jest na zasadach zaproponowanych przez ekspertów Rady Europy. Wyniki badania mogą być zatem porównywalne z wynikami podobnych badań zagranicznych. Materiały i metody Wszystkie dane i informacje, niezbędne dla zrealizowania założonych celów badawczych, uzyskane zostały w drodze badań kwestionariuszowych, których respondentami były dzieci i młodzież ze środowisk zagrożonych lub dotkniętych patologiami społecznymi z terenu Łodzi. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006-2008. Ogółem w badaniu wzięło udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164 dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami szkół podstawowych lub gimnazjów. Do badań użyte zostały kwestionariusze i kwestionariusze ankiet dostosowane do wieku ankietowanych oraz rodzaju szkoły. Informacje od dzieci młodszych, ze szkół podstawowych, zbierane były za pomocą kwestionariuszy przez ankieterów, natomiast od dzieci starszych i uczniów gimnazjów za pomocą kwestionariuszy ankiet do samodzielnego wypełnienia. Wszystkie kwestionariusze wypełniane były anonimowo. Wyniki Za wskaźnik używania przetworów konopi przyjęto zgodnie z cytowanym piśmiennictwem stosowanie ich w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. W czasie ostatnich 12 miesięcy, przetworów konopi (marihuana, haszysz) używało 18,3% uczniów szkół podstawowych oraz 32,4% uczniów gimnazjów. W obu grupach, do używania marihuany lub haszyszu częściej przyznawali się chłopcy niż dziewczęta. W grupie uczniów szkół podstawowych, udział użytkowników konopi wśród chłopców stanowił 22,2%, zaś wśród dziewcząt 14,4%. Analogiczne odsetki w grupie gimnazjalistów wynosiły 43,5% oraz 21,3%. Ocena dostępności przetworów konopi w obu grupach dzieci i młodzieży była podobna. Nikt z ankietowanych nie
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich... 279 ocenił zakupu haszyszu lub marihuany jako niemożliwy. Jako bardzo trudny określiło taki zakup 3,6% ankietowanych, jako dosyć trudny 3,2%, jako dosyć łatwy 64,7%, bardzo łatwy 23,6%, trudno powiedzieć 4,9%. Drugim ocenianym wskaźnikiem dostępności narkotyku było narażenie na propozycję sprzedaży. Wynosiło ono 83,4% wśród uczniów szkół podstawowych używających narkotyków i 5,4%, wśród uczniów nie używających przetworów konopi. W grupie gimnazjalistów, wartości ocenianego wskaźnika były podobne i wynosiły 78,6%, wśród osób używających narkotyku i 6,2%, wśród uczniów, którzy go nie używali. Warto zauważyć, że wartości opisywanych wskaźników były wielokrotnie wyższe w grupie osób używających narkotyków, niż w grupie osób, które ich nie używały (15,4 razy większy w przypadku uczniów szkół podstawowych i 12,7 razy większy w przypadku uczniów gimnazjów). Dyskusja Analiza statystyczna relacji pomiędzy dwoma opisanymi wskaźnikami dostępności przetworów konopi, a wskaźnikiem ich używania, wykazała silną, istotną statystycznie zależność. Siła i kierunek tej zależności były podobne w obu grupach dzieci i młodzieży. Oznacza to, że używanie narkotyku miało związek z jego dostępnością, niezależnie od wieku respondentów. W grupie uczniów, którzy nie potrafili ocenić poziomu trudności zdobycia przetworów konopi, rozpowszechnienie ich używania było na podobnym poziomie, co w grupie uczniów, dla których zdobycie narkotyku byłoby bardzo trudne. Wynik ten sugeruje, że do tej grupy należą uczniowie nie zainteresowani narkotykami, więc nawet nie potrafią oni sobie wyobrazić, jak trudno byłoby je zdobyć. Podobne spostrzeżenia pochodzą z cytowanego piśmiennictwa [4]. Wyniki prezentowanego badania potwierdzają, że w Polsce rozpowszechnienie używania przetworów konopi wśród chłopców jest wyższe, niż wśród dziewcząt. Wiąże się to zapewne z odmiennym stylem życia w populacji nastolatków wśród chłopców i dziewcząt [4]. W niektórych krajach europejskich proporcje użytkowników marihuany lub haszyszu wśród chłopców i dziewcząt są niemal wyrównane [13]. W prezentowanym badaniu, uwagę zwraca bardzo duża dostępność narkotyków w ocenie uczniów. Nie przesądza ona o istnieniu zależności przyczynowej, ani tym bardziej o jej kierunku [4]. Nie można więc oczekiwać spadku wskaźników używania narkotyku na skutek zmniejszenia poziomu jego dostępności [4]. Zapewne jednak poziom dostępności nie jest bez znaczenia w złożonych mechanizmach rozprzestrzeniania się zjawiska używania przetworów konopi, biorąc choćby pod uwagę opisaną teorię dyfuzji [2, 4]. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają obserwacje innych badaczy na temat szczególnego miejsca marihuany wśród narkotyków [4,5,7]. Wprawdzie prawie wszyscy respondenci zaliczyli ją do narkotyków, ale jednocześnie wyraźnie odgraniczali ją od tzw. twardych narkotyków. Marihuana traktowana jest jako nieodłączny element dobrej zabawy, przyjaciel człowieka [14]. Prezentowane badania przeprowadzone zostały wśród dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych patologiami społecznymi, lub już nimi dotkniętych. Stąd zapewne wynika fakt, iż wskaźniki dotyczące używania przetworów konopi były nieco wyższe w tej grupie badanych, niż wynika to z badań ogólnopolskich [12]. Najczęściej używanymi wśród polskiej młodzieży narkotykami są marihuana lub haszysz. Do używania ich co najmniej 1 raz przyznało się 14,9% nastolatków (20,9% chłopców i 9,3% dziewcząt). Często 10 razy i więcej używało ich 4,9% chłopców i 1,2% dziewcząt. Na drugim miejscu, pod względem częstości używania, znalazły się amfetamina i środki wziewne; wymieniło je ogółem 4% badanych, ale mniej niż 1% używało je często [12]. Do przyjmowania leków w celu odurzania się przyznało się 3,3% badanych, a pozostałych narkotyków 1-2%, w tym 10 razy i częściej ok. 0,2% młodzieży. Biorąc pod uwagę wszystkie analizowane substancje psychoaktywne, co najmniej jedną z nich używało, w ostatnich 12 miesiącach, z różną częstością, 18,3% nastolatków (23,5% chłopców i 13,4% dziewcząt) [12]. Okres pomiędzy średnim wiekiem zapalenia pierwszego papierosa (11,7 lat u chłopców, 12,9 lat u dziewcząt), a użyciem marihuany lub haszyszu i amfetaminy (u obu płci odpowiednio 14,3 i 14,4 lat) wynosił ok. 2,5 lat u chłopców i ok. 1,5 roku u dziewcząt [12]. Wyniki te potwierdzają teorię otwartych drzwi (ang. gateway), zgodnie z którą papierosy i alkohol, a następnie tzw. miękkie narkotyki, otwierają drogę do używania innych substancji psychoaktywnych. Teorię tę potwierdza także analiza wyników badań YRBS (Youth Risk Behavior Survey,) przeprowadzonych w USA, dotyczących młodzieży w wieku 11-19 lat, gdzie wykazano, że palenie papierosów i picie alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo używania marihuany, a użycie marihuany przed 14 rokiem życia zwiększa ponad siedmiokrotnie prawdopodobieństwo używania innych narkotyków [15]. Dane te są tym bardziej niepokojące, gdyż jak wynika z badań ESPAD spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły właśnie wskaźniki używania narkotyków [16, 17].
280 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280 Wnioski 1. Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki używania narkotyków. 2. Najbardziej rozpowszechnionymi wśród młodzieży substancjami psychoaktywnymi (poza tytoniem i alkoholem) są marihuana i haszysz. 3. Używanie przetworów konopi jest często furtką do stosowania innych substancji psychoaktywnych. Piśmiennictwo / References 1. Brodniak WA. Międzynarodowe raporty i strategie dotyczące kontroli substancji psychoaktywnych. Alkohol Narkomania 2002, 15, 2. 2. Brodniak WA. Przegląd wybranych pozycji piśmiennictwa naukowego na temat polityki i strategii wobec narkotyków. Alkohol Narkomania 2002, 15, 2. 3. Blackford LC. Summary report surveys of student drug use. Department of Public Health and Welfare, San Mateo County 1977. 4. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2003 roku. Europejski program badań w szkołach ESPAD. IPiN, Warszawa 2003. 5. Fatyga B, Sierosławski J. Uczniowie i nauczyciele o stylach życia młodzieży i narkotykach. Raport z badań jakościowych. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1999. 6. Di Clemente RJ. Handbook of adolescent health risk behaviour: issuess in clinical child psychology. Plenum Press, NY 1966. 7. Fatyga B, Rogala-Obłękowska J. Style życia młodzieży a narkotyki. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. 8. Frączek A. Rozwój w okresie dorastania a nawykowe palenie i picie. Now Psychol 1990, 5-6: 71-82. 9. Jessor R, Jessor SL. The perceived environment on behavioral science: Some conceptual issues and some illustrative data. Am Behav Sci 1973, 16: 801-828. 10. Kumpfer KL, Turner CW. The social ecology model of adolescent substance use: implicationfor prevention. Int J Addict 1990-91, 25 (4A): 435-463. 11. Oetting ER, Donnermeyer JF. Primary socialisation theory: the aetiology of drug use and deviance. Subst Use Misuse 1998, 33: 995-1025. 12. Woynarowska B, Mazur J. Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania ryzykowne u młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce w 2002 roku. Alkohol Narkomania 2003, 16, 3-4: 155-171. 13. Hibell B, Andersson B, Bjarnasson T, et al. The ESPAD Report 2003. Alcohol and Other Drug Use Among Students in 35 European Countries. The European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. Stockholm: CAN. The Pompidou Group at the Council of Europe, 2004. 14. Kocoń K, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A. Młodzież o narkotykach wyniki badań jakościowych. Alkohol Narkomania 2004, 17, 1-2: 45-60. 15. Merrill JC, Kleber HD, Shwartz M. Cigarettes, alcohol, marihuana, other risk behaviors, and American youth. Drug Alcohol Depend 1999, 56: 205-212. 16. Oblacińska A, Woynarowska B (red): Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych i ekonomicznych. IMiD, Warszawa 2006. 17. Sierosławski J, Zieliński A. Narkotyki a młodzież. Serwis Informacyjny Narkomania 2000, 12/13: 26,46.