STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY JODŁOWNIK OPRACOWANIA PROBLEMOWE I SPECJALISTYCZNE ZESZYT NR 3 PROGNOZA DEMOGRAFICZNEGO ROZWOJU LUDNOŚCI GMINY ORAZ SZANSE I ZAGROŻENIA ROZWOJU RYNKU PRACY KRAKÓW 2009 r.
SPIS TREŚCI I. PROGNOZA DEMOGRAFICZNEGO ROZWOJU LUDNOŚCI. WSTĘP. 1. AKTUALNA SYTUACJA DEMOGRAFICZNA. 1.1. Charakterystyczne cechy struktur demograficznych. 1.1.1. Potencjał demograficzny. 1.1.2. Przyrost rzeczywisty ludności. 1.1.3. Struktura wiekowa ludności. 1.1.4. Podstawowe uwarunkowania i wnioski. 2. SZACUNKOWA PROGNOZA DEMOGRAFICZNA POMIGRACYJNEGO ROZWOJU LUDNOŚCI. 2.1. Założenia prognostyczne. 2. 2. Prognoza rozwoju ludności- przekształcenia strukturalne. 2. 3. Konsekwencje zmian w strukturze ludności dla kształtowania perspektywicznej polityki społeczno gospodarczej. II. RYNEK PRACY SZANSE I ZAGROŻENIA. 1. ZAŁOŻENIA BADAŃ I CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ INFORMACJI. 1.1. Podstawowe determinanty zmian na rynku pracy. 1.2. Źródła informacji. 2. PODSTAWOWE WYRÓŻNIKI I DETERMINANTY RYNKU PRACY. 2.1. Lokalne zasoby pracy. 2.2. Pracujący wg struktury własnościowej i sekcyjnej. 3. BEZROBOCIE. 3.1.Rozmiary bezrobocia. 3.2. Identyfikacja czynników determinujących stan. 4. PODSTAWOWE DETERMINANTY KSZTAŁTUJĄCE SYTUACJĘ NA RYNKU PRACY. 4.1. Wielkości podaży zasobów pracy. 4.2. Czynniki decydujące o stopniu równowagi lokalnego rynku pracy. 5. REASUMPCJA. 2
DZIAŁ I. PROGNOZA DEMOGRAFICZNEGO ROZWOJU LUDNOŚCI. WSTĘP Bardzo ważnym uwarunkowaniem, mającym znaczny wpływ na przebieg procesów rozwojowych są czynniki demograficzne. Obecne i przyszłe tempo rozwoju ludności i związane z tym zmiany wielkościowe populacji wg podstawowych grup wiekowych, stanowią podstawowe przesłanki dla formowania strategii i kierunków społecznogospodarczego i przestrzennego rozwoju Gminy. W przypadku uwarunkowań demograficznych przyszłość, nawet ta odległa w horyzoncie czasowym, tj. 15-20 lat, w dużym stopniu daje się przewidzieć, gdyż jest zdeterminowana teraźniejszością. Już obecnie można określić, albo co najmniej uświadomić sobie problemy, jakie w wyniku procesów demograficznych pojawią się na przykład: na rynku pracy, (jako odzwierciedlenie możliwości rozwoju miejscowych zasobów pracy), w zakresie opieki nad małymi dziećmi, organizacji szkolnictwa, czy też zabezpieczeń dla ludzi w wieku podeszłym. Celem opracowania jest przedstawienie tak rozumianych, perspektywicznych uwarunkowań demograficznych. Charakteryzuje ono w przekroju poszczególnych pięciolatek do roku 2010 i w kierunku do roku 2020 skalę zmian w liczbie i strukturze ludności, w grupach wieku mających znaczenie dla obecnej i przyszłej polityki społeczno-gospodarczej. 3
1. AKTUALNA SYTUACJA DEMOGRAFICZNA. 1.1. Charakterystyczne cechy struktur demograficznych. 1.1.1. Potencjał demograficzny. W 1997 r. (wg stanu na koniec roku) Gminę Jodłownik zamieszkiwało 2 7,8 tys. osób. Tabela Nr 1. Struktura ludność Gminy Jodłownik Wyszczególnienie Ogółem 7.370 (100,0%) Mężczyźni 3.559 Kobiety (48,3%) 3.811 (51,7%) Stan na 31.XII.w osobach (struktura w % %) 1988 r. 1997r. 7.830 (100,0%) 3.880 (49,6%) 3.950 (50,4%) Dynamika zmian w latach 1988-1997 w%% 106,2% 109,0% 103,6% Relacja do danych wojewódzkich Udział w liczbie ludności województwa nowosądeckiego ogółem 1,1% 1,1% Ogólny wskaźnik dla województwa 108,4% Udział w wiejskiej ludności woj. nowosądeckiego 1,7% 1,6% Wskaźnik dla ludności wiejskiej woj. nowosądeckiego 109,0% Przedstawione w Tabeli Nr 1 podstawowe wskaźniki, charakteryzujące potencjał demograficzny Gminy Jodłownik wskazują, że: dynamika rozwoju ludności Gminy jest niższa od średnich wartości dla województwa nowosądeckiego i to zarówno w relacji do ludności ogółem jak i ludności wiejskiej województwa, czego efektem jest zmniejszający się udział ludności Gminy w strukturach ogólnowojewódzkich; w ostatnich kilku latach nastąpiło pewne wyrównanie płci - udział mężczyzn w ogólnej populacji ludności Gminy zbliżył się do 50% - tzw. ludność faktycznie zamieszkała = ludność zameldowana na pobyt stały + zameldowani na pobyt czasowy. 4
Średnia gęstość zaludnienia na 1 km 2 w Gminie wynosi 108 osób (średnia dla województwa nowosądeckiego 133 osób, a dla gmin wiejskich 95 osoby). Stad wniosek, że obszar Gminy jest nieco bardziej zaludniony, niż średnio w gminach wiejskich województwa nowosądeckiego. 1.1.2. Przyrost rzeczywisty ludności. Jednym z ważnych elementów oceny stopnia rozwoju Gminy jest tempo rzeczywistego przyrostu demograficznego 3. Na przyrost ten składają się dwa podstawowe czynniki kształtujące liczbę ludności. Są to: przyrost naturalny - będący różnica pomiędzy liczba urodzeń i zgonów; saldo migracji - różnica między napływem a odpływem ludności. Wzajemne proporcje oraz bezwzględne wielkości tych elementów kierunek i dynamikę zmian ludnościowych. Tabela Nr 2. Ruch naturalny ludności Wyszczególnienie 1988 r. 1997 r. w osobach 1000 ludności w osobach na 1000 ludności Urodzenia żywe 153 20,2 125 15.6 Zgony 83 10,9 104 13,0 Przyrost naturalny 70 9,2 21 2,6 Porównanie przedstawionych w Tabeli Nr 2 mierników wskazuje na zahamowanie tempa rozwoju naturalnego ludności Gminy. Na sytuację ta rzutuje przede wszystkim obserwowany w ostatnich latach spadek urodzeń. Efektem tych przekształceń jest obniżenie się wskaźnika przyrostu naturalnego z 9,2 %» w 1988 r. do 2,6%o w 1997 r. Trzeba tu także zaznaczyć, że Gmina charakteryzuje się wyraźnie niższym tempem przyrostu naturalnego, niż średni wskaźnik dla gmin wiejskich woj. nowosądeckiego (8,2 /00). Drugim czynnikiem, wpływającym na tempo przyrostu rzeczywistego ludności Gminy, są przepływy migracyjne. Przedstawione w Tabeli Nr 3 saldo migracyjne w 1988 r. i 1997 r. wskazuje na odpływowy charakter Gminy. 3 Rzeczywisty przyrost ludności dotyczy tylko ludności zameldowanej na pobyt stały. 5
Tabela Nr 3. Saldo migracji wewnętrznej i zagranicznej w osobach Wyszczególnienie Ogółem saldo migracji wewnętrznej zewnętrznej (krajowej) (zagranicznej) 1988 r. Ogółem -17-17 - 1997 r. Ogółem -25-25 - Porównanie przyrostu naturalnego i salda migracyjnego wskazuje, że w roku 1997 ludność zameldowana na pobyt stały na terenie Gminy uległa zmniejszeniu; przyrost naturalny wynosił 21 osób, a saldo odpływu migracyjnego - 25 osób. 1.1.3. Struktura wiekowa ludności. Analiza struktury wiekowej ludności Gminy, wg podstawowych grup wiekowych, wskazuje na nieco korzystniejszy układ strukturalny i to zarówno w porównaniu do średnich struktur województwa nowosądeckiego jak i wartości ogólnokrajowych. Świadczy o tym stosunkowo niski odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym - szczególnie w relacji do wartości ogólnokrajowych (Tabela Nr 4). Tabela Nr 4. Struktura wiekowa wg podstawowych grup wiekowych w %% Wiek* Polska woj. nowosądeckie ogółem tereny wiejskie województwa Gmina Jodłownik Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 przedprodukcyjny 26,2 31,3 32,7 32,1 Produkcyjny 59,5 56,1 54,7 52,3 Poprodukcyjny 14,3 12,6 12,6 15,6 * Podstawowe grupy wiekowe: ludność w wieku przedprodukcyjnym - 0-17 lat ludność w wieku produkcyjnym - 18-59 lat kobiety i 18-64 lat mężczyźni ludność w wieku poprodukcyjnym - 60 i więcej lat kobiety oraz 65 i więcej lat mężczyźni. 6
Rozkład cząstkowej struktury wiekowej zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i odsetkach ilustrują przedstawione poniżej Tabela Nr 5 i Tabela Nr 6. Tabela Nr 5. Ludność wg wieku (stan na 31 XII 1997 r.) w osobach Grupy wieku Gmina Jodłownik Ogółem 7.830 wiek 0-2 lat 375 wiek 3-6 579 wiek 7-14 1.171 wiekl5-18 526 wiek 19-24 733 wiek 25-29 560 wiek 0-17 2.511 wiek 18-59K/64m. 4.092 w tym: 18-44 2.887 45-59K/45-64m. 1.205 wiek 60 i więcej K 65 1.227 i więcej M Cząstkowe grupy wiekowe: 1 - ludność w tzw. wieku żłobkowym - 0-2 lata; 2 - ludność w tzw. wieku przedszkolnym - 3-6 lat; 3 - ludność w tzw. wieku szkoły podstawowej - 7-14 lat; 4 - ludność w tzw. wieku szkoły średniej - 15-18 lat; 5 -ludność w tzw. wieku szkoły wyższej ew. stabilizowania się zawodowego - 19-24 lat; 6 - ludność w tzw. mobilnym wieku produkcyjnym - 18-44 lat; 7 - ludność w tzw. niemobinym wieku produkcyjnym - 45-59 lat Kob.i 45-64 lat Męż.; 8 - ludności w tzw. wieku tworzenia nowych gospodarstw domowych - 25-29 lat. 7
Tablica Nr 6. Struktura wiekowa ludności gminy Jodłownik w porównaniu do średnich struktur województwa nowosądeckiego w % % wg stanu na 1. I. 1998r. Grupy wieku Struktura wiekowa w % % województwo nowosądeckie ogółem gminy wiejskie województwa nowosądeckiego Gmina Jodłownik Różnica w punktach procentowych pomiędzy średnią strukturą gmin wiejskich a Rabą Wyżną * (kol. 4-3) 1 2 3 4 5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 * wiek 0-2 lat 4,4 4,9 4,7-0,2 wiek 3-6 lat 6,8 7,4 7,4 - wiek 7-11.4 lat 14,7 15,2 14,9-0,3 wiek 15-18 lat 7,3 7,0 6,8-0,2 wiek 19-24 lat 9,5 9,8 9,3-0,5 wiek 25-29 lat 7,5 7,8 7,2-0 f 6 wiek 0-17 lat 31,4 32,8 32,1-0,7 wiek 18-59K/64M. 56,1 54,6 52,2-2,4 wiek 18-44 39,8 39,6 36,9-2,7 wiek M 45-64, K 16,3 15,0 15,3 + 0,3 45-59 wiek K 60+ M65 + 12,5 12,6 15,7 + 3,1 *Znak - ( minus ) oznacza mniejszy udział w Gminie Jodłownik niż średnio w gminach wiejskich województwa nowosądeckiego. 1.1.4. Podstawowe uwarunkowania i wnioski. Analiza rozkładu cząstkowej struktury pozwala na sformułowanie następujących uwag i wniosków: 1- udział dzieci i młodzieży jest we wszystkich cząstkowych grupach nieco mniejszy niż przeciętnie w gminach wiejskich województwa; 2- udział ludności w wieku przedprodukcyjnym jest mniejszy od średniego poziomu dla gmin wiejskich województwa o 0,7 punktu procentowego; 8
3- odsetek ludności w wieku produkcyjnym jest mniejszy o 2,4 punkty procentowe od pozostałych gminach wiejskich województwa i to przede wszystkim w wieku mobilnym (2,7); 3- odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym jest wyraźnie wyższy od średniego dla gmin województwa (3,1). Stopień natężenia i zmienności w czasie przebiegu procesów demograficznych pozwala na wyróżnienie charakterystycznych cech Gminy, które stanowić będą także o tempie i zakresie przekształceń demograficznych w okresie perspektywicznym: 1- wyraźnie słabsza dynamiki rozwoju ludności, głównie w następstwie spadku dzietności kobiet oraz ilości zawieranych małżeństw; 2- obniżenie się przyrostu naturalnego, poprzez spadek liczby urodzeń, przy wzroście poziomu zgonów; 3- wyraźnie starsza od przeciętnej w gminach wiejskich województwa struktura wiekowa (mniej korzystna we wszystkich podstawowych grupach wiekowych; 5- odpływowy charakter Gminy (ujemne saldo migracyjne). Generalnie rzecz biorąc, sytuację demograficzną w Jodłowniku można określić jako mniej korzystną w porównaniu do średniej dla gmin wiejskich województwa, co pozwala założyć, że dalszy rozwój demograficzny Gminy będzie wolniejszy od założeń prognostycznych, określonych dla terenów wiejskich województwa nowosądeckiego. 9
2. SZACUNKOWA PROGNOZA DEMOGRAFICZNA POMIGRACYJNEGO ROZWOJU LUDNOŚCI GMINY JODŁOWNIK DO 2020 ROKU. 2.1. Założenia prognostyczne. Szacunkowa pomigracyjna prognoza rozwoju gminy na lata 1997-2010 r. oraz w kierunku do 2020 r. została opracowana w oparciu o: trendy rozwoju ludności województwa nowosądeckiego (dla obszarów wiejskich województwa) określone w najnowszej pomigracyjnej prognozie opracowanej przez Główny Urząd Statystyczny; specyficzne cechy stosunków ludnościowych w Jodłowniku, m. in. takie jak: - utrzymujący się odpływowy charakter migracyjny; - obniżające się wskaźniki przyrostu naturalnego (przyrost ludności liczony na 1.000 mieszkańców); - nieco odmienna (mniej korzystna) od średnich wskaźników dla obszarów województwa nowosądeckiego - struktura wiekowa ludności; rozbieżności te dotyczą między innymi: niższego odsetka ludności w wieku przedprodukcyjnym i relatywnie wyraźnie wyższego stopnia zaawansowania procesu starzenia się ludności. Podstawową bazę prognostyczną stanowiły założenia przyjęte w najnowszej ogólnopolskiej prognozie GUS. Prognoza ta opracowana została metodą składnikową, a obliczenia przewidywanych stanów ludności wykonane zostały oddzielnie dla poszczególnych województw w przekroju miasto-wieś, przy wykorzystaniu współczynników urodzeń, zgonów i migracji. GUS opracowując przedmiotową prognozę demograficznej uwzględnił następujące tendencje w kształtowaniu kierunków i tempa przekształceń strukturalnych w rozwoju ludnościowym woj. nowosądeckiego: wzrost poziomu współczynnika dzietności kobiet (woj. nowosądeckie - 1995 r. - 206 dzieci na 100 kobiet, w 2020 r. - 211; średnio w kraju wskaźnik ten będzie mniejszy i ulegnie zwiększeniu z 162 do 192 w 2020 r.). stopniowy wzrost długości życia, aż do osiągnięcia w 2020 roku (dla województwa nowosądeckiego) 73,8 lat dla mężczyzn i 79,1 lat dla kobiet; 10
niewielki wzrost, a po 2005 r. spadek współczynnika urodzeń na 1000 ludności, przy równoczesnym powolnym wzroście współczynnika zgonów, związanym z wzrastającą populacją ludzi w starszych grupach wiekowych; w zasadzie utrzymanie obecnych tendencji w natężeniu i kierunkach ruchów migracyjnych do końca lat 90-tych, a następnie nieznaczny ewentualny wzrost odpływu migracyjnego. Przystępując do ustaleń prognostycznych dla Gminy przyjęto zmienność współczynników demograficznych jako wypadkową zróżnicowań i trendów lokalnych, ogólno wojewódzkich (dla gmin wiejskich województwa nowosądeckiego) oraz założeń prognostycznych o charakterze ogólnokrajowym. Za podstawę wyjściową prognozy przyjęto dane statystyczne za rok 1997. Uwzględniono ponadto aktualnie notowane wskaźniki dotyczące natężenia ruchu naturalnego (urodzeń i zgonów) oraz tempo procesów migracyjnych (saldo migracyjne). Przyjęto, że do podstawowych czynników kształtujących perspektywiczny przebieg procesów demograficznych w Jodłowniku należeć będą: utrzymujący się na niższym poziomie od średniego wskaźnika dla gmin wiejskich województwa przyrost naturalny, który w latach następnych może ulec nieznacznej poprawie; utrzymujące się w ciągu najbliższych lat trendy migracyjne (odpływ migracyjny); wyraźnie zaznaczający się proces starzenia się miejscowej ludności (wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym oraz w starszych grupach wieku produkcyjnego czyli w tzw. wieku niemobilnym - zjawisko to będzie wynikiem wchodzenia, w starsze grupy wieku liczebnie licznych roczników urodzonych w końcu lat 50-tych i w latach 60-tych, stąd też mimo zakładanego przedłużenia trwałości życia spodziewać się należy nieznacznie zwiększonego współczynnika zgonów. 11
2.2. Prognoza rozwoju ludności - przekształcenia strukturalne. Na podstawie przedstawionych założeń, oszacowane zostały prognozowane stany ludności dla następujących horyzontów czasowych: - rok 2000, - rok 2005, - rok 2010, - rok 2020 (założenia kierunkowe). Dane te ilustrują załączniki nr 1 2. Załącznik nr 1: Stany ludności i struktura wiekowa w %%. Załącznik nr 2: Stany ludności i zmiany w liczbach bezwzględnych w okresach pięcioletnich. Analiza zawartych w załączonych tablicach danych liczbowych pozwala na sformułowanie dwóch podstawowych wniosków: 1- dynamika przyrostu ludności w Gminie powinna - generalnie rzecz biorąc utrzymywać się na niższym poziomie od przyjętych w najnowszej prognozie demograficznej GUS dla obszarów wiejskich województwa nowosądeckiego, 2- przekształceniom ulegać będą struktury wiekowe ludności i to zarówno w podstawowych jak i w cząstkowych grupach wieku. W całym okresie perspektywicznym obserwowany będzie proces przekształceń struktury wiekowej. Zmiany te będą wielokierunkowe i z różną siła oddziaływać będą na poszczególne grupy wieku. Dynamikę zmian poszczególnych grup wiekowych w latach 1998 2020 ilustruje Rycina Nr 1. 12
Rycina Nr 1. Dynamika zmian liczebności poszczególnych grup wiekowych w latach 1998-2020 (stan na 31.XII.1997 r. = 100%) 13
Ważnym aspektem przekształceń strukturalnych będzie tzw. falowanie" cząstkowych grup wiekowych - często odmienny w czasie przyrost, ew. spadek, wyrażony zarówno w liczbach bezwzględnych, jak również w udziale cząstkowych grup wiekowych w ogólnej populacji ludności. Przekształcenia te, wymuszać będą konieczność formułowania, adekwatnych do perspektywicznych potrzeb miejscowej społeczności, kierunków rozwoju infrastruktury społecznej i technicznej. Przykładowo: dostosowywanie lokalnej bazy szkolnej do zmieniającego się w czasie zapotrzebowania na kształcenie, czy też objęcia opieką zdrowotną i społeczną, zwiększającej się populacji ludności starszej. Liczebność ludności w wieku przedprodukcyjnym będzie ulegać zmniejszaniu, praktycznie aż do 2005 r. i dopiero w dalszym okresie perspektywicznym może nastąpić odwrócenie tej spadkowej tendencji. I tak w zakresie: - liczebności dzieci w wieku żłobkowym spodziewać się trzeba wzrostu (o 70 osób) populacji do 2010 r. (efekt wchodzenia w wiek rozrodczy liczebnie liczniejszych roczników), w latach następnych nastąpić może stabilizacja tej grup wiekowych; - liczebności dzieci w wieku przedszkolnym po spodziewanym spadku do 2000 r. (o 60 osób) powinna w kolejnych latach systematycznie wzrosnąć (o ca 120 osób); - liczebności dzieci w wieku szkoły podstawowej co najmniej do 2010 r. następować będzie spadek liczebności tej populacji (o około 100 osób), po roku 2010 nastąpi stabilizacja; - liczebności młodzieży w wieku szkoły średniej nastąpi nieznaczny przyrost do 2000 r. (o 30 osób) później spodziewać się można spadku do 2020 r. (o 80 osób). Przewidywane wprowadzenie reformy szkolnictwa powodować będzie konieczność określenia liczby dzieci i młodzieży wg nowych typów szkół. Liczebność dzieci i młodzieży wg nowego podziału została przedstawiona w aneksie do niniejszego opracowania. Populacja ludności w wieku produkcyjnym będzie wzrastać praktycznie aż do 2020 r. (w sumie o ok. 0,7 tys. osób). Wzrost ten będzie rezultatem wchodzenia w wiek produkcyjny (szczególnie w ciągu najbliższych kilku lat) licznych roczników obecnie uczących się w szkołach średnich. Zaznaczyć jednak trzeba, że tempo tego przyrostu może maleć w poszczególnych okresach pięcioletnich. 14
Przedstawionym powyżej zmianom towarzyszyć będzie zaznaczający się proces starzenia się ludności w wieku produkcyjnym (wzrastający odsetek ludności w wieku niemobilnym z 15,3 % w 1997 do 18,9% w 2020 r.). W cząstkowych grupach wieku produkcyjnego na szczególną uwagę zasługują zmiany: w kształceniu na poziomie szkoły wyższej, ew. tzw. stabilizacji zawodowej (19-24 lat): liczba ludności zwiększy się do 2010 r. o ok. 40 osób aby w kolejnych pięcioleciach nieznacznie się zmniejszyć; w tzw. grupie zakładania rodziny nowych gospodarstw domowych (19-29 lat): liczebność tej populacji wzrośnie do 2010 o ok. 80 osób, a do roku 2020 o dalsze 30 osób. Systematycznie wzrastać będzie liczebność populacji ludności w wieku poprodukcyjnym*. W okresie prognostycznym (1998 r. 2020 r.) populacja ta powinna ulec zwiększeniu o około 270 osób. W rezultacie opisanych zmian, w 2020 roku odsetek tej grupy ludności w ogólnej liczbie mieszkańców Gminy osiągnie poziom 16,9%. Warto tu jednak zaznaczyć, że odsetek ludności w tej grupie wiekowej będzie wyższy od średniej dla obszarów wiejskich w kraju. 2.3. Konsekwencje zmian w wielkościach i strukturze ludności dla kształtowania perspektywicznej polityki społeczno-gospodarczej i przestrzennej w Gminie Jodłownik. Rozwój demograficzny Gminy, a zwłaszcza kierunki zmian ilościowych poszczególnych grup wiekowych miejscowej ludności, stanowią jedną z podstawowych przesłanek decydujących o kierunkach perspektywicznej polityki społeczno-ekonomicznej i przestrzennej. Przykładowo dotyczyć one powinny: dostosowywania lokalnej bazy szkolnej do zmieniającego się w czasie zapotrzebowania na kształcenie, tworzenia nowych miejsc pracy dla zwiększających się zasobów pracy (przyrost ludności w wieku produkcyjnym), objęcia opieką zdrowotną i społeczną zwiększającej się populacji ludności starszej, przygotowania nowych terenów pod budownictwo mieszkaniowe dla nowych gospodarstw domowych. 15
W zasadzie w całym prognozowanym okresie czasu, następować będzie przyrost populacji w wieku o największej częstotliwości zawierania związków małżeńskich i zakładania nowych gospodarstw domowych (20*29 lat). W tym kontekście szczególnej wagi nabiera konieczność tworzenia warunków sprzyjających rozwojowi budownictwa mieszkaniowego. Jednym z decydujących elementów kształtowania przyszłościowej polityki społecznogospodarczej jest przewidywany przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym. Jak już zaznaczono, prognoza zakłada, że do 2020 roku, czyli w przeciągu najbliższych dwudziestu lat, populacja ludności w wieku produkcyjnym może zwiększyć się w Gminie o 0,7 tys. osób. Przyjmując utrzymanie się współczynników aktywności zawodowej na obecnym poziomie 3, prognozować można, że w latach 1998-2020 podaż zasobów pracy w Gminie zwiększyć się może o około 0,6 tys. osób. Przeprowadzony w ten sposób uproszczony szacunek przyrostu podaży czynnych zawodowo, obarczony jest jednak pewnymi wadami. Zauważyć bowiem trzeba, że w omawianym okresie następować mogą zmiany w aktywności zawodowej poszczególnych grup wiekowych. Niebagatelne znaczenie ma także fakt, że praktycznie rzecz biorąc ponad 2/3 ogólnego przyrostu roczników w wieku produkcyjnym dotyczyć będzie tzw. niemobilnego wieku produkcyjnego, w którym z natury rzeczy cząstkowe współczynniki aktywności zawodowej w miarę procesu starzenia się ludności ulegają stopniowemu obniżeniu. Stad też należy szacować, że do 2010 r. przyrost aktywnych zawodowo nie powinien przekroczyć 0,5 tys. osób. Przedstawione powyżej szacunki dotyczące przyrostu nowych zasobów pracy, którym należałoby stworzyć miejsca pracy, to jedno z podstawowych wyzwań stojących przed władzami Gminy. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w kontekście, jak się wydaje nieuchronnej w okresie perspektywicznym restrukturyzacji gminnego rolnictwa, której efektem może być uwalnianie" wolnej siły roboczej, utajonej obecnie w indywidualnych gospodarstwach rolnych w formie tzw. przeludnienia agrarnego. * zgodnie 2 szacunkami GUS wskaźnik aktywności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym w gminach wiejskich woj. nowosądeckiego szacowany jest aktualnie na poziomie 82,9%. 16
DZIAŁ II. RYNEK PRACY GMINY JODŁOWNIK SZANSE I ZAGROŻENIA. 1. ZAŁOŻENIA BADAŃ I CHARAKTERYSTYKA ŻRÓDEŁ INFORMACJI. 1.1. Podstawowe determinanty zmian na rynku pracy. Głównymi składowymi rynku pracy są zasoby pracy i zapotrzebowanie na pracę. Obydwie wielkości kształtowane są pod wpływem wielu czynników wewnętrznych, tkwiących w specyfice Gminy oraz czynników zewnętrznych względem zjawisk i procesów mających miejsce w gospodarce Jodłownika. Wśród składowych lokalnego rynku pracy, ważną rolę odgrywa zjawisko bezrobocia. Jego wielkość - w przypadku Gminy - zależy nie tylko od stopnia wzajemnej zgodności pomiędzy popytem, a podażą miejscowego rynku pracy ale także - a może nawet przede wszystkim - od roli jaką na nim odgrywają wyjazdy do pracy 1 poza obszar Gminy. W podstawowej bowiem mierze rejestrowane w Gminie bezrobocie to efekt z jednej strony zwolnień z pracy - szczególnie z poza gminnych rynków pracy z drugiej zaś braku ofert pracy - dla wchodzącej w wiek produkcyjny miejscowej młodzieży. 1. 2. Źródła informacji. Do oceny sytuacji na lokalnym rynku pracy w Jodłownika wykorzystane zostały materiały pochodzące z różnych źródeł, w tym m.in.: publikacje i materiały źródłowe Urzędu Statystycznego w Limanowej, materiały Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Nowym Sączu, materiały studialne i robocze autora opracowania. Ocena ta w przypadku Gminy Jodłownik jest poważnie utrudniona. Podstawową barierę stanowi bowiem brak danych statystycznych, dotyczących liczby pracujących w całej gospodarce narodowej Gminy. Szczegółowe dane z tego zakresu są praktycznie możliwe do uzyskania tylko w ramach wyników Narodowego Spisu Powszechnego (ostatni NSP1988 r.). 1 Zwalniani z pracy w mieście rejestrują się jako bezrobotni w miejsca swego zamieszkania, czyli w Gminie Jodłownik. 17
Stad też, w okresach między spisami, GUS szacuje dane dla całej gospodarki, m.in. na podstawie prowadzonych okresowo minispisów 2, ale niestety tylko w układach ogólnokrajowym i wojewódzkich. Dane empiryczne w układach gminnych opracowywane są jedynie na podstawie sprawozdań Z 01, czyli dotyczą wyłącznie pracujących w zakładach zatrudniających powyżej 5 osób. Nie obejmują więc, praktycznie rzecz biorąc, całego rolnictwa indywidualnego oraz drobnej wytwórczości i handlu, a pracujący w tych działach gospodarki stanowią przecież podstawową grupę czynnej zawodowo ludności Gminy Jodłownik. Niemniej jednak wydaje się, że zestaw zaprezentowanych danych empirycznych i dość bogaty wachlarz wskaźników strukturalnych umożliwia formułowanie poprawnych wniosków. 2. Podstawowe wyróżniki i determinanty rynku pracy Jodłownika. 2.1. Lokalne zasoby pracy. Potrzeba opracowywania w miarę aktualnego bilansu miejscowych zasobów pracy - przy równoczesnym odległym terminie ostatniego spisu powszechnego - stworzyła konieczność przeprowadzenia własnych szacunków miejscowej ludności czynnej zawodowo. Wychodząc z tego założenia - opierając się o stosowaną przez GUS metodę szacowania tzw. ludności cywilnej czynnej zawodowo - podjęta została próba szacunku lokalnych zasobów pracy. W szacunkach tych uwzględniono następujące elementy składowe tych zasobów: aktualną wielkość (wg stanu na 30. IX.1997 r.) pracujących w gospodarce narodowej 3, szacunek pracujących w rolnictwie indywidualnym 4 pracujących w zakładach zatrudniających poniżej 5 osób - szacunek własny autora na podstawie danych dot. osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą 5, rejestrowane bezrobocie - wg stanu na 31. XII. 1997 r. saldo migracji wahadłowej (saldo minusowe przewaga wyjazdów do pracy poza teren gminy nad dojazdami do pracy z poza terenu gminy). 2 Obejmujących z reguły tylko kilkuprocentowa próbkę badawczą. 3 Bez zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne, w których liczba pracujących nie przekracza 5 osób. 4 Dane na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. 5 Dane zarejestrowane w rejestrze Regon. 18
Suma powyższych składników pozwoliła określić wielkość cywilnej ludności aktywnej zawodowo 6, która jednak w skali lokalnych rynków pracy obarczona jest pewnym błędem (brak aktualnych danych dot. salda migracji wahadłowej). Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej wyjaśnienia, aktualną (wg stanu na koniec 1997 r.) wielkość czynnych zawodowo w Jodłownika szacować można na około 4,5 tys. osób. Tabela nr 1. Szacunek zasobów pracy Gminy Jodłownik wg stanu na 1997 r. Wyszczególnienie w tys. osób Udział %% Zasoby pracy razem 4,5 100,0 w tym: Pracujący w gospodarce narodowej 3,6 80,0 - pracujący w gospodarce narodowej w zakładach 0,4 8,9 pracy powyżej 5 osób - pracujący w zakładach pracy zatrudniających 0,3 6,7 poniżej 5 osób - pracujący w rolnictwie indywidualnym 2,9 64,4 Rejestrowani bezrobotni 0,5 11,1 Saldo migracji wahadłowej (znak minus przewaga wjazdy -0,4 8,9 do pracy poza teren Gminy) 7 Obliczenia własne 6 GUS szacuje ww. dane tylko w układach wojewódzkim i rejonów zatrudnienia (obszary działania rejonowych urzędów pracy), organy statystyczne nie dysponują tego typu szacunkami dla poszczególnych gmin. 7 Szczegółowe badania dotyczące wielkości migracji wahadłowej (dojazdów - wyjazdów do pracy) przeprowadza GUS w trakcie NSP. Wg wyników ostatniego NSP - 1988 r. do pracy w Gminie Jodłownik dojeżdżało do pracy 87 osób, poza teren Gminy wyjeżdżało 531 osób (saldo migracji wahadłowej wynosiło wiec - 443 osoby). Brak aktualnych badań dotyczących migracji wahadłowej poważnie utrudnia wyszacowanie aktualnej wielkości wyjeżdżających do pracy poza teren Gminy. Niemniej jednak wydaje się, że wyszacowanie aktualnego ujemnego salda migracji w Gminie Jodłownik na poziomie ok. 400 osób nie będzie zbyt odległe od faktycznego stanu. 19
Rycina Nr 1. Struktura zasobów pracy Gminy Jodłownik. Objaśnienia: I - pracujący w gospodarce narodowej w zakładach pracy zatrudniających powyżej 5 osób II - pracujący zakładach pracy zatrudniając poniżej 5 osób RI - pracujący w rolnictwie indywidualnym IV - rejestrowane bezrobocie V - saklo migracji wahadłowej (wyjazdy do pracy poza teren Gminy) Przedstawiona w Tabeli Nr 1 i na Rycinie Nr 1 struktura zasobów pracy Gminy Jodłownik w sposób jednoznaczny wskazuje, że wiodąca funkcja gospodarcza Gminy jest funkcja rolnicza. W rolnictwie indywidualnym pracuje 64,4% zasobów pracy gminy i 80,5% aktualnie pracujących na terenie Gminy. Zaznaczyć jednak trzeba, że dosyć znacząca rolę w zagospodarowaniu miejscowych zasobów pracy odgrywają wyjazdy do pracy poza teren gminy - 8,9%. 20
2.2. Pracujący wg struktury własnościowej i sekcyjnej. Przedstawione w Tabeli Nr 2 dane dotyczące pracujących w zakładach pracy zatrudniających powyżej 5 osób wskazują, że na terenie Gminy ta forma zatrudnienia skupiała w 1997 r. 389 osób i praktycznie nie uległa większym zmianom w przeciągu ostatnich lata (warty zauważenia jest jednak spadek liczby pracujących w 1997 r.). W 1997 r. pracujący w sektorze prywatnym stanowią tylko 18,5% ogółu zatrudnienia w tej grupie zakładów pracy. Wziąwszy jednak pod uwagę fakt, że w pozostałych dziedzinach zatrudnienia - tzw. w rolnictwie i zakładach zatrudniających poniżej 5 osób wszystkich pracujących zakwalifikować można do sektora prywatnego, stwierdzić należy, że sektor prywatny skupia ponad 90% ogółu pracujących w Gminie. Tabela Nr 2. Pracujący w gospodarce narodowej* w Gminie Jodłownik Wyszczególnienie Liczba pracujących w osobach 1994 r. 1995 r. 1996 r. 1997 r. Ogółem 471 476 430 389 w tym: Sektor publiczny 349 376 311 317 Sektor prywatny 122 100 119 72 Struktura sektorowa w % % 100,0 100,0 100,0 100,0.- sektor publiczny 74,1 79,0 72,3 81,5 - sektor prywatny 25,9 21,0 27,7 18,5 Źródło: Dane US Limanowa. * Dane statystyczne dotyczą pracujących w zakładach pracy zatrudniających 5 i więcej osób. 21
Rycina Nr 2. Struktura pracujących w gospodarce narodowej wg sekcji EKD (dane wg sprawozdania Z-01 - jednostki w których pracuje powyżej 5 osób) wg stanu na 30. IX.1997 r. Sekcja A - rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Sekcja B - działalność produkcyjna Sekcja C - budownictwo Sekcja D - handel i naprawy Sekcja F - transport, składowanie i łączność Sekcja H - administracja publiczna Sekcja I - edukacja Sekcja J - ochrona zdrowia i opieka społeczna Sekcja XX - pozostałe sekcje Analiza aktualnej struktury sekcyjnej pracujących w Gminie (Rycina Nr 2) pozwala na sformułowanie kilku spostrzeżeń. Są nimi: 1- największy odsetek pracujących skupia sekcja edukacja ca 38 % ogółu pracujących, 2- kolejną sekcją (pod względem udziału pracujących) ochrona zdrowia - 20,6%, 3- w działalności produkcyjnej zatrudnionych jest tylko 0,5 % ogółu pracujących. 4- struktura sekcyjna pracujących w zakładach pracy zatrudniających powyżej 5 osób wskazuje w sposób jednoznaczny na usługowy charakter zatrudnienia w tej grupie zakładów pracy. 22
3. BEZROBOCIE. 3.1. Rozmiary bezrobocia. Bezrobocie - uwzględniając jego negatywny wpływ na stosunki społecznogospodarcze -osiąga na terenie Gminy dosyć niebezpieczne rozmiary. Wg stanu na koniec 1997 r. liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotni wynosiła w Gminie 538 osób i praktycznie rzecz biorąc przez cały rok utrzymywało się na podobnych poziomach. Oszacowany dla Gminy poziom stopy bezrobocia 8 kształtuje się na poziomie 11,1% i jest nieco niższy niż w całym obszarze Rejonowego Urzędu Pracy w Limanowej (13,9%). 3.2. Identyfikacja czynników determinujących stan i zmiany poziomu bezrobocia. wniosków: Ocena bezrobocia w Jodłowniku pozwala na sformułowanie następujących aktualnie rejestrowany poziom bezrobocia wskazuje na znaczny stopień zachwiania równowagi na miejscowym rynku pracy; wielkość wyjazdów do pracy poza obszar Gminy uzależniać będą sytuację na gminnym rynku pracy od stanu równowagi na sąsiednich rynkach pracy stąd też za jeden z ważnych czynników równoważenia miejscowego rynkach pracy, należy uznać: działania promocyjne oraz tworzenie sprzyjających warunków dla organizacji miejsc pracy na terenie Gminy, w tym m.in. w szeroko pojętych usługach i obsłudze rolnictwa. 8 Stopa bezrobocia - odsetek bezrobotnych w relacji do ogółu lokalnych zasobów pracy. 23
4. PODSTAWOWE DETERMINANTY KSZTAŁTUJĄCE SYTUACJĘ NA GMINNYM RYNKU PRACY W OKRESIE PERSPEKTYWICZNYM. 4.1. Wielkość podaży zasobów pracy (zmiany ilościowe). Podstawową przesłanką kształtującą perspektywiczny potencjał strony podażowej gminnego rynku pracy będą zmiany w liczebność ludności w wieku produkcyjnym. Opracowana na podstawie założeń GUS 9 prognozy pomigracyjnego rozwoju ludności Polski do 2020 r. hipoteza rozwoju ludnościowego Gminy wskazuje, że zmiany ilościowe populacji wieku produkcyjnego przedstawiać się powinny w sposób następujący (Tabela Nr 6). Tabela Nr 6. Przyrost (spadek -) liczebności ludności w wieku produkcyjnym w latach 1998-2020 w tys. osób Lata Wiek w tym: mobilny 10 niemobilny 11 1997-2000 0,04 0,01 0,03 2001-2005 0,27 0,15 0,12 2006-2010 0,23 0,05 0,18 2011-2020 0,22 0,08 0,14 1998-2020 0,76 0,29 0,47 Źródło: Prognoza autora opracowania. Prognoza zakłada więc, że do 2020 roku, czyli w przeciągu najbliższych 23 lat, populacja ludności w wieku produkcyjnym może zwiększyć się w Gminie o około 760 osób. Uwzględniając jednak spodziewany wzrost liczby kształcącej się młodzieży, zmiany w poziomie współczynnika aktywności zawodowej oraz zmian w cząstkowej strukturze wieku produkcyjnego (postępujący proces starzenia się tej grupy wiekowej) przyjąć można, że w latach 1998-2020 podaż zasobów pracy w Gminie Jodłownik zwiększyć się może ostatecznie o ok. 0,5 tys. osób. 9 Opracowana w 1996 r. 10 Produkcyjny wiek mobilny -18-44 lat 11 Produkcyjny wiek niemobilny - 45-59 lat kobiety i 45-64 lat mężczyźni. Wiek przedprodukcyjny (Q-17 lat), wiek produkcyjny (18-64 mężczyźni i 18-59 lat kobiety) Wiek poprodukcyjny (65 i więcej lat mężczyźni, 60 i więcej lat kobiety) 24
Podstawowym wyznacznikiem stopnia równowagi (jak już wcześniej zaznaczono) na rynku pracy jest wielkość bezrobocia, a zwłaszcza jego miernika, jakim jest stopa bezrobocia. O zmianach w obszarze bezrobocia decydować będzie wiele czynników. Należy sądzić, że będą nimi: działania władz gminnych, w tym zwłaszcza w zakresie działań promocyjnych na rzecz rozwoju nowych miejsc pracy, w tym zwłaszcza w obsłudze rolnictwa i sadownictwa; restrukturyzacji rolnictwa przymusowa absorpcja siły roboczej w latach ubiegłych, będąca wynikiem wchłaniania zwolnionych z pracy w miastach; to jeden z podstawowych hamulców w przeobrażaniu struktury wsi i ukrytego w gospodarstwach chłopskich tzw. bezrobociem agrarnym podstawowym elementem przeciwdziałania temu zjawisku powinny być restrukturyzacyjna gospodarka Gminy, między innymi poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w pozarolniczych działach gospodarki oraz w obsłudze rolnictwa; zmiany w systemie edukacji jak wskazują założenia prognozy demograficznej jednym z ważnych problemów gminnego rynku pracy jest wchodzenie obecnie w wiek produkcyjny wyżu demograficznego z początku lat osiemdziesiątych; stwarza to konieczność dostosowywania struktur kształcenia do potrzeb miejscowego rynku wydaje się, że sprzyjać temu powinna wdrażana aktualnie reforma szkolnictwa; sytuację tą łagodzić może także, powszechniejszy niż dotąd dostęp do szkół na poziomie średnim i wyższym młodzieży zamieszkującej w Gminie, czego efektem byłby wzrost poziomu wykształcenia w ogóle i zwiększenie atrakcyjności miejscowej siły roboczej na gminnym oraz poza gminnym rynkach pracy. 5. REASUMPCJA. Ocena słabych i mocnych stron gminnego rynku pracy pozwala na sformułowanie kilku przesłanek, które decydować będą o stopniu i zakresie jego równowagi. Społeczno-gospodarczy rozwój Gminy, który w okresie perspektywicznym powinien być podstawowym zadaniem, nie tylko dla władz samorządowych, ale także dla całej społeczności lokalnej wymaga podejmowania szeregu przedsięwzięć, których podstawowym zadaniem powinno być równoważenie sytuacji na gminnym rynku pracy. 25
Zadanie to jest tym ważniejsze, że już teraz trzeba zdawać sobie sprawę z zagrożeń, które mogą w okresie najbliższych dziesięcioleci zagrozić równowadze gminnego rynku pracy i już obecnie z pewnym wyprzedzeniem czasowym podejmować odpowiednie działania zapobiegawcze. Niewątpliwie do zagrożeń tych zaliczyć można ukryte w indywidualnych gospodarstwach chłopskich tzw. przeludnienie agrarne (zbyt dużą liczbę pracujących w rolnictwie, przypadająca na 100 ha UR), które w miarę postępującego procesu restrukturyzacji gminnego rolnictwa generować może wolne zasoby pracy. Drugim, może jeszcze ważniejszym czynnikiem, zagrażającym równowadze lokalnego rynku pracy jest zwiększająca się systematycznie - przez cały omawiany okres - liczebność ludności w wieku produkcyjnym; jak już poprzednio zaznaczono, miejscowe zasoby siły roboczej zwiększyć się mogą do 2020 r. o prawie 0,5 tys. osób. Biorąc powyższe pod uwagę wydaje się, że do przesłanek, których celem powinien być zrównoważony rozwój Gminy zaliczyć trzeba działania zmierzające do: unowocześnienia struktury gospodarczej Gminy wyrażającej się przede wszystkim poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w poza.rolniczych działach gospodarki, w tym m.in. w obsłudze rolnictwa i sadownictwa; promocji Gminy, której podstawowym zadaniem byłoby ściągnięcie kapitału z zewnątrz; pobudzania lokalnej przedsiębiorczości; tworzenia warunków do podnoszenia i zdobywania kwalifikacji wchodzącej w aktywność zawodową populacji, aby stawała się ona bardziej atrakcyjna na sąsiednich rynkach pracy. 26