8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacion vandelii Metodyka badań Autor: Krzysztof Świerkosz fot. K. Świerkosz Za stanowisko siedliska 8220 uznawano pojedynczą ścianę skalną lub szereg ścian, o nachyleniu minimalnym 70 o, z reguły 80-90 o, pokrytą roślinnością chasmofityczną najczęściej z udziałem paproci szczelinowych. Na niektórych stanowiskach gdzie nie odnotowano nych związku Androsacion vandelii prowadzono badania także na ścianach skalnych bez ich udziału, dla rozpoznania zmienności siedliska na całym terenie objętym badaniami. Badania terenowe prowadzono w miesiącach od czerwca do września 2010, z wykorzystaniem wyników badao fitosocjologicznych z września roku 2009 (na jednej powierzchni w regionie kontynentalnym). Wszystkie badane powierzchnie namierzano przy pomocy odbiornika GPS zintegrowanego z palmtopem ASUS. Zdjęcia fitosocjologiczne wykonywano przy użyciu metodyki Braun-Blanqueta, na powierzchniach od 2 do 20 m 2, najczęściej 4-6 m 2. Zróżnicowane powierzchnie zdjęd uwarunkowane są specyfiką zbiorowisk szczelinowych ograniczenie się w przypadku tych siedlisk do zdjęd o ściśle określonej powierzchni niesie wiele negatywnych skutków, nie pozwalając na prawidłowe oszacowanie stanu ich struktury i funkcji. Stopieo pokrycia płatu przez gatunki roślin naczyniowych szacowany był bezpośrednio na danej powierzchni, natomiast pokrycie przez rośliny zarodnikowe uszczegóławiano po dokonaniu oznaczeo. Wskaźniki specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz sposób ich określania Wskaźniki przyjęte dla oceny specyficznej struktury i funkcji siedliska 8220 to: Ekspansja krzewów i podrostu drzew Wskaźnik podaje gatunki drzew i krzewów występujące w płacie oraz procent ich łącznego pokrycia. Jest niezbędny dla określenia czy w płacie siedliska nie występują procesy związane z zaawansowanymi stadiami sukcesji w kierunku zbiorowisk leśnych. W przypadku siedliska 8220 dopuszczalny jest niewielkich udział komponentu w warstwie b1, jednak pokrycie powyżej 20% jest z reguły oznaką degeneracji siedliska. Gatunki ne Do nych dla siedliska zaliczono w zależności od podtypu: Strona 1 z 6
Podtyp 8220-1: zanokcica klinowata Asplenium cuneifolium, zanokcica serpentynowa Asplenium adulterinum, zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum. Podtyp 8220-2: zanokcica północna Asplenium septentrionale, zanokcica skalna Asplenium trichomanes ssp. trichomanes, jastrzębiec blady Hieracium schmidtii, rozchodnik wielki Sedum maximum (lok. przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum). Podtyp 8220-3: paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, paprotnica krucha Cystopteris fragilis, języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata. Dla wszystkich podtypów ponadto: zanokcica murowa Asplenium ruta-muraria, zanokcica skalna Asplenium trichomanes ssp. quadrivalens. Wskaźnik podaje, które z nych i z jakim łącznym pokryciem procentowym występują w badanych płatach. Gatunki dominujące Wskaźnik podaje główne gatunki dominujące, co pokazuje stopieo wykształcenia siedliska. Jeśli gatunkami dominującymi są gatunki typowe dla siedliska (np. paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata) stan zachowania struktury i funkcji można uznad za dobry; jeśli są to natomiast gatunki inwazyjne, trawy lub krzewy wskazuje to na procesy degeneracji siedliska. Inne przypadki dewastacji siedliska Tu notowano inne, trudne do kwantyfikacji przypadki dewastacji siedliska jak zaśmiecenie, wyrywanie głazów ze ścian skalnych, zrzucanie na stanowiska siedliska martwych gałęzi lub pni podczas prac leśnych etc. Martwa materia organiczna Wielkośd pokrycia skał przez martwą materię organiczną wskazuje na stopieo zaawansowania procesów sukcesyjnych oraz depozycję azotu w płatach siedliska oba te czynniki mogą powodowad jego degenerację. W trakcie badao stwierdzono jednak, że przynajmniej jedno z należących tu zbiorowisk roślinnych jest prawdopodobnie zależne od depozycji martwej materii organicznej (występujące na silnie zacienionych skałach śródleśnych zbiorowisko z nerecznicą szerokolistną Dryopteris dilatata). Obce gatunki inwazyjne Wskaźnik notuje obcych inwazyjnych. W przypadku siedliska 8220 zagrożenie to jest stosunkowo niewielkie, jednak pozwala to na obserwację ewentualnych zmian w siedlisku powodowanych neofityzacją. Jedynym częściej spotykanym gatunkiem, głównie na zacienionych skałach śródleśnych, był niecierpek drobnolistny Impatiens parviflora, sporadycznie spotykano jednak inne gatunki, w tym powodującą istotne zagrożenie dla dobrego stanu siedliska robinia akacjowata Robinia pseudoacacia. Ocienienie muraw Wskaźnik podaje w procentach łączną sumę zacienienia powierzchni siedliska generowanego przez drzewa i krzewy w postaci pionowego rzutu na powierzchnię płatu. Jest wskaźnikiem stopnia zagrożenia podtypów siedliska, składających się głównie z światłożądnych (8220-1, 8220-2), które wycofują się z nadmiernie zacienionych skał. Występowanie podtypu 8220-3 jest z kolei uzależnione od zacienienia skał w co najmniej w 50%, w związku z czym Strona 2 z 6
wskaźnik ten należało traktowad przy ocenie stanu siedlisk rozdzielnie, w zależności od monitorowanego podtypu. Pokrycie przez gatunki traw Wskaźnik notuje i stopieo pokrycia ekspansywnych traw nadmierne zadarnienie płatów jest wskazówką degeneracji siedliska i jego przekształcania się w siedliska muraw naskalnych (6190 lub 8230). Struktura przestrzenna płatów siedliska Wskaźnik opisuje czy cała dostępna powierzchnia siedliska jest zajęta przez płaty z gatunkami typowymi (w tym przypadku głównie przez paprocie szczelinowe), czy też nastąpiły zmiany sukcesyjne prowadzące do jego zarastania przez drzewa i krzewy; ewentualnie czy nadmierne zacienienie nie doprowadziło do zaniku typowych dla siedliska na części z powierzchni. Ślady ognisk w pobliżu ścian skalnych Palenie ognisk w pobliżu ścian skalnych, co niejednokrotnie już stwierdzano, wywołuje dramatyczne skutki dla flory naskalnej. Stąd też obecnośd śladów po ogniskach i odległośd ich od ściany skalnej jest ważnym wskaźnikiem stopnia zagrożenia dla typowych siedliska. Ślady wspinaczki lub wydeptywania Wiele ze skał zajętych przez siedlisko jest często lub sporadycznie wykorzystywana we wspinaczce, zarówno klasycznej jak i w boulderingu. W takich przypadkach notuje się nie tylko dewastację samej ściany skalnej poprzez zakładanie sztucznych zabezpieczeo (ringi, nity, klamry), ale także fizyczne niszczenie roślinności przy czyszczeniu chwytów do wspinaczki oraz zmiany chemizmu podłoża np. przez stosowanie magnezji do wzmocnienia chwytu przez wspinaczy. Występowanie jeżyn, malin, dzikiego bzu czarnego i bzu koralowego Wskaźnik ten jednoczy skumulowane oddziaływanie zacienienia i depozycji martwej materii organicznej częste nitrofilnych krzewów jest widomym znakiem eutrofizacji siedliska oraz zmian sukcesyjnych prowadzących w wielu wypadkach do jego całkowitego zaniku, szczególnie przy ekspansji krzewów rodzaju jeżyna Rubus sp., które są szczególnie niebezpieczne dla źle znoszących konkurencję paproci naskalnych. Tab. 1. Waloryzacja wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska Ocena Wskaźnik FV U1 U2 Ekspansja krzewów i podrostu drzew Dla podtypów 8220-1 oraz Występowanie Udział wyższy 8220-2 podrostu drzew niż dopuszczalne i krzewów w odpowiednio pojedyncze przedziale 10-20% dla 8220- osobniki 20% pokrycia 1 i 8220-2 oraz juwenilne dla 8220-1 i 30% dla 8220- drzew lub 8220-2; 20-30% 3 krzewy dla 8220-3. ciepłolubne o Strona 3 z 6
Gatunki ne Gatunki dominujące Inne przypadki dewastacji siedliska Martwa materia organiczna pokrycieu nie przekraczający m w sumie 10%. 8220-3 dopuszczalny udział siewek drzew i cieniolubnych krzewów do 20% pokrycia Występowanie nych we wszystkich płatach, z pokryciem min 5%; Gatunkami dominującymi roślin naczyniowych (pow. 25% powierzchni pokrycia) powinny byd gatunki ne siedliska, ewentualnie inne gatunki stale towarzyszące siedliskom naskalnym śladów dewastacji siedliska (pobór kamienia ze ścian skalnych, drzewa lub stosy gałęzi zrzucone na płaty siedliska Martwa materia organiczna Sporadyczne nych, lub tylko w części płatów Dominują inne gatunki z pokryciem 25-40% Pojedyncze martwe pnie lub wybrane kamienie Martwa materia organiczna charakterystyc znych, lub też ich wyraźny zanik w płatach siedliska Dominują inne gatunki z pokryciem > 40%. Dewastacja zagrażająca istnieniu typowych dla siedliska Martwa materia Strona 4 z 6
Obce gatunki inwazyjne Ocienienie muraw (ścioła, martwe fragmenty darni) nie powinna zajmowad więcej niż 5% powierzchni w podtypach 8220-1 i 8220-2, oraz 10% w podtypie 8220-3 siedliska 8220-1 - 0-50% siedliska 8220-2 0-20% siedliska 8220-3 obojętne (z reguły pow. 50%) (ścioła, martwe fragmenty darni) zajmuje 5-10% powierzchni w 8220-1 oraz 8220-2 i do 20% w 8202-3 Występowanie Impatiens parviflora w postaci 1-2 okazów w badanych powierzchniach siedliska 8220-1 51-75% siedliska 8220-2 21 40% siedliska 8220-3 nie występuje organiczna (ścioła, martwe fragmenty darni) zajmuje powyżej 10% w 8220-1 oraz 8220-2 lub powyżej 20% w 8220-3. Inne gatunki inwazyjne w płatach siedliska oraz w otoczeniu (do 5 metrów) lub Impatiens parviflora <3 okazy w badanych powierzchniac h siedliska 8220-1 powyżej 75% siedliska 8220-2 powyżej 40% siedliska 8220-3 nie występuje Pokrycie przez gatunki traw Struktura przestrzenna płatów siedliska Pokrycie 0-25% Wszystkie powierzchnie skalne zajęte przez siedlisko z wystąpieniem przynajmniej 1 Pokrycie 26-40% Na sąsiadujących powierzchniach występują płaty bez Pokrycie > 40% Na sąsiadujących powierzchniac h występują płaty bez Strona 5 z 6
Ślady ognisk w pobliżu ścian skalnych Ślady wspinaczki lub wydeptywania Występowanie jeżyn, malin, dzikiego bzu czarnego i bzu koralowego gatunku nego nitrofilnych krzewów (za wyjątkiem maliny do 5% pokrycia) nych, lecz z m wyróżniających Ślady ognisk w odległości większej niż 10 metrów od ścian skalnych Ślady pojedyncze, wskazujące na sporadyczne wydeptywanie płatów Pojedyncze wystąpienia (za wyjątkiem maliny 5-10% pokrycia) typowych i wyróżniającyc h dla siedliska Ślady ognisk w odległości mniejszej niż 10 m od ścian skalnych Ślady wskazujące na intensywne wydeptywanie płatów, zabezpieczenia w ścianach skalnych, ślady magnezji oraz czyszczenia chwytów Gatunki występują z pokryciem powyżej 10% (malina właściwa - powyżej 20%) Wskaźniki kardynalne: Do wskaźników kardynalnych zaliczymy w przypadku siedliska 8220: Gatunki ne, Ślady wspinaczki lub wydeptywania, Pokrycie przez gatunki traw, Obce gatunki inwazyjne, Ślady ognisk w pobliżu ścian skalnych. Strona 6 z 6