Kazus na konkurs z prawa cywilnego 20 kwietnia 2015 r. Prowadzący salon samochodowy Kazimierz chciał sprzedać samochód dostawczy marki X. Był to samochód z poprzedniego rocznika, ostatni z rocznika 2014, za okazyjną cenę. Zainteresowanie tym pojazdem wyraził Tomasz, prowadzący sklep osiedlowy. Samochód był mu potrzebny do prowadzenia działalności gospodarczej. Przy zawarciu umowy Tomasz poinformował Kazimierza, że zamierza przewozić samochodem ładunek o ciężarze do trzech ton. Kazimierz nie odniósł się do tych oczekiwań Kazimierza i zbył je milczeniem. W dokumentach pojazdu znajdowało się oznaczenie ładowności pojazdu, z którego wynika, że pojazd może przewozić ładunek do dwóch ton. Kazimierz wiedział o takiej ładowności pojazdu, jednak nie poinformował o tym Tomasza. W umowie znajdowało się postanowienie, w myśl którego nie można wykonywać uprawnień z tytułu rękojmi, jeżeli od stwierdzenia wady minęły trzy miesiące. Strony zawarły umowę w formie pisemnej, a samochód został wydany kupującemu. Miesiąc po otrzymaniu pojazdu Tomasz zbadał dokumentację i stwierdził, że ładowność samochodu wynosi 2 tony. Zawiadomił o tym zaraz sprzedawcę, który jednak w żaden sposób nie zareagował. Po czterech miesiącach od stwierdzenia takiej ładowności pojazdu, zirytowany milczeniem sprzedawcy, Tomasz złożył Kazimierzowi zwykłym mailem (nie posługując się bezpiecznym podpisem elektronicznym) oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Domaga się zwrotu zapłaconej ceny. Dostarczył pojazd Kazimierzowi, który jednak odmówił jego przyjęcia i uważa, że wszelkie roszczenia Tomasza są bezzasadne. Czy roszczenie Tomasza o zwrot zapłaconej ceny jest zasadne? Schemat rozwiązania Tomasz mógłby mieć roszczenie o zwrot zapłaconej ceny na podstawie art. 494 k.c. A. Przesłanki powstania roszczenia a. Zawarcie umowy sprzedaży między stronami Umowa została zawarta. Nie ma podstaw do przyjęcia dyssensu między stronami. b. Umowa musi być ważna Umowa mogłaby być nieważna, gdyby zobowiązanie sprzedawcy było dotknięte uprzednią niemożliwością świadczenia w rozumieniu art. 387 1 k.c. Na podstawie stanu faktycznego nie jest wykluczona kwalifikacja, że przedmiotem sprzedaży był samochód oznaczony co do tożsamości. Wskazuje na to fakt, że był to ostatni samochód w serii, z rabatem stronom chodziło o ten konkretny samochód. Ponieważ samochód ten ma ładowność 2 ton, świadczenie tego pojazdu zgodnie z oczekiwaniami kupującego (ładowność 3 ton) nie jest możliwe. Jednak zastosowanie art. 387 k.c. należy tu odrzucić. Uregulowanie dotyczące rękojmi nie rozróżnia między rzeczami oznaczonymi co do tożsamości i oznaczonymi indywidualnie. Stosuje się do nich co do zasady te same przepisy. Skoro objęte są one przepisami o rękojmi, to ustawodawca wychodzi z założenia, że nie zachodzi tu nieważność wynikająca z art. 387 k.c. Należy zatem ją z tego względu odrzucić. Umowa mogłaby być nieważna, gdyby klauzula dotycząca terminu okazała się nieważna i strony bez tej klauzuli nie zawarłyby umowy (art. 58 3 k.c.) Klauzula uzgodniona przez strony dotyczy terminu regulowanego art. 568 2 i 3 k.c. Termin określony w 2 jest terminem przedawnienia, a termin określony w 3 jest terminem prekluzyjnym. Powstaje problem, czy ze względu na art. 119 k.c. termin przedawnienia nie może być zmieniony czynnością prawną. Powstaje pytanie o relację do art. 558 1 k.c. przewidującego dyspozytywność przepisów o rękojmi i czy jest to przepis 1
szczególny także w stosunku do art. 119 k.c. Obie odpowiedzi są możliwe. Obie strony są przedsiębiorcami, dla nich przepisy o rękojmi są dyspozytywne. Należy przyjąć, że art. 558 1 k.c. wprowadza wyjątek od art. 119 k.c. Terminy ograniczające rękojmię nie powinny być traktowane odmiennie, chronią bowiem tego samego rodzaju interesy. Dlatego należy przyjąć, że art. 558 1 k.c. wprowadza wyjątek w stosunku do art. 119 k.c. Jednak ocena odmienna jest równoprawna. W takim wypadku postanowienie byłoby nieważne, ale w stanie faktycznym brak podstaw do przyjęcia, że strony uzależniają zawarcie umowy od skuteczności tego postanowienia. Umowa mogłaby stać się nieważna, gdyby kupujący uchylił się od skutku oświadczenia woli ze względu na błąd (art. 84 k.c.) lub podstęp (art. 86 k.c.). Błąd kupującego dotyczyć mógł właściwości rzeczy wynikającej z umowy, interpretowanej w świetle z art. 556 1 1 k.c. Błąd dotyczący tonażu mógłby być uznany za błąd co do treści czynności prawnej, zakładając że porozumienie stron obejmowało tę cechę. Ponieważ kupujący poinformował sprzedawcę, że chce zakupić samochód o ładowności do trzech ton, a sprzedawca nie odpowiedział na to, to w świetle art. 556 1 1 k.c. cecha ta stała się elementem umowy. Błąd polega na tym, że kupujący mógł zakładać, że egzemplarz zakupionego samochodu ma większy tonaż. Aby można było się uchylić od oświadczenia woli na podstawie przepisów o błędzie, błąd musiałby być istotny i musiałby być błędem co do treści czynności prawnej, a nadto musiałby być wywołany przez sprzedawcę lub znany sprzedawcy względnie sprzedawca mógł z łatwością błąd zauważyć. Sprzedawca co najmniej wiedział o błędzie i nie poinformował o nim kupującego. Tym samym są spełnione przesłanki prawnej doniosłości błędu. Należy jednak rozstrzygnąć, czy przepisy regulujące odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie stanowią jednak legis specialis w stosunku do przepisów o wadach oświadczenia woli. Sąd Najwyższy odpowiedział na to pytanie negatywnie. Przepisy o rękojmi nie wyłączają stosowania przepisów o wadach oświadczenia woli. W obecnym stanie prawnym po reformie prawa regulującego rękojmię za wady można postawić pytanie, czy jednak nie należy przyjąć, że przepisy regulujące rękojmię powinny w zakresie swojego zastosowanie wyłączyć przepisy o błędzie. Zastosowanie przepisów o błędzie pozbawia bowiem sprzedawcę możliwości naprawienia rzeczy i w ten sposób zapobieżeniu unicestwieniu umowy przez kupującego. Dlatego także przyjęcie, że przepisy o rękojmi wyłączają zastosowanie przepisów o błędzie, nie może być całkowicie wykluczone. Jeżeli jednak uznać, że przesłanki prawnej doniosłości błędu zostały zrealizowane, to uchylenie się od skutków oświadczenia woli dotkniętego błędem wymaga złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli. Termin roczny od dowiedzenia się o błędzie jeszcze nie minął. Kupujący złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Pozostaje kwestią wykładni oświadczenia woli, czy takie oświadczenie powinno być potraktowane jako uchylenie się od skutków oświadczenia woli, czy jako odstąpienie od umowy. Wykładnia ta powinna być dokonana w świetle kryteriów art. 65 1 k.c., a więc tak jak ze względu na okoliczności złożenia oświadczenia woli wymagają tego zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje. Nazwanie tego oświadczenia odstąpieniem nie jest jeszcze wystarczające dla zakwalifikowania tego oświadczenia, jako że falsa demonstratio non nocet. Jednak wobec braku innych wskazówek określenie nadane temu oświadczeniu przez kupującego jest jednym z kryteriów interpretacyjnych. Ponadto na ogół skorzystanie z uprawnień z tytułu rękojmi stawia kupującego w silniejszej 2
pozycji niż uchylenie się od skutków oświadczenia woli. W tym ostatnim wypadku kupującemu przysługiwałoby jedynie uprawnienie o zwrot świadczenia jako nienależnego (na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu) i byłby w zasadzie pozbawiony dalej idących uprawnień. Dlatego w razie wątpliwości należy przyjąć, że kupujący chciał od umowy odstąpić. Gdyby jednak przyjąć, że oświadczenie to stanowi uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, pojawia się problem formy. W świetle art. 88 1 k.c. oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli powinno być złożone w formie pisemnej. Jest to jednak czynność między przedsiębiorcami i stosownie do art. 74 3 k.c. przepisów o formie pisemnej zastrzeżonej pod rygorem trudności dowodowych nie stosuje się w stosunkach między przedsiębiorcami. Artykuł 88 1 k.c. nie przewiduje sankcji, więc co do zasady sankcją niedochowania formy pisemnej są trudności dowodowe, dlatego art. 74 3 k.c. znajduje tu zastosowanie. Można tylko na marginesie zauważyć, że kwestia sankcji niedochowania formy dla oświadczenia z art. 88 1 k.c. może być dyskutowana może to także być uznane za przesłankę skuteczności czynności prawnej. Ostatecznie należy jednak przyjąć, że nie doszło do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli dotkniętego błędem. Nieważność czynności prawnej mogłaby także wynikać z uchylenia się od skutków oświadczenia woli ze względu na podstęp w rozumieniu art. 86 1 k.c. Błąd kupującego mógłby być wywołany podstępnym przemilczeniem przez sprzedającego informacji dotyczącej tonażu. Sprzedawca wiedział, jakiej ładowności samochodu oczekuje kupujący, a także wiedział, że pojazd ma niższą ładowność. Podstęp przez zaniechanie jest możliwy, o ile na kupującym ciążył obowiązek informacyjny, a sprzedawca umyślnie zaniechał udzielenia informacji w celu wywołania błędu u kupującego. Obowiązek informacyjny ciążył na sprzedawcy w świetle art. 546 1 k.c. Ze stanu faktycznego wynika, że sprzedawca wiedział o błędzie i mimo istniejącego błędu kupującego godził się na pozostawienie przez kupującego w błędzie. Dlatego przyjęcie podstępu jest możliwe. Także w przypadku błędu wywołanego podstępem konieczne jest uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli. Uwagi wcześniejsze dotyczące uchylenia się od skutków oświadczenia woli dotkniętego błędem znajdują tu zastosowanie. Nie jest także wykluczona analiza błędu ze strony sprzedawcy. Jednak ze stanu faktycznego wynika, że sprzedawca nie był w błędzie co rzeczywistego stanu rzeczy. Uchylenie się przez niego od oświadczenia woli z uwagi na błąd mogłoby być ponadto uważane za zmierzające do pozbawienia kupującego uprawnień z tytułu rękojmi i jako takie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Z uwagi na brak uchylenia się od skutków oświadczenia woli umowa nie stała się nieważna. c. Rzecz sprzedana musi być wadliwa w chwili przejścia ryzyka na kupującego Aby kupującemu przysługiwały uprawnienia z tytułu rękojmi, w tym prawo odstąpienia od umowy, konieczne jest, aby rzecz miała wadę w rozumieniu art. 556 1 1 k.c. Wada ta zgodnie z art. 559 k.c. musi istnieć w chwili przejścia niebezpieczeństwa na nabywcę. Ze stanu faktycznego wynika, że kupujący poinformował sprzedawcę, że potrzebuje samochodu o ładowności 3000 kg. Sprzedawca nie ustosunkował się do tego stwierdzenia. 3
Mogłoby to stanowić wadę w rozumieniu art. 556 1 1 pkt 3 k.c. Domniemywa się w świetle tego przepisu, że wadą jest taka niezgodność z umową, która polega na tym, że rzecz nie nadaje się do celu, o którym kupujący poinformował sprzedawcę, a sprzedawca nie zgłosił zastrzeżenia co tego celu. Z dokumentacji wynikało, że ładowność samochodu wynosi 2000 kg. W świetle art. 556 1 1 pkt 3 k.c. należy uznać, że niższa ładowność od ładowności oczekiwanej i zakomunikowanej sprzedawcy stanowi wadę. Określona ładowność, czyli zdolność do przewożenia towarów o określonym ciężarze jest celem w rozumieniu tego przepisu. Wada ta musiała istnieć najpóźniej w chwili przejścia na kupującego niebezpieczeństwa art. 559 k.c. W myśl art. 548 1 k.c. co do zasady niebezpieczeństwo przechodzi na nabywcę z chwilą wydania rzeczy. Strony nie ustaliły innej chwili przejścia ryzyka. W stanie faktycznym wada istniała już w chwili zawarcia umowy, a więc przed przejściem ryzyka. Dlatego ta przesłanka jest spełniona. Rzecz była wadliwa w chwili przejścia ryzyka na kupującego. d. Kupujący nie mógł wiedzieć o wadzie w chwili zawarcia umowy (jeżeli jest to rzecz oznaczona indywidualnie) lub w chwili wydania rzeczy (jeżeli jest to rzecz oznaczona co do gatunku). Stosownie do art. 557 1 k.c. kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli wiedział o istnieniu wady w chwili zawarcia umowy. Natomiast stosownie do 2 tego artykułu kupujący traci uprawnienie z tytułu rękojmi, jeżeli przedmiotem są rzeczy oznaczone co do gatunku i wiedział o wadzie w chwili wydania rzeczy. Ze stanu faktycznego wynika, że kupujący dowiedział się o wadzie dopiero po wydaniu rzeczy (przejściu ryzyka), dlatego dla niniejszego stanu faktycznego nie ma znaczenia, czy rzecz jest oznaczona co do tożsamości czy co do gatunku. Ze stanu faktycznego wynika, że jest to rzecz oznaczona co do tożsamości jako ostatni, konkretny pojazd będący na składzie sprzedawcy. Jednak ostatecznie rozstrzygnięcie tej kwestii miałoby tylko wtedy znaczenie, gdyby kupujący dowiedział się o wadzie w chwili wydania rzeczy. Ponieważ dowiedział się później, ta kwalifikacja nie ma znaczenia. Sama możliwość dowiedzenia się o wadzie nie pozbawia w rozumieniu art. 557 k.c. kupującego uprawnień z tytułu rękojmi. e. Kupujący nie mógł utracić uprawnień z tytułu rękojmi z uwagi na niezbadanie rzeczy w czasie przyjętym dla rzeczy tego rodzaju i nie zawiadomił niezwłocznie sprzedawcy o wadzie, chyba, że sprzedawca wiedział o wadzie i nie poinformował o niej kupującego Kupujący mógłby utracić uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli stosownie do art. 563 1 k.c. w stosunkach między przedsiębiorcami nie zbadał rzeczy w czasie i w sposób przyjęty przy rzeczach tego rodzaju i nie zawiadomił sprzedawcy niezwłocznie o wadzie. Jednak stosownie do art. 564 k.c. wystarczy, że sprzedawca wiedział o wadzie. Przepis ten nie przesądza, w jakim czasie spraw dawca powinien wiedzieć o wadzie. Należy przyjąć, że wiedza ta musi istnieć najpóźniej do upływu terminu do zbadania rzeczy na podstawie art. 563 1 k.c. Umowa została zawarta między przedsiębiorcami w rozumieniu art. 43 1 k.c. Sprzedawca był profesjonalnym sprzedawcą samochodów, natomiast kupujący zawarł umowę w celu związanym z prowadzonym sklepem (kupno samochodu dostawczego). Obie strony są zatem przedsiębiorcami. 4
Ze stanu faktycznego wynika, że kupujący zbadał dokumentację pojazdu dopiero po miesiącu od jego wydania. Zbadanie dokumentacji w stosunkach profesjonalnych powinno nastąpić w krótkim czasie po otrzymaniu pojazdu i dokumentacji. Miesiąc jest okresem zbyt długim. Jednak sprzedawca od samego początku wiedział o rzeczywistej ładowności pojazdu i oczekiwaniu kupującego. Dlatego zgodnie z art. 564 k.c. kupujący nie utracił uprawnień z tytułu rękojmi, mimo że nie zbadał rzeczy w czasie właściwym. f. Kupujący nie mógł utracić uprawnienia z tytułu rękojmi ze względu na upływ terminu klauzula umowna skracająca termin musi się okazać nieważna. Kupujący mógł utracić prawo do odstąpienia od umowy z uwagi na upływ terminu wynikającego z umowy. W umowie wskazano trzymiesięczny termin do wykonania uprawnień liczony od wykrycia wady. Jest to modyfikacja terminu wynikającego z art. 568 2 i 3 k.c. Kwestia, czy termin ten jest dyspozytywny, została już rozważona w pkt. A.b. Przyjęcie, że strony mogły zmodyfikować ten termin, oznaczałoby wygaśnięcie uprawnienia do odstąpienia od umowy i kupujący nie mógłby skutecznie wykonać uprawnienia. Jednak, tak jak to zostało wyjaśnione w pkt. A.b., jest możliwe przyjęcie, że terminu określonego w art. 568 2 k.c. nie można zmodyfikować ze względu na art. 119 k.c., który zakazuje zmiany terminu przedawnienia. Przepis art. 568 3 k.c. reguluje wprawdzie termin prekluzyjny, ale powinien on podlegać tej samej regule, której podlega termin z 2 tego artykułu. Nawet jeżeli umowne ograniczenie terminu określonego w art. 568 3 k.c. byłoby skuteczne, to sprzedawca nie mógłby się powołać na to ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeśli spełnione byłyby przesłanki z art. 558 2 k.c. Ze stanu faktycznego wynika, że sprzedawca wiedział o wadzie, ale nie poinformował o niej kupującego. Należy się zastanowić, czy spełnia to przesłanki podstępnego zatajenia wady przez sprzedawcę. Sprzedawca co najmniej się godził na to, że kupujący nie dowie się o wadzie rzeczy, a więc przyjęcie podstępu nie jest wykluczone. Możliwy jest jednak pogląd odmienny, wymagający dla przyjęcia podstępnego zatajenia wady kwalifikowanego zamiaru sprzedawcy, skierowanego bezpośrednio na wywołanie błędu u kupującego. W przypadku przyjęcia podstępnego zatajenia wady przez sprzedawcę powołanie się przez niego na ograniczenie terminu określonego w art. 568 3 k.c. będzie bezskuteczne. Jeżeli przyjąć, że termin określony w art. 568 3 k.c. jest regulowany przepisami imperatywnymi lub w stanie faktycznym przedstawionym w kazusie nie można się na jego ograniczenie powołać ze względu na podstępne zatajenie wady, to inne terminy przewidziane w art. 568 k.c. nie minęły. Tym samym dopuszczalne byłoby odstąpienie od umowy. g. Kupujący musiał skutecznie odstąpić od umowy. Kupujący mógłby odstąpić od umowy na podstawie art. 560 1 k.c. Kupujący musi złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy, które musi dojść do adresata tak, aby mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 1 k.c.). Stosownie do art. 77 2 k.c. odstąpienie od umowy powinno nastąpić w formie pisemnej, jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej. W stanie faktycznym nie jest dochowana forma pisemna, ponieważ oświadczenia mailowe nie spełnia wymogów wynikających z art. 78 1 k.c., a także nie są 5
spełnione wymogi z art. 78 2 k.c. nie jest to bezpieczny podpis elektroniczny. Jednak jest to czynność między przedsiębiorcami, a forma pisemna z art. 77 2 k.c. jest zastrzeżona bez wyraźnej sankcji. Oznacza to, że forma pisemna zastrzeżona jest pod rygorem trudności dowodowych (art. 74 1 k.c.). Ponieważ w analizowanym stanie faktycznym chodzi o stosunek prawny między przedsiębiorcami, to w świetle art. 74 3 k.c. wymóg formy pisemnej nie znajduje zastosowania. Odstąpienie od umowy mogłoby w świetle art. 560 1 k.c. nie wywołać skutków, gdyby sprzedawca wymienił lub naprawił rzecz (to drugie nie wchodzi tu w rachubę z uwagi na właściwości rzeczy). Można się zastanawiać, czy wymiana rzeczy byłaby możliwa, gdyby rzecz była oznaczona indywidualnie. Jednak kwestii tej nie trzeba badać, ponieważ sprzedawca wymiany rzeczy nie zaoferował. Odstąpienie nie byłoby ponadto dopuszczalne, gdyby wada była nieistotna w rozumieniu art. 560 4 k.c. Wada jest nieistotna, jeżeli co do zasady nie narusza funkcjonalności rzeczy. W tym stanie faktycznym kupujący wyraźnie wskazał na dopuszczalną ładowność rzeczy jako tę cechę, która ma znaczenie dla zamierzonego korzystania przez niego z rzeczy. Dlatego wada ta nie spełnia wymogu nieistotności. Odstąpienie wywołuje zatem wszelkie skutki prawne. B. Roszczenie nie wygasło Ze stanu faktycznego nie wynika, aby sprzedawca zwrócił kupującemu cenę, ani żeby z jakiejkolwiek innej przyczyny (np. potrącenie) obowiązek zwrotu ceny kupującemu wygasł. C. Roszczenie o zwrot ceny jest wymagalne Roszczenie o zwrot ceny staje się wymagalne według reguły wskazanej w art. 455 k.c. Termin spełnienia tego świadczenia nie jest oznaczony, ani nie wynika z właściwości zobowiązania. Świadczenie staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela do spełnienia świadczenia. Kupujący wezwał sprzedawcę do zwrotu świadczenia. Roszczenie stało się wymagalne. Stosownie do art. 496 k.c. sprzedawca mógłby się wstrzymać ze zwrotem swojego świadczenia, jeżeli kupujący nie zaoferuje zwrotu swojego świadczenia. Ze stanu faktycznego wynika, że kupujący zaoferował zwrot samochodu. Fakt, że sprzedawca nie przyjął samochodu, oznacza, że przesłanki prawa zatrzymania z art. 496 k.c. nie są spełnione. Roszczenie stało się wymagalne i sprzedawcy nie przysługuje prawo zatrzymania. D. Roszczenie jest zaskarżalne Nie minął termin przedawnienia roszczenia o zwrot świadczenia i nie podniesiono zarzutu. Odp. Kupujący może się domagać zwrotu ceny, jeżeli przyjąć, że zmodyfikowany umową, a wynikający z ustawy, termin do wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, nie ma charakteru dyspozytywnego. 6