ŻYDZI W KULTURZE MUZYCZNEJ ZIEM POLSKICH

LEON TADEUSZ BŁASZCZYK ŻYDZI W KULTURZE MUZYCZNEJ ZIEM POLSKICH W XIX I XX WIEKU SŁOWNIK BIOGRAFICZNY

LEON TADEUSZ BŁASZCZYK ŻYDZI W KULTURZE MUZYCZNEJ ZIEM POLSKICH W XIX I XX WIEKU SŁOWNIK BIOGRAFICZNY Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce Warszawa 2014

Copyright by Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, 2014 Redaktor prowadząca, redakcja merytoryczna Beata Józefowicz Redakcja językowa Agnieszka Krasnodębska Korekta Beata Saracyn Projekt graficzny Jerzy Matuszewski Skład, łamanie Profika Studio Graficzne Projekt okładki Jerzy Matuszewski Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce składa podziękowania Instytucjom, które udostępniły materiały ikonograficzne ze swoich zbiorów: Filharmonii Łódzkiej im. A. Rubinsteina, Filharmonii Narodowej, Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina oraz Towarzystwu Muzycznemu im. H. Wieniawskiego w Poznaniu. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ISBN 978-83-939735-1-4 Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny Ul. Tłomackie 3/5 00-090 Warszawa Druk i oprawa Grafix Centrum Poligrafii

Przedmowa Praca niniejsza powstała w związku z prowadzonymi od ponad pół wieku badaniami autora nad dziejami kultury muzycznej na ziemiach polskich (w granicach przedrozbiorowych) w XIX i XX wieku i obejmuje biografie muzyków, którzy czynni byli od 1795 r. Oprócz haseł biograficznych w słowniku znalazły się hasła rzeczowe dotyczące instytucji, w których działalności muzyka odgrywała istotną rolę (szkoły muzyczne, orkiestry, chóry, zespoły kameralne, teatry muzyczne, synagogi, towarzystwa kulturalno-oświatowe) oraz hasła zbiorcze poświęcone wykonywanym zawodom (kantora, kapelmistrza wojskowego, krytyka i recenzenta muzycznego, producenta i sprzedawcy instrumentów muzycznych oraz gramofonów i płyt, wydawcy i księgarza muzycznego itd.). Osobne hasła poświęcono też niektórym, szczególnie licznym rodom muzyków. Oprócz muzyków, którzy działali na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, uwzględniono też osoby działające w innych krajach Europy, a także na innych kontynentach, jeśli pochodziły z ziem polskich oraz tu rozpoczynały naukę i zawodową działalność muzyczną, niezależnie od tego, gdzie się urodziły (dotyczy to zwłaszcza Żydów rosyjskich, którzy wskutek ograniczenia prawa do zamieszkania na terenie Rosji, a następnie nasilających się pogromów, przybywali do Królestwa Polskiego). Często nie udawało się udokumentować uprzedniej aktywności muzycznej emigrantów, wszakże, jeśli w chwili wyjazdu mieli 20 30 lat, należy przyjąć, że taką działalność rozwijali, zważywszy, że muzykanci i klezmerzy zaczynali pracować zarobkowo na ogół w bardzo młodym wieku. Uwzględniono zarówno Żydów żyjących na ziemiach polskich, a czynnych w odrębnym nurcie żydowskiego życia muzycznego (synagoga, żydowski teatr, żydowskie towarzystwo kulturalne, artystyczne i oświatowe, także sportowe, a nawet polityczne), jak i działających w polskim życiu muzycznym, często zasymilowanych aż do zmiany wyznania i całkowitej identyfikacji ze społeczeństwem polskim, ale też tych, którzy, działając poza granicami ziem polskich, identyfikowali się, z różnych względów, ze społeczeństwem rosyjskim, austriackim czy niemieckim bądź ze społeczeństwami krajów, do których emigrowali, ale z ziem polskich się wywodzili, tam się początkowo kształcili i tam rozpoczynali pracę, choć nie zawsze udało się te fakty ustalić. Niemniej jeśli muzyk pochodził z rodziny klezmerskiej, a wyjechał już w wieku dojrzałym, można z dużym prawdopodobieństwem takie założenie przyjąć. 5

Hasła są na ogół krótkie, ich zwięzłość, a nawet suchość była zamierzona. Nie są one całościowymi biogramami, dotyczą tylko działalności muzycznej rzadko natomiast dają ocenę tej działalności. Rola, jaką muzyk odegrał, wynika z zawartych w biogramie informacji. Stałymi elementami biogramu są: nazwisko lub nazwiska, imię lub imiona, często zarówno używane, jak i metrykalne, pożądane zwłaszcza wobec notorycznego hebraizowania imion w źródłach powojennych (np. Cwi zamiast Hersz, Dow zamiast Ber, Zeew zamiast Wolf), ewentualny pseudonim lub pseudonimy (od wariantów nazwiska i pseudonimów do nazwiska podstawowego prowadzą odsyłacze umieszczone w odpowiednim miejscu porządku alfabetycznego), daty i miejsca urodzenia i śmierci, a jeśli nie udało się ich ustalić daty przybliżone (z towarzyszącym znakiem zapytania), informacje o rodzinie, jeśli była z muzyką związana, o wykształceniu muzycznym, a także wykształceniu wyższym nie muzycznym. Informacje o działalności kompozytorskiej są czasami szczegółowe, częściej, zwłaszcza w przypadku kompozytorów płodnych, których utwory są zazwyczaj wymieniane w literaturze przedmiotu, sumaryczne. Po biogramie następuje bibliografia osobowa przedmiotowa w układzie chronologicznym, obejmująca pozycje, które przynoszą istotne informacje, z pominięciem stereotypowych haseł w różnych leksykonach muzycznych, powtarzających ten sam, najczęściej spetryfikowany materiał oraz wzmianek w prasie codziennej czy na afiszach. Praca niniejsza opiera się na materiałach zaczerpniętych z opracowań polskich i obcych: druków zwartych, w tym encyklopedii muzycznych i teatralnych, wydawnictw biograficznych ogólnych i specjalnych, monografii miast oraz instytucji muzycznych i szkół, periodyków, w tym prasy codziennej, kalendarzy, informatorów, ksiąg adresowych itp., jak również periodycznie ukazujących się kronik instytucji artystycznych i edukacyjnych, z których autor korzystał w Polsce i za granicą, w różnych ośrodkach Europy (Austria, Czechosłowacja, Francja, Niemcy, Rosja, Węgry, Włochy) i Stanów Zjednoczonych, a także na wynikach kwerendy przeprowadzonej w wielu archiwach państwowych, miejskich oraz instytucjach, zwłaszcza szkołach muzycznych w Warszawie (Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, Archiwum m.st. Warszawy i Województwa Warszawskiego, Akademii Muzycznej w Warszawie), w Berlinie, Lipsku, Paryżu, Pradze, Weimarze, Wiedniu, a ponadto na szerokiej ankiecie przeprowadzonej drogą korespondencyjną oraz na setkach wywiadów i rozmów z ludźmi, którzy znali środowisko muzyczne, czasem z członkami rodzin muzyków, niestety, wobec tragedii Holocaustu, rzadziej z samymi muzykami, którzy przeżyli i żyli jeszcze po 1950 roku, kiedy autor rozpoczął swoje poszukiwania. Źródła archiwalne i informacje ustne zostały w bibliografii zaznaczone. Autor, rzecz jasna, zdaje sobie sprawę z tego, że nie wyczerpał możliwości, jakich dostarcza zarówno literatura drukowana, zwłaszcza prasa codzienna, jak i zasoby archiwów. Prac tego typu nigdy nie można uznać za definitywnie zakończone, zwłaszcza jeśli są rezultatem indywidualnego wysiłku. Wydaje się jednak, że w obecnej postaci słownik powinien służyć ludziom i utrwalać pamięć o rzeszach muzyków zasłużonych dla kultury muzycznej ziem polskich, Europy, a nawet świata, zwłaszcza tych wszystkich, którzy nie trafili do wielkich encyklopedii międzynarodowych, ogólnych (w tym także żydowskich) oraz muzycznych. Leon Tadeusz Błaszczyk 6

Wykaz skrótów bibliograficznych 100 lat Filharmonii w Warszawie 100 lat Filharmonii w Warszawie 1901 2001, red. M. Bychawska, H. Schiller, Warszawa 2001 150 lat PWSM 150 lat Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, red. S. Śledziński, Kraków 1960 Baker s Biographical Dictionary Baker s Biographical Dictionary of Musicians, 9. ed., ed. by N. Slonimsky, New York 2001 Baza Cmentarza przy Okopowej Baza danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie Błaszczyk, Dyrygenci L.T. Błaszczyk, Dyrygenci polscy i obcy w Polsce działający w XIX i XX wieku, Kraków 1964 Błaszczyk, Polish Contribution L.T. Błaszczyk, Polish Contribution to the American Musical Life, [w:] Poles in America. Bicentennial Essays, ed. F. Mocha, Stevens Point, WI 1978 Brückner, Rock, Judentum H. Brückner, C.M. Rock, Judentum und Music. Mit ABC jüdischer und nicht arischer Musicbeflissener, 3. Aufl., München 1938 Dybowski, Słownik S. Dybowski, Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003 EM PWM I XII Encyklopedia muzyczna PWM, t. I XII, Kraków 1979 2012 Engelking, Leociak, Getto warszawskie B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001 Fater, Jidisze muzik I. Fater, Jidisze muzik in Pojln cwiszn bejde welt-milchomes, Tel-Aviv 1970 Friedmann, Lebensbilder I III Lebensbilder berühmter Kantoren, Bd I III, Hsgb. A. Friedmann, Berlin 1918 1927 Fuks, Księga M. Fuks, Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Poznań 2003 Fuks, Muzyka ocalona M. Fuks, Muzyka ocalona. Judaica polskie, Warszawa 1989 Fuks, Straty M. Fuks, Straty osobowe żydowskiego środowiska muzycznego, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce 1978 nr 3 4 Gabrilowicz, Muzykal nyj kalendar A. Gabrilovič, Muzykal nyj kalendar, spravočnaja i zapisnaja knižka na 1895 1914 god, S.-Petersburg 1895 1914 7

Hesse s Musiker-Kalender Max Hesse s deutscher Musiker-Kalender für das Jahr 1879 1922, Leipzig 1879 1922; Vereinigter Musiker-Kalender Hesse-Stern, Leipzig 1923-1927; Hesse s Musiker-Kalender 1928 1941, Leipzig 1928 1941 Idelsohn, Jewish Music A.Z. Idelsohn, Jewish Music in its Historical Development, New York 1992 Leksykon muzyków pedagogów Leksykon polskich muzyków pedagogów narodzonych po 31 grudnia 1870 r., red. K. Janczewska-Sołomko, Kraków 2008 Lerski, Encyklopedia T. Lerski, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Muzyka. Teatr. Film, Warszawa 2008 Lerski, Syrena Record T. Lerski, Syrena Record pierwsza polska wytwórnia fonograficzna 1904 1939, Warszawa 2002 Lodz-Names Lodz-Names. List of the Ghetto Inhabitants 1940 1944, vol. I V, Jerusalem 1994 Łoza, Czy wiesz? S. Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, Warszawa 1938; Uzupełnienia i sprostowania, Warszawa 1939 MGG I X Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Hrsg. F. Blume, Bd I X, Kassel 1956 1962 Niewiarowska, Kronika Międzynarodowych Konkursów B. Niewiarowska, Kronika Międzynarodowych Konkursów Pianistycznych im. Fryderyka Chopina 1927 1995, Gdańsk 2000 Okręt, Rocznik W. Okręt, Rocznik naukowo-literacko-artystyczny na rok 1905, Warszawa 1905 Olszewicz, Lista B. Olszewicz, Lista strat kultury polskiej (1. IX. 1939 1. III 1946), Warszawa 1947 Plohn, Muzyka A. Plohn, Muzyka we Lwowie a Żydzi, Lwów 1937 Polska Artystyczna Polska Artystyczna. Kalendarz informator muzyczny, literacki, sztuk plastycznych, teatralny i kinematograficzny na 1923/24 r., red. M. Skolimowski, Warszawa [1923] Prosnak, Międzynarodowe Konkursy Pianistyczne J. Prosnak, Międzynarodowe Konkursy Pianistyczne im. Fryderyka Chopina w Warszawie 1927 1970, Warszawa 1970 PSB I XLIII Polski słownik biograficzny, t. I XLIII, Kraków 1935 2012 8

Rozen, Di geshikhte Di geshikhte fun khazanus, ed. A.H. Rozen, New York 1924 Rutowska, Serwański, Straty M. Rutowska, E. Serwański, Straty osobowe polskiego środowiska muzycznego w latach 1939 1945, Warszawa 1977 Saleski, Famous musicians G. Saleski, Famous musicians of Jewish origin, New York 1949 SBTP I Słownik biograficzny teatru polskiego, t. I, 1765 1965, red. Z. Raszewski, Warszawa 1973 SBTP II Słownik biograficzny teatru polskiego, t. II, 1900 1980, red. Z. Wilski et al., Warszawa 1994 SMP I II Słownik muzyków polskich, t. I II, Kraków 1964-1967 Sowiński, Słownik W. Sowiński, Słownik muzyków polskich dawnych i nowoczesnych, Paryż 1874 Spis nauczycieli I II Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, oprac. Z. Zagórowski, rocznik I II, Warszawa 1924 1926 Stengel, Gerigk, Juden T. Stengel, H. Gerigk, Lexikon der Juden in der Musik, Berlin 1940 The New American Grove The New Grove Dictionary of American Music, by H. Wiley-Hitchcock, S. Sadie, vol. I IV, London 1986 The New Grove Dictionary I XXIX The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2 ed, ed. S. Sadie, vols I XXIX, London 2001 Turkow, Azoy iz es geven J. Turkow, Azoy iz es geven, Buenos Ayres 1948 Yidisher teater in Eyrope J. Turkow, Yidisher teater in Eyrope tsvishn beyde velt-milkhomes, Nyu York 1968 1971 Wininger, National Biographie I VI S. Wininger, Große Jüdische National-Biographie, Bd. I VI, Cernăuti 1925 1936 Zylbercwejg (występuje także jako Zilbercwejg lub Zilbercwaig), Leksikon I VI Z. Zylbercwejg, Leksikon fun jidiszn teater, t. I VI, New Jork 1931, Warsze 1934, Niu Jork 1959, Niu Jork 1963, Mexico 1967, Niu Jork 1989 9

Wykaz skrótów w tekście Skróty powszechnie stosowane b.d.w. bez daty wydania b.m.w. bez miejsca wydania dyr. dyrektor dyryg. dyrygent gim. gimnazjum jęz. język k. koło kapelm. kapelmistrz kier. kierownik konk. konkurs konserw. konserwatorium l. lata, latach muz. muzyczna, muzyczny ok. około pocz. początek pod dyr. pod dyrekcją pod kier. pod kierunkiem poł. połowa, połowie pp pułk piechoty prof. profesor pseud. pseudonim r.ż. roku życia świat. światowa, światowej tow. towarzystwo w. wiek właśc. właściwie wyd. wydanie wyst. wystawienie Skróty nazw instytucji i organizacji ASCAP Amerykańskie Stowarzyszenie Kompozytorów, Autorów i Wydawców Ces. Ros. Tow. Muz. Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne Galic. Tow. Muz. Galicyjskie Towarzystwo Muzyczne PWSM Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna WTM Warszawskie Towarzystwo Muzyczne UW Uniwersytet Warszawski UJ Uniwersytet Jagielloński PAN Polska Akademia Nauk ŁTM Łódzkie Towarzystwo Muzyczne ZASP Związek Artystów Scen Polskich ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ŻIH Żydowski Instytut Historyczny 10

A ABELES Juliusz (1 VII 1898 Kraków po 1946 Tel Awiw), doktor filozofii, śpiewak, bas. W 1927 wziął udział w koncercie poświęconym twórczości L. van Beethovena w Krakowie. W l. 20. był solistą opery w Teatrze Wielkim w Warszawie. W czasie II wojny świat. znalazł się w Armii gen. Andersa i z nim dotarł do Palestyny. Polska Artystyczna; Rocznik oficerski rezerw, Warszawa 1934. ABELIOWICZ Lew (6 I 1912 Wilno 1985?), kompozytor. Studia muz. odbył w 1936 1939 pod kier. Zbigniewa Drzewieckiego i Kazimierza Sikorskiego w Państwowym Konserw. Muz. w Warszawie. W 1939 uciekł do Mińska i w tamtejszym konserw. kontynuował studia muz. pod kier. Wasilija Zołotariowa. Uzupełniał studia kompozytorskie w 1944 1946 pod kier. Mikołaja Miaskowskiego w Moskwie. Po wojnie pozostał na Białorusi. Komponował utwory orkiestrowe, w tym 4 symfonie, Poemat heroiczny (1957) oraz utwory kameralne i wokalne. Sovetskije kompozitory. Kratkij biografičeskij spravočnik, sost. G. Bernandt, A. Dolžanskij, Moskva 1957. ABELOW Jakub Mosze (1846 Druskienniki 3 IX 1888 Troki k. Wilna), śpiewak, kantor, dyrygent. Kształcił się pod kier. Grimma w Wilnie. Był kantorem w Smorgoniach i w Trokach. Często był zapraszany do Wielkiej Synagogi w Wilnie do odprawiania modłów. Był także kompozytorem utworów na głos kantora i chór oraz na chór i orkiestrę. E. Zaludkowski, Kultur-treger fun der yidisher liturgie, Warsze 1930; D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzik-leksikon, Warsze 1936; Stengel, Gerigk, Juden; Idelsohn, Jewish Music. ABLER Salomea (??), pianistka, pedagog. W okresie międzywojennym prowadziła we Lwowie Szkołę Gry na Skrzypcach przy ul. Jagiellońskiej 17. ABRAHAMSON też Abramson Natan Nathan (1870?? Nowy Jork), śpiewak, dyrygent chórów. Był synem Eliasza, kantora. Kształcił się w chórach J. Altszula Słonimera i Rafała Judela Rabinowicza. Przez pewien czas był dyryg. chórów u kantora A.M. Bernsteina i u kantora G. Siroty w Synagodze Chóralnej w Wilnie, następnie zaś u kantora Siroty w Wielkiej Synagodze tamże. W 1903 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i został nadkantorem w People s Synagogue w Nowym Jorku. Był też kier. szkoły kantorów. W 1917 był prezydentem Jewish Cantors Association of America (JMCA). Rozen, Di geshikhte. ABRAS Ozjasz Joszua zwany Pice (1820 Brody [Berdyczów] 25 XI 1896 Odessa), śpiewak, baryton, kantor, kompozytor muzyki religijnej. Od ok. 1828 śpiewał w chórach u różnych kantorów: Modla w Wielkiej Synagodze Przedmiejskiej we Lwowie, Becalela Odessera, z którym jeździł po różnych miastach południowej Rosji. Kształcił się przez pewien czas pod kier. Salomona Sulzera w Wiedniu oraz Ferenca Liszta w Weimarze [sam tak twierdził]. W 1840 1842 był kantorem w Synagodze Perla w Tarnopolu. W 1842 przeniósł się do Lwowa. W 1844 1860 był tam kantorem w Synagodze Postępowej Templum przy Starym Rynku. Uczył też śpiewu w szkole żydowsko-niemieckiej. W 1860 przeniósł się do Odessy i został kantorem w Synagodze Miejskiej. Ogłosił drukiem Zimrat-Jah. Gottesdienstliche Gesänge 11

adelstein A der Israeliten (Wien 1874) opracowane na głos kantora z towarzyszeniem chóru. Ruch Muzyczny 1857 nr 18; Friedmann, Lebensbilder II; Rozen, Di geshikhte; E. Zaludkowski, Kultur-treger fun der yidisher liturgie, Warsze 1930; Wininger, National Biographie I; D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzik-leksikon, Warsze 1936; M. Bałaban, Historia lwowskiej synagogi postępowej, Lwów 1937; Brückmann, Rock, Judentum; M. Nulman, Concise Encyclopedia of Jewish Music, New York 1975; Idelsohn, Jewish Music. ADELSTEIN Zofia z męża Mingardi, pseud. Zoe Nesleda (ok. 1870? 7 II 1926 Warszawa), śpiewaczka, sopran. Była żoną kapelm. Wiktora Mingardi. Pierwszych zasad śpiewu uczyła się u Józefiny Reszke-Kronenbergowej. Uzupełniała studia wokalne w konserw. w Bolonii. Od 1891 występowała na scenach włoskich, m.in. w Bolonii, w 1893 śpiewała w zespole opery włoskiej w Moskwie pod batutą męża. W 1894 wystąpiła w Teatrze Wielkim w Warszawie, śpiewając partie Santuzzy w Rycerskości wieśniaczej P. Mascagniego, Neddy w Pajacach R. Leoncavalla i Małgorzaty w Fauście C. Gounoda. Wyjechała następnie do Włoch i występowała m.in. w 1895 w Genui. W październiku 1905 występowała gościnnie w Teatrze Miejskim we Lwowie. W Teatrze Wielkim w Warszawie występowała jeszcze w 1906 i 1911. W czerwcu została zaangażowana do zespołu Opery Popularnej w Warszawie. Śpiewała tam m.in. partię tytułową w Halce S. Moniuszki. Do 1914 uczyła też śpiewu w Warszawie. EMTA 1894 nr 547 (12); Przegląd Muzyczny 1912 nr 5; SBTP I; E. Szulc, Cmentarze ewangelickie w Warszawie, Warszawa 1989. ADLER Juliusz Judka (15 XI 1880 Białystok po 1950 Stany Zjednoczone), aktor, dyrygent, aranżer. Nauczył się muzyki jako meszorer. Początkowo pracował w rosyjskiej trupie operetkowej, po czym był dyryg. chóru w Wielkiej Synagodze w Białymstoku. Działał następnie jako aktor, dyryg. chórów, a czasem także jako dyryg. operetki w trupach teatralnych Dawida Szwarcbarda, Abrahama Kamińskiego, Abrahama Fiszzona. Przez pewien czas z własną trupą wędrował po Rosji. Po 3 latach pobytu w Stanach Zjednoczonych objął w 1907 dyr. teatru Jardin d Hiver w Warszawie. Po ponownym tournée po Polsce i Rosji wyjechał w 1909 na jeden sezon do Stanów Zjednoczonych, po czym wrócił do Polski. Przez jeden sezon jako aktor, śpiewak i reżyser współpracował z Teatrem Wielkim Icchaka Zandberga w Łodzi. Zorganizował następnie trupę wspólnie z Nahumem Lipowskim i wędrował po Rosji. W 1910 1911 pracował ponownie w teatrze Zandberga, a w 1912 wraz z Lipowskim prowadził w Łodzi teatr w przerobionym na ten cel cyrku. W 1912 wraz z H. Sieradzkim otworzył teatr Scala w Łodzi. Skomponował operetki: Skautka i Wierna żona. Grał też w filmach w jidysz: Mirele Efros (1912), Szechite (1914) i polskich Niewolnica zmysłów (1914), w którym partnerką była Pola Negri. W 1920 osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie grał w kilku hollywoodzkich produkcjach: Broken Hearts (1926), She (1935) i musical Catskill Honeymoon (1950). Często wyjeżdżał na gościnne występy do Europy, a także do Argentyny i Brazylii. Zylbercwejg, Leksikon III; Yidisher teater in Eyrope. AFTERGUT Edgar (1924 Niemcy), skrzypek. W 1934 przybył z rodzicami do Warszawy. W grze na skrzypcach był uczniem W. Kryształa. W czasie okupacji niemieckiej znalazł się w getcie warszawskim. Występował wielokrotnie jako solista, m.in. z Żydowską Orkiestrą Symfoniczną. Przeżył okupację i wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Informacje przyjaciół; Turkow, Azoy iz es geven; Yidisher teater in Eyrope; Fuks, Muzyka ocalona; Engelking, Leociak, Getto warszawskie. AGEMAN Lea (? 1942?), nauczycielka śpiewu. Była siostrą Moszka. Ukończyła kurs dla nauczycieli zorganizowany przez gminę żydowską w Warszawie. Specjalizowała się w nauczaniu śpiewu. Prowadziła chóry w żydowskich szkołach powszechnych. Zginęła z rąk nazistów. Lerer yizkor-bukh: di umgekumene lerer fun Tsisho shuln in Poyln, ed. H.Sh. Każdan, Nyu-Jork 1952 1954; Fater, Jidisze muzik; Fuks, Straty. AGEMAN Moszek Hersz (ok. 1915 Warszawa 1942 Warszawa), dyrygent. Był bratem Lei. Kształcił się w dyrygenturze pod kier. Waleriana Bierdiajewa w Państwowym Konserw. Muz. w Warszawie 1931 1939. Dyrygował chórem kameralnym w Teatrze Młodych Żydowskie Studio Eksperymentalne w Warszawie. Przez pewien czas prowadził także chóry dziecięce w szkołach żydowskich. Archiwum Instytutu Muzycznego w Warszawie; Lerer yizkor-bukh: di umgekumene lerer fun Tsisho shuln in Poyln, ed. H.Sh. Każdan, Nyu-Jork 1952-1954; Fater, Jidisze muzik; Fuks, Straty. AJDELSON też Eidelson Josef (10 I 1910 [1916] Dęblin 21 XI 2004 Nowy Jork), śpiewak, kantor. Uczył się u kantora M. Mendelewicza w Warszawie. 12

Ajzensztadt W 1932 został kantorem w Synagodze Synaj w Warszawie. Stąd przeniósł się do Lwowa, a następnie w 1935 na stanowisko kantora Wielkiej Synagogi do Wilna. Dawał często koncerty arii i pieśni, także żydowskich pieśni ludowych. Przez pewien czas był kantorem w Grudziądzu. Brał żywy udział w żydowskim życiu kulturalnym w Wilnie i cieszył się tam dużym uznaniem. W getcie wileńskim był aktorem teatru Tikwa i brał udział jako solista w występach chóru hebrajskiego pod dyr. W. Durmaszkina. Uratował się w obozie i po zakończeniu wojny był przez pewien czas w Afryce Południowej. Następnie zamieszkał w Nowym Jorku i był cenionym kantorem kongregacji East Midwood Jewish Center w Brooklynie. Fater, Jidisze muzik. Dawid Ajzensztadt AJZENMAN Mendel (20 IX 1892?), flecista. Żył i pracował w Łodzi. W 1915 1916 był flecistą w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej. W czasie II wojny świat. przebywał w getcie łódzkim, gdzie prawdopodobnie zginął. Sprawozdanie Zarządu Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej z sezonu 1915/1916, Archiwum Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina z zasobu Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi; Lodz-Names. AJZENSZTADT też Eisenstadt Dawid (1889 Nasielsk VII 1942 Treblinka), dyrygent chórów, kompozytor. Naukę śpiewu rozpoczął u kantora Lejzora Boruchowicza w Nowym Dworze Mazowieckim, kontynuował w Memel, następnie pod kier. Efroima Szklara w Szkole Muz. w Rydze i pod kier. Nikołaja Heifeca w Szkole Muz. Ces. Ros. Tow. Muz. w Rostowie n. Donem, wreszcie po I wojnie świat. u Witolda Maliszewskiego w Warszawie. W 1921 1939 był dyryg. 100-osobowego chóru chłopięco-męskiego Wielkiej Maria Ajzensztadt Synagogi na Tłomackiem w Warszawie. Występował z nim w repertuarze religijnym i świeckim na koncertach publicznych, także w Polskim Radiu. W 1935 chór w podwójnym składzie wziął udział w wystawieniu opery Dybuk L. Rocci. Od 1936 był kier. szkoły dla kantorów przy Warszawskim Instytucie Muz. Dyrygował też chórem Tow. Popierania Szkolnictwa Żydowskiego i Kultury Żydowskiej Szul-Kult oraz chórem ludowym Kultur-Ligi. Był także kompozytorem, ale żaden z jego utworów nie ukazał się w druku, a rękopisy zaginęły. Razem z A. Pragerem rozpoczął wydawanie Algemajner muzik-leksikon, którego ukazały się tylko trzy zeszyty. W 1939 chór uczestniczył w realizacji filmu w jidysz On a hejm w reż. Aleksandra Martena z muzyką I. Szajewicza. Podczas okupacji niemieckiej przebywał w getcie warszawskim. Zginął wraz z rodziną w następstwie deportacji do obozu zagłady w Treblince. D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzik-leksikon, Warsze 1936; Turkow, Azoy iz es geven; M. Neustadt, Churbn un ojfsztand fun jidn in warsze, Tel Awiw 1948; Zylbercwejg, Leksikon; Entsiklopedia szel galujot. Sifri-zichron larcit hagolah wedoti, ed. I. Grinbaum, Jeruszalajim Tel Aviv 1953; J. Turkow, Farloshene shtern, Buenos Ayres 1953; N. Stolnitz, Negine in yidishn lebn, Toronto 1957; Fater, Jidisze muzik; Fuks, Straty; Fuks, Muzyka ocalona; Engelking, Leociak, Getto warszawskie; Lerski, Syrena Record; tenże, Encyklopedia. AJZENSZTADT też Eisenstadt Maria Miriam (1921 Warszawa VII 1942 Warszawa), pianistka, śpiewaczka, sopran. Była córką Dawida. Gry na fortepianie uczyła się początkowo u M. Bar, a następnie Zbigniewa Drzewieckiego, śpiewu u ojca. Wraz z rodziną znalazła się w getcie warszawskim. Występowała na estradzie koncertowej, głównie w teatrze Femina i w teatrze Sztuka, w repertuarze operowym i pieśniarskim, z towarzyszeniem orkiestry symfonicznej, a także przy akompaniamencie I. Rosenbauma lub R. Zandberga. Zginęła w czasie akcji wysiedleńczej, zastrzelona na Umschlagplatzu. A 13

akerman A M. Neustadt, Churbn un ojfsztand fun jidn in warsze, Tel Awiw 1948; Turkow, Azoj iz es gewen; E. Ringelblum, Notitsn fun varshever geto, Warszawa 1952; Entsiklopedia szel galujot. Sifri-zichron larcit hagolah wedoti, ed, I. Grinbaum, Jeruszalajim Tel Aviv 1953; J. Turkow, Farloshene shtern, Buenos Ayres 1953; Zylbercwejg, Leksikon; Fater, Jidisze muzik; Fuks, Straty; Engelking, Leociak, Getto warszawskie. AKERMAN Roman (??), kapelmistrz. Przed I wojną świat. prowadził zespół instrumentalny w Lublinie. Z zespołem tym tworzył oprawę muz. spektakli teatru Miniatura w 1914 1918. K. Zieliński, W cieniu synagogi. Obraz życia kulturalno-społecznego Żydów Lublina w czasie okupacji austro-węgierskiej, Lublin 1998; K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914 1918, Lublin 1999. ALBAM Lew (??), wiolonczelista, pedagog. W okresie międzywojennym był członkiem orkiestry Rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie. Prowadził też klasę gry na wiolonczeli w Żydowskim Instytucie Muz. przy Żydowskim Stowarzyszeniu Popierania Sztuki w Wilnie. D. Berezowska, Żydowski Instytut Muzyczny 1924 1940, Nasza Gazeta 2001 nr 525. ALEMANY poprzednio Altman Bernard (4 X 1904 Częstochowa 22 VIII 1993 Nowy Jork), skrzypek, dyrygent, kompozytor. Przez 2 lata studiował w Konserw. Juliusa Sterna w Berlinie. Do 1933 działał w Niemczech. Prowadził zespoły taneczne w Berlinie, m.in. 7-osobową orkiestrę tangową Orquesta tipica Argentina. Występował w radiu, nagrywał też płyty dla wytwórni Telefunken. W 1931 i w 1935 nagrał szereg płyt dla wytwórni Syrena Record w Warszawie. Występował gościnnie w Paryżu, Brukseli i Sevilli. Później wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Stengel, Gerigk, Juden; Lerski, Syrena Record; tenże, Encyklopedia. ALOIS Musikant zob. Aloiz Władysław ALOIZ Władysław właśc. Musikant Alois (1 VII 1860 Praga 1917? Petersburg), wiolonczelista, pedagog, kompozytor utworów na wiolonczelę i fortepian oraz pieśni, dyrygent oper. Kształcił się w 1873 1879 w Konserw. Muz. w Pradze. W 1879 1887 uczył się w Kijowie, po czym w 1887 przybył do Warszawy, gdzie został wiolonczelistą w Orkiestrze Teatru Wielkiego oraz profesorem Instytutu Muz. W Warszawie też dał się poznać jako dryg., kierując m.in. w 1890 w Teatrze Letnim wystawieniem opery Ruy Blas F. Marchettiego. W 1891 wyjechał do Rosji i działał jako pedagog, początkowo w Odessie, a od 1898 w Petersburgu. Konserwatorium Muzyczne w Warszawie, EMTA 1889 nr 285; J. Władysław Aloiz, EMTA 1889 nr 291; B. Urie, Češti violoncellisté XVIII. XX. stoleti, Praha 1946; 150 lat PWSM; Československý hudebni slovnik osob a instituci, t. I, Praha 1963; Błaszczyk, Dyrygenci; A. Rutkowska, Działalność pedagogiczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego 1860 1918, Warszawa 1967. ALTBERG Emma (14 I 1889 Płock 4 VII 1983 Łódź), pianistka, klawesynistka, pedagog, krytyk. Kształciła się w grze na fortepianie 1909 1914 u Blanche Silva w Schola Cantorum w Paryżu, w 1926 1928 u W. Landowskiej w St. Leu k. Paryża oraz u Paula Brunolda w Paryżu. Studiowała też filozofię i nauki społeczne na uniwersytetach szwajcarskich w Genewie i Bernie. W 1915 1939 koncertowała i uczyła w Warszawie. W 1926 1931 była członkiem Zarządu Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Muzyki i występowała na koncertach stowarzyszenia. W 1931 1939 była recenzentem muz. Ekspresu Porannego. W 1939 1945 była prof. gry na fortepianie w Wilnie. W 1949 1967 była prof. gry na fortepianie, klawesynie oraz metodyki nauczania gry na fortepianie w Państwowej Wyższej Szkole Muz. w Łodzi. Pisała artykuły na tematy muzyczne, redagowała wydawnictwa pedagogiczne, jest autorką publikacji Polscy pianiści (Łódź 1947). SMP I; EM PWM I; Ruch Muzyczny 1983 nr 17; L. Cieślak, Emma Altberg pedagog i działacz społeczny, Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Łodzi, t. XIV, Łódź 1987; Z dziejów Akademii Muzycznej w Łodzi (materiały historyczne), cz. I, Łódź 1991; PWSM 1945 1975, Łódź 1991; Dybowski, Słownik; Leksykon muzyków pedagogów. ALTEN Bella (30 VI 1877 Zaskaczewo 31 XII 1962 Londyn), śpiewaczka, sopran koloraturowy. Była uczennicą Gustawa Engla w Berlinie i Aglaji Orgeni w Dreźnie. Debiutowała w 1897 i do 1900 śpiewała w Operze w Lipsku, w 1900 1903 w Teatrze Dworskim w Brunszwiku, w 1903 1904 w Operze w Kolonii, w 1904 1905 w Teatrze Narodowym w Berlinie. W 1905 1914 była członkiem zespołu Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Równocześnie w 1908 1911 występowała w Teatrze Miejskim w Hamburgu, a także gościnnie w różnych teatrach operowych w Europie i Ameryce. Występowała na Festiwalu Wagnerowskim w Bayreuth. W 1917 1923 odnosiła sukcesy w Operze Wiedeńskiej. Poświęciła się następnie nauczaniu śpiewu w Wiedniu, a od 1936 w Londynie. W.H. Seltsam, Metropolitan Opera Annals: a Chronicle of Artists and Performances, New York 1947; K.J. Kutsch, L. Riemens, Großes Sängerlexikon, 3. erweit. Aufl., Bd I, Bern 1997. 14

amsel ALTENBERG Marian (16 VIII 1907 Lwów 29 V 1943 Warszawa), pianista, akompaniator, dyrygent orkiestr i chórów. Kształcił się w grze na fortepianie w Konserw. Polskiego Tow. Muz. we Lwowie. Dyrygenturę studiował pod kier. Aleksandra Fielitza i Pawła Graenera w Berlinie w 1928 1931. W 1931 1932 był kapelm. opery niemieckiej w Brnie. Po powrocie do Lwowa od 1933 był solistą i akompaniatorem w Polskim Radiu, korepetytorem solistów opery w Teatrze Wielkim, kier. mieszanego Chóru Robotniczego. Występował również jako dyryg. koncertów symfonicznych tamtejszej filharmonii i operetki. Przez pewien czas dyrygował także w Teatrze Operetty i w Teatrze Letnim w Warszawie. W 1939 1941 zajmował stanowisko dyryg. w Państwowym Teatrze Opery i Baletu we Lwowie. Po zajęciu Lwowa wyjechał do Warszawy, ukrywał się po aryjskiej stronie. Zginął zamordowany przez nazistów na skutek denuncjacji. Almanach Żydowski, Lwów 1937; Plohn, Muzyka; Błaszczyk, Dyrygenci; Fater, Jidisze muzik; Rutowska, Serwański, Straty; Fuks, Straty. ALTER Izrael (23 IX 1901 Lwów 17 XI 1980 Nowy Jork), śpiewak, tenor, kantor synagogalny, pedagog, kompozytor. Początkowo kształcił się pod kier. kantora I.H. Halperina w rodzinnym mieście. Uzupełniał studia u kantora Jehudy Lejba Millera w Wiedniu. Tam też rozpoczął działalność kantora w 1921. W 1925 powołany został do Hannoveru, gdzie pracował do 1934. W tym roku odwiedził Warszawę. Przez szereg lat był kantorem w United Hebrew Congregation w Johannesburgu w Południowej Afryce. W 1961 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych i został członkiem fakultetu muzyki religijnej w Hebrew Union College School of Sacred Music w Nowym Jorku. Wydał niektóre kompozycje liturgiczne D. Ajzensztadta. Opracował i wydał w dwóch tomach swoje kompozycje synagogalne Shirej Yisrael (1952 1957), tom melodii do poezji żydowskiej Mayne lider (1957) i Cantorial Recitatives for Hallel, tal, geshem na głos solo (1962). D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzik-leksikon, Warsze 1936; Stengel, Gerigk, Juden; The International Biographical Dictionary of Central European Emigrés 1933 1945, vol. II, part 1: The Arts, Sciences and Literature, ed. H. Atrarest, W. Röder, München 1983. ALTERMAN Hilel (1849 [1850] Rosja 23 VI 1934 Łódź), śpiewak, bas-baryton, kantor. W młodości kształcił się w muzyce jako meszorer w chórze kantora J. Blindmana w Berdyczowie. Początkowo był kantorem w Nikołajewie w Rosji, a następnie przez pewien czas kantorem w Białymstoku. Gdy w 1887 otwarto Wielką Synagogę Postępową w Łodzi, został powołany na stanowisko drugiego kantora, a następnie nadkantora i zajmował je do 1923. Di Chazonim Welt 1935 nr 20; Fater, Jidisze muzik; A. Kempa, M. Szukalak, Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny, ser. 1, t. I, Łódź 2001. ALTGLAS Maks Majer (16 II 1890 Warszawa 15 II 1952 Nowy Jork), śpiewak, tenor. Do ok. 20. r.ż. mieszkał w Warszawie, gdzie ukończył szkołę średnią i Wyższą Szkołę Handlową. Tu także rozpoczął naukę śpiewu. Kontynuował studia wokalne pod kier. W. Seidemana w 1915 1919 w Konserw. Juliusa Sterna w Berlinie. Debiutował w Niemczech. Śpiewał w większych miastach w Niemczech, Austrii oraz w Polsce i Czechach. Osiadł następnie w Stanach Zjednoczonych. W 1924 1940 był solistą Metropolitan Opera House w Nowym Jorku. Był także pedagogiem. The Macmillan Encyclopedia of Music and Musicians, ed. A. Wier, New York 1937; J.T.H. Mize, The International Who is Who in Music, 5 ed. Chicago 1951; Baker s Biographical Dictionary; Błaszczyk, Polish Contribution; K.J. Kutsch, L. Riemens, Großes Sängerlexikon, 3. erweit. Aufl., Bd I, Bern 1997. ALTSCHUL też Altszul Josef zwany Joszke Słonimer (1839 [1840] Wilno 1908 Grodno), śpiewak, kantor synagogalny. Był synem rabina Arona Seliga. Kształcił się pod kier. J. Blindmana w Berdyczowie. Działalność jako kantor rozpoczął w Żagarach. W 1863 1883 był kantorem miejskim w Słonimie. Stąd jego przydomek. Od 1883 aż do śmierci był kantorem w Grodnie. Friedmann, Lebensbilder I; E. Zaludkowski, Kultur-treger fun der yidisher liturgie, Warsze 1930; D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzikleksikon; M. Nulman, Concise Encyclopedia of Jewish Music, New York 1975; Idelsohn, Jewish Music. ALTSZUL też Altszuler Arnold Aron (??), śpiewak, kantor. Był synem Josefa. Działał jako kantor i nauczyciel śpiewu w Niemczech i Anglii. Przez rok pełnił obowiązki nadkantora w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie. AMEISEN Anna (??), pedagog. W l. 20. XX w. uczyła śpiewu chóralnego w Instytucie Muz. w Krakowie. Polska Artystyczna. AMSEL Henryk (? Królestwo Polskie?), śpiewak, tenor. Koncertował w Warszawie. W 1873 przebywał A 15

anhalt A w Paryżu. Występował także w Londynie. W l. 80. XIX w. mieszkał w Warszawie. Kurier Warszawski 1873 nr 138; Ruch. Kalendarz encyklopedyczny, Warszawa 1888. ANHALT Paweł (ok. 1910 Kraków?), teoretyk, muzykolog, dyrygent, kompozytor. Ukończył studia muzykologiczne pod kier. Zdzisława Jachimeckiego na UJ, uzyskując w 1933 dyplom magistra na podstawie pracy Rozwój pojęć harmonicznych. Czynny był w Żydowskim Towarzystwie Muz. w Krakowie, był jednym z dyryg. jego chórów. Uczył przedmiotów teoretycznych w Żydowskim Instytucie Muz. kierowanym przez R. Arnold-Hersztajn. Zachował się jego jeden Mazurek (poświęcony przyjaciółce R.K.) wydany drukiem w Krakowie. K. Michałowski, Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego, Kraków 1955; Fater, Jidisze muzik. ANTOWILSKA Roza (1880 Wilno 1943?), śpiewaczka. Była solistką w trupach teatralnych Salomona Genfera, Nachuma Lipowskiego i Abe Kompaniejca, z którym przez kilka lat wędrowała po prowincji. W poł. lat 30. przez 3 lata śpiewała w zespole Bencjona Witlera. Na emeryturze mieszkała w Wilnie. Zginęła jako ofiara nazizmu. Zylbercwejg, Leksikon I. ANTOWILSKI Mateusz (??), trębacz. Przez długie lata grywał na trąbce w czasie przedstawień teatru żydowskiego w Wilnie. YIVO Institute for Jewish Research, New York. Archiwum teatralne im. E.R. Kamińskiej. APTE Henryk (13 VII 1888 Kraków 1942 Bełżec), doktor praw, adwokat, skrzypek, kameralista, krytyk i działacz muzyczny. Ukończył w 1910 prawo na UJ, otrzymał w 1911 stopień doktora praw i był znanym w Krakowie adwokatem. Gry na skrzypcach uczył się w rodzinnym mieście. Studiował też muzykologię pod kier. Guido Adlera w Wiedniu. Debiutował jako skrzypek w 1913. Brał udział w zespołach kameralnych. Często występował także jako solista. Był współzałożycielem Żydowskiego Tow. Muz. w Krakowie i przez długie lata jego prezesem, a także prezesem Żydowskiego Tow. Śpiewaczego Szir. Pisywał recenzje muzyczne do Nowego Dziennika. W czasie II wojny świat. przebywał początkowo we Lwowie, a następnie w Wieliczce. Zginął w obozie zagłady. Fater, Jidisze muzik; J. Reiss, Almanach muzyczny Krakowa 1780 1914, Kraków 1939; Fuks, Straty; Kraków muzyczny 1918 1939, red. M. Drobner, T. Przybylski, Kraków 1980. APTE Ludwik (15 XI 1859??), handlowiec, wiolonczelista. Ukończył wydział handlowy Politechniki w Rydze w 1884. Kształcił się w grze na wiolonczeli pod kier. A. Hermana. Mieszkał i pracował w Warszawie. Był muzykiem amatorem. SMP I [pod Herman Adam starszy]. APTE Ryszard (ok. 1920 Kraków 1942? Stalowa Wola), poeta, muzyk. Był synem Henryka. Ukończył gim. w Krakowie. Współpracował z Nowym Dziennikiem. W 1939, po wybuchu wojny, udał się do Lwowa, gdzie podjął studia muz. Po wkroczeniu Niemców znalazł się z rodzicami w getcie w Wieliczce. Stamtąd trafił do obozu w Stalowej Woli, gdzie został zabity. P. Głuchowski, M. Kowalski, Apte. Niedokończona powieść, Kraków 2010. APFEL Józef (1865 Drohobycz po 1937 Lwów), śpiewak, działacz śpiewaczy. W 1886 przybył do Lwowa. Kształcił się w śpiewie pod kier. Walerego Wysockiego w Konserw. Galic. Tow. Muz. tamże. Kontynuował studia muz. w Konserw. Tow. Przyjaciół Muzyki w Wiedniu u Josefa Gänsbachera. Przez 10 lat występował na scenach niemieckich. Był inicjatorem, organizatorem i długoletnim prezesem Polskiego Tow. Śpiewaczego Echo-Macierz we Lwowie. Był też aktywnym członkiem Galic. Tow. Muz., późniejszego Polskiego Tow. Muz. tamże. Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie 1927 nr 12; Plohn, Muzyka; Almanach żydowski, Lwów 1937. APTER Akiba zob. Muszkes Akiba ARCT Michał (31 XII 1840 Lublin 15 II 1916 Warszawa), księgarz, wydawca. Praktykował w Lublinie w księgarni Stanisława Arcta oraz w Berlinie w wydawnictwie Bernarda Behra. W 1881 został właścicielem księgarni A.W. Gruszeckiego w Warszawie. Rozwijał ożywioną działalność wydawniczą, m.in. w dziedzinie muzyki. Wydał ponad 1000 jednostek nutowych. W 1900 otworzył własną drukarnię pod nazwą Zakład Wydawniczy M. Arct. Sp. Akc. W Warszawie. Słownik biograficzny pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972. 16

arklowa ARDELLI właśc. Adler Norberto (25 XI 1896? 2 VIII 1971 Nowy Jork), śpiewak, tenor. Kształcił się w Polsce i we Włoszech. Debiutował w 1929 w Teatro Sociale w Como. Działał następnie w Niemczech, w teatrach miejskich w Lubece i Szczecinie oraz w Volksoper w Wiedniu. Od 1935 był stałym gościnnym solistą Staatsoper w Wiedniu. W 1938 został regularnym członkiem zespołu, ale wkrótce, po zajęciu Austrii przez Niemców, musiał opuścić Wiedeń. Występował gościnnie na różnych scenach europejskich, m.in. w teatrze La Scala w Mediolanie. Po wybuchu II wojny świat. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Występował w New York City Center Opera, w Cincinnati Summer Opera. Często też występował na estradzie koncertowej. Poświęcił się działalności pedagogicznej w Nowym Jorku. Plohn, Muzyka; K.J. Kutsch, L. Riemens, Großes Sängerlexikon, 3. erweit. Aufl., Bd I, Bern 1997. ARGIEWICZ Artur (17 VII 1881 Warszawa V 1966 San Francisco), skrzypek. Był bratem Bernarda i Eugenii. Kształcił się w grze na skrzypcach pod kier. M. Rosena w Warszawie, a następnie Josepha Joachima w Berlinie. Debiutował wcześnie w 1892 jako cudowne dziecko w Warszawie i tam też często występował do 1899. W 1897 był koncertmistrzem orkiestry symfonicznej w Helsinkach, a w 1898 Gewandhausorchester w Lipsku, w 1910 New York Symphony Orchestra. Występował też w Londynie. Od 1905 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. W 1911 1913 uczył gry na skrzypcach w Institut of Musical Art w Nowym Jorku. W 1917 1925 był drugim koncertmistrzem San Francisco Symphony Orchestra, w 1933 1956 był członkiem zespołu skrzypiec. Posiadał skrzypce Stradivariusa. EMTA 1893 nr 519; Tygodnik Ilustrowany 1893 nr 204; Okręt, Rocznik; Błaszczyk, Polish Contribution. ARGIEWICZ Bernard (1885 Warszawa?), wiolonczelista. Był bratem Eugenii i Artura. Od 1917 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Był członkiem Philadelphia Orchestra 1917 1919 i ponownie 1924 1928. Razem z Agnes Clune Quinlan i Aleksandrem Hilsbergiem tworzył The Quinlan Trio. Grywał też w orkiestrze teatralnej i uczył w Philadelphia Conservatory of Music. Przegląd Muzyczny 1912 nr 3; Błaszczyk, Polish Contribution. Eugenia Argiewicz ARGIEWICZ Eugenia z męża Bem (16 VI 1887 Warszawa III 1969 San Francisco), skrzypaczka. Była siostrą Artura i Bernarda, żoną Stanisława Bema. Uczyła się gry na skrzypcach od 1893 pod kier. M. Rosena w Warszawie i Eugène Ysaÿa w Brukseli. Występowała na koncertach w Warszawie od poł. lat 90. do I wojny świat. Występowała też w Petersburgu, Wiedniu, Berlinie i Paryżu. Po I wojnie świat. mieszkała w San Francisco w Stanach Zjednoczonych. W 1924 1925 grała na skrzypcach w San Francisco Symphony Orchestra. Wraz z mężem prowadziła w Hotelu Whitcomb Stanislas Bem s Little Orchestra, z którą występowała jako solistka i dyryg. EMTA 1901 nr 911; Młoda Muzyka 1909 nr 2; Okręt, Rocznik; Błaszczyk, Polish Contribution. ARKLOWA z Blumenfeldów Teresa (1861 [1863] Lwów V 1929 Mediolan), pianistka, śpiewaczka, pedagog. Była córką lwowskiego adwokata. Kształciła się w szkole śpiewu Marie Louise Dustmann w Wiedniu. W 1882 wyszła za mąż za lekarza dr. Arkla. Dzięki niezwykłym warunkom wokalnym rozpoczęła karierę operową bez systematycznej nauki śpiewu. W 1883, po debiucie na scenie operowej Teatru Skarbka we Lwowie w Hugonotach G. Meyerbeera, rozpoczęła występy za granicą w Wiedniu i w Pradze. W 1885 wróciła do Lwowa i występowała w operze. W 1886 uzupełniła studia pod kier. Pauliny Viardot Garcia w Paryżu. Następnie w 1889 występowała we Włoszech, w Pradze, Budapeszcie, Hamburgu, od 1890 w Barcelonie, Madrycie, Lizbonie, Odessie, w Anglii i Ameryce. Od 1900 przebywała stale we Włoszech, w 1903 otworzyła szkołę śpiewu w Mediolanie. A 17

arnold-hersztajn ARONOWICZ Dan (1907 Mława [1909 Pułtusk] 1981 Tel Awiw?), krytyk muzyczny, kompozytor. Był synem kantora. Uczył się u ojca i u miejscowego klezmera. W 1928 1931 kształcił się w Państwowym Konserw. Muz. w Warszawie. W 1932 zamieszkał w Paryżu. Kontynuował studia w Wyższej Szkole Muz. im. Cezara Francka, a równocześnie był kantorem w Synagodze aszkenazyjskiej przy Rue des Tournelles. Ok. 1930 zaczął komponować. Autor poematów symfonicznych: Kol Nidre i Haszazar, uwertury, kwartetu smyczkowego oraz pieśni solowych i chóralnych. W 1947 zamieszkał w Izraelu. Był dyryg. chóru Wielkiej Synagogi w Hajfie, a następnie wykładowcą w Konserw. w Tel Awiwie oraz krytykiem muz. i teatralnym francuskojęzycznego dziennika L Information. D. Ajzensztadt, A. Prager, Algemajner muzik-leksikon, Warsze 1936; P.E. Gradenwitz, Olam ha-simponiyah, Tel Aviv 1950; I. Shalita, Ha-Musica ha-yehudit ve-yotzreha, Tel Awiw 1960; Fater, Jidisze muzik. A ARONOWICZ Zygmunt (1912? 1942?), pianista. Kształcił się w Państwowym Konserw. Muz. w Warszawie. Ukończył studia z wyróżnieniem. W 1930 wystąpił z recitalem w Polskim Radiu. Wystąpił też dwukrotnie jako solista w Filharmonii Warszawskiej. W 1932 wziął udział w II Konk. Pianistycznym im. F. Chopina w Warszawie. Po wybuchu II wojny świat. znalazł się w Białymstoku. Zginął jako ofiara nazizmu. Teresa Arklowa EMTA 1885 nr 82, 83; Ruch. Kalendarz encyklopedyczny, Warszawa 1888; Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie 1929 nr 9; Plohn, Muzyka; Almanach żydowski, Lwów 1937; SBTP I; EM PWM I; K.J. Kutsch, L. Riemens, Großes Sängerlexikon, 3. erweit. Aufl., Bd I, Bern 1997. ARNOLD-HERSZTAJN też Herstein Róża (29 X 1896 Rzeszów? Izrael), doktor filozofii, pianistka, pedagog. Kształciła się w Krakowie. Ukończyła filozofię na UJ. Studia pianistyczne odbywała w Wiedniu pod kier. Jerzego Lalewicza, L. Siroty i E. Steuermana. Po powrocie do kraju była przez pewien czas nauczycielką gim. w Ostrowcu i Krakowie, a następnie prowadziła w Krakowie do wybuchu II wojny świat. Szkołę Muz. przy Żydowskim Instytucie Muz. z klasami fortepianu, skrzypiec, śpiewu solowego, teorii i gimnastyki rytmicznej. Uczyła następnie gry na fortepianie we Lwowie. Po zakończeniu wojny osiedliła się w Izraelu i otworzyła Szkołę Muzyczną im. Joela Engla. Fater, Jidisze muzik; Leksykon polskich muzyków pedagogów. Tydzień Radiowy 1930 nr 18; Fater, Jidisze muzik; M. Gołębiowski, Filharmonia w Warszawie 1901 1976, Warszawa 1976; Niewiarowska, Kronika Międzynarodowych Konkursów. ARONSON Łucja Lea (ok. 1910??), pianistka, pedagog. W grze na fortepianie kształciła się w Państwowym Konserw. Muz. w Warszawie. Ukończyła je w 1928. Była nauczycielką w Szkole Muz. im. F. Chopina w Białymstoku. 150 lat PWSM; Rutowska, Serwański, Straty [błędnie Arons]; Fuks, Straty. ARTEN Leon zob. Goldflus Leon ASKENAZE Stefan (10 VII 1896 Lwów 18 X 1985 Bonn), pianista wirtuoz. Początkowo uczył się gry na fortepianie w 1910 1914 u T. Pollaka we Lwowie, w 1919 u Emila von Sauera w Wiedniu. W 1918 był krótko korepetytorem opery we Lwowie. W 1919 debiutował w Wiedniu, gdzie mieszkał do 1922. W 1920 wystąpił po raz pierwszy w Polsce w Filharmonii Warszawskiej. W 1922 1925 był prof. Konserw. w Kairze. Od 1925 mieszkał w Brukseli i do 1966 był 18

auber ASKENAZY Józefa zob. Aszkenaze Józefa Stefan Askenaze prof. tamtejszego Conservatoire Royal de Musique. Następnie związany był z towarzystwem Arts and Music w Kolonii, którego był współzałożycielem. Prowadził kursy mistrzowskie w Hamburgu, Kolonii, Asyżu, Dusznikach-Zdroju. Był kilkakrotnie jurorem Międzynarodowych Konk. Pianistycznych im. F. Chopina w Warszawie. W 1983 odwiedził Polskę i wystąpił na Festiwalu Chopinowskim w Dusznikach- -Zdroju i w Warszawie. Koncertował we wszystkich krajach Europy, a także w Ameryce Północnej, Afryce Centralnej, Egipcie, Izraelu, na Jawie i Sumatrze. W 1933 wykonał w Madrycie w czasie 7 recitali wszystkie sonaty L. van Beethovena, w 1945 w Amsterdamie, Hadze i Paryżu dał cykl 5 recitali chopinowskich, obejmujących wszystkie ważniejsze dzieła kompozytora. W 1946 1948 wykonał czterokrotnie na koncertach oba tomy Das Wohltemperierte Klavier J.S. Bacha. Kalendarz Muzyczny na rok 1930/31, rok I, Warszawa 1930; Almanach żydowski, Lwów 1937; SMP I; EM PWM I; L. Grizopiew, J.A. Płatek, Sowriemiennyje pianisty, Moskwa 1985; P. Lachert, Wspomnienie o Stefanie Askenaze, Ruch Muzyczny 1985 nr 25; The New Grove Dictionary I; Dybowski, Słownik; Leksykon muzyków pedagogów. ASTON Adam właśc. Loewinsohn Adolf (17 IX 1902 Warszawa 10 I 1993 Londyn), śpiewak, baryton, piosenkarz. Śpiewu uczył się u Wacława Brzezińskiego w Warszawie. Był popularnym w okresie międzywojennym piosenkarzem w Warszawie. W 1930 1933 był członkiem Chóru Warsa. Nagrywał wiele piosenek na płytach gramofonowych wytwórni Parlophon, Columbia, Odeon, a zwłaszcza Syrena Record. Występował jako solista w Polskim Radiu, a także zagrał w kilku polskich filmach: Manewry miłosne (1935), Dwie Joasie (1935). Po wybuchu wojny znalazł się we Lwowie, a w 1941 we Frunze w Kirgistanie. Wstąpił do Armii gen. Andersa, był członkiem teatru rewiowego Polish Parade. Po demobilizacji w 1947 zamieszkał w Londynie, a następnie wyemigrował do Afryki Południowej. W 1960 powrócił do Londynu. Występował z recitalami piosenek i grał w teatrze polskim. R. Wolański, Leksykon polskiej muzyki rozrywkowej, Warszawa 1995; Z. Adrjański, Kalejdoskop estradowy. Leksykon polskiej rozrywki 1944 1989. Artyści, twórcy, osobistości, Warszawa 2002; Lerski, Syrena Record; tenże, Encyklopedia. ASZKENAZE też Askenazy Józefa (??), śpiewaczka. Działała we Lwowie w 1899 1901. W 1899 występowała w operetkach w teatrze lwowskim, m.in. śpiewała partie Oresty w Pięknej Helenie J. Offenbacha, Adelii w Zemście Nietoperza J. Straussa. W 1901 otrzymała engagement do teatru Hermanstadt w Siedmiogrodzie. EMTA 1899 nr 845; SBTP I. AUBER Jakub Jacques (ok. 1855 Tarnów?), skrzypek, pedagog. Był synem Leona, bratem Arnolda, Maurycego i Salomona. W 1873 1881 kształcił się pod kier. Georga Hellmesbergera w Konserw. Tow. Przyjaciół Muzyki w Wiedniu. Po studiach osiadł w Wiedniu. Był przez wiele lat koncertmistrzem orkiestry Ringtheater tamże. Prowadził własną szkołę muz. Jednym z jego uczniów był Fritz Kreisler. Informacje rodziny. AUBER Leon (ok. 1830? 1888 Tarnów), skrzypek. Był ojcem Arnolda, Jakuba, Maurycego i Salomona. Był założycielem orkiestry znanej później jako Orkiestra Braci Auber w Tarnowie. Informacje rodziny. A 19

auber A AUBER Maurycy (1862 Tarnów 1939 Tarnów), skrzypek, dyrygent zespołów instrumentalnych, pedagog, kompozytor tańców. Był synem Leona, bratem Arnolda, Jakuba i Salomona. Gry na skrzypcach uczył się początkowo u swego brata Jakuba. Dalsze studia wiolinistyczne, a także dyrygenckie i kompozytorskie odbywał w Konserw. Tow. Przyjaciół Muzyki w Wiedniu. Ok. 1890 objął kierownictwo orkiestry założonej przez ojca w poł. XIX w. w Tarnowie, zwanej Orkiestrą Braci Auber, powiększył i zreformował jej skład i stał na jej czele jako pierwszy skrzypek i dyryg. niemal przez pół wieku. Orkiestra występowała m.in. w widowiskach muz. i w antraktach w miejscowym teatrze. Współpracował też z Polsko-Żydowskim Towarzystwem Teatralnym Chaima Treitlera. W sezonach letnich grywał w Iwoniczu-Zdroju. Prowadził ponadto własną szkołę muzyczną w Tarnowie. Informacje rodziny; J. Reiss, Almanach muzyczny Krakowa 1780 1914, Kraków 1939; Błaszczyk, Dyrygenci; Leksykon polskich muzyków pedagogów. AUBER Salomon (28 IX 1863 Tarnów 18 XII 1934 Wiedeń), wiolonczelista, pedagog. Był synem Leona, bratem Arnolda, Jakuba i Maurycego. Przed 1890 był dyr. muzyki w Tarnowie i Iwoniczu. W 1890 1894 kształcił się w grze na wiolonczeli pod kier. Reinholda Hummera w Konserw. Tow. Przyjaciół Muzyki w Wiedniu. W 1894 osiadł na stałe w Wiedniu. Został członkiem orkiestry Johanna Straussa. Informacje rodziny; EMTA 1894 nr 573, 581, 1895 nr 596, 1897 nr 706; Stengel, Gerigk, Juden. AUSTERLITZ Karol (1906 Warszawa? Izrael), pianista, akordeonista, perkusista. Kształcił się pod kier. Stanisława Judyckiego i Aleksandra Michałowskiego w Warszawie. Początkowo grał w orkiestrze J. Kagana, następnie prowadził własny zespół we Lwowie, w Katowicach i Zakopanem. W czasie II wojny świat. znalazł się w ZSRR, a stamtąd z Armią gen. Andersa dostał się do Palestyny i po powstaniu państwa Izrael grał w orkiestrze radiowej. Przez pewien czas prowadził orkiestrę na statku Teodor Hertzl. Fater, Jidisze muzik. AX Emanuel (8 I 1949 Lwów), pianista wirtuoz. Naukę gry rozpoczął w wieku 6 lat. W 1957 przeniósł się z rodzicami do Warszawy, gdzie uczył się w Szkole Muz. przy ul. Miodowej. W 1959 rodzina wyemigrowała do Kanady, a stamtąd po 2 latach do Stanów Zjednoczonych. Naukę gry kontynuował u M. Münza w Juiliard School of Music. Koncertuje na całym świecie jako solista i kameralista m.in. w duecie z wiolonczelistą Yo-Yo Ma oraz w kwartecie z Izaakiem Sternem skrzypce, Jaime Laredo skrzypce i Yo-Yo Ma wiolonczela oraz w trio z Itzhakiem Perlmanem i Yo-Yo Ma. Nagrywa od 1987 dla wytwórni Sony Classical Racords. Jest doktorem honoris causa Yale University i Columbia University. W 1970 otrzymał wyróżnienie na VIII Międzynarodowym Konk. Pianistycznym im. F. Chopina, w 1974 zwyciężył w I Międzynarodowym Konk. Pianistycznym im. A. Rubinsteina w Tel Awiwie, w 1979 otrzymał nagrodę Avery Fishera w Nowym Jorku. W 2005 2006 był solistą Filharmonii w Berlinie, a następnie Filharmonii w Nowym Jorku. Otrzymał kilkakrotnie nagrody Grammy za najlepsze wykonania muzyki kameralnej i za wykonania utworów na instrument solowy. Niewiarowska, Kronika Międzynarodowych Konkursów; The New Grove Dictionary I. AXER Saul (??), właściciel Szkoły Gry na Fortepianie i Cytrze w Przemyślu w 1. poł. XX w. Kalendarz muzyczny informacyjno-statystyczny na r. 1913, zebr. i ułoż. M. Walden, Warszawa 1912; Sefer Pshemishel, ed. A. Menczer, Tel Awiw 1964; Engelking, Leociak, Getto warszawskie. 20