Być jak Finlandia - Anna Knapińska Przy okazji rozmaitych dyskusji o reformach systemów edukacji i nauki w naszym kraju bardzo często powołujemy się na przykład Finlandii. Ten duży kraj z zaledwie pięciomilionową liczbą mieszkańców, przez wiele lat kojarzony z przemysłem drzewnym i papierowo-celulozowym, w krótkim czasie przemienił się w jedno z najdynamiczniej rozwijających się państw świata. A my zachodzimy w głowę, czy jest szansa na polską Nokię i czy potrafimy wykonać podobny do Skandynawów skok cywilizacyjny. Koniec II wojny światowej oznaczał dla Finlandii nie tylko utratę Karelii, dojścia do Morza Białego i portu w Porkkala udostępnionego flocie ZSRR, ale też ogromną biedę i konieczność spłaty odszkodowań wojennych. Industrializacja i urbanizacja to niewątpliwy sukces rządzącego w latach 1956-1981 prezydenta Urho Kekkonena, którego zresztą niektórzy historycy uważają za radzieckiego agenta. Ale dynamiczny rozwój gospodarki został gwałtownie zahamowany pod koniec lat 80. Upadł Związek Radziecki, główny partner handlowy kraju znad Zatoki Botnickiej, wpadające w pętlę zadłużenia firmy bankrutowały, szalało bezrobocie (w 1993 roku sięgało 18 proc.). Rząd zdecydował się na radykalne zmiany. Tzw. tęczowa koalicja złożona z socjaldemokratów, konserwatystów, zielonych i przedstawicieli mniejszości szwedzkiej uznała, że państwu potrzeba przede wszystkim doskonale wykształconego społeczeństwa i instytucji wspierających innowacyjność. Gabinet Paavo Lipponena i kolejny, Esko Aho, przesunęły zwrotnicę gospodarczych torów. SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE Eksperci zwrócili uwagę na konieczność ścisłego powiązania polityki przemysłowej z politykami: naukową i rozwoju technologicznego, jeszcze przed znalezieniem remedium na ówczesne załamanie. Dlatego przyjęła się koncepcja rozwoju społeczeństwa informacyjnego, która w praktyce oznaczała upowszechnianie edukacji i rozwój nowoczesnych technologii. Reforma fiskalna i zrównoważenie budżetu zaowocowały większymi wpływami do państwowej kasy, a dzięki temu można było nie tylko przeznaczać więcej pieniędzy na edukację i naukę, ale zbudować system wspierania rozwoju tych dziedzin. Politycy zdali sobie sprawę, że tylko wykształceni obywatele nadadzą w przyszłości kierunek badaniom oraz że wyedukowane społeczeństwo podwyższy międzynarodową konkurencyjność kraju. Podstawą sukcesu gospodarczego było nie tyle to, że kształcenie kadr naukowych i wykonywanie prac badawczo-rozwojowych zajęły szczególne miejsce w strategii rozwoju państwa, ale fakt, że ta strategia była konsekwentnie realizowana. Stała się celem nadrzędnym, któremu podporządkowano wszystkie sektory. Nokia - reklama z 1905 roku Fot: www.nokia.fi Symbolem fińskich przemian jest oczywiście Nokia. Firma z
miasta o tej samej nazwie zaczęła od produkcji wyrobów gumowych. Na zdjęciu reklama z 1905 roku - Nie mamy wyboru. Musimy być wydajni i konkurencyjni. Naszą szansą jest specjalizacja i wytwarzanie produktów o jak najwyższym współczynniku wartości dodanej - stwierdził niegdyś fiński dyplomata Jaakko Iloniemi. I choć przemysł drzewny i stoczniowy nie straciły znaczenia, najważniejsze stały się nowoczesne technologie teleinformatyczne, chemiczne i biotechnologiczne. Oczywiście symbolem tych przemian, tak znanym, że wręcz banalnym, jest Nokia, firma, która jeszcze w latach 60. wytwarzała masę papierniczą i gumowe buty, a teraz jest największym w świecie producentem telefonów komórkowych. SYSTEM NAUKI Aby odnieść innowacyjny sukces, niezbędne jest stworzenie odpowiedniego otoczenia instytucjonalnego. W Finlandii wygląda ono tak: Schemat 1. Fiński system nauki i technologii Źródło: Education and Science in Finland, Ministry of Education, 2006, s. 41 1. Rada ds. Polityki Naukowej i Technologicznej (Science and Technology Policy Council - STPC) istnieje od 1987 roku. Na czele Rady stoi premier, a należy do niej 16 członków - sześcioro ministrów (edukacji, handlu i przemysłu, finansów, środowiska, pracy oraz kultury) oraz dziesięcioro przedstawicieli świata nauki i techniki. Prawie 80 proc. środków przeznaczanych z budżetu na badania znajduje się w gestii dwóch resortów - edukacji oraz handlu i przemysłu. 2. Narodowa Agencja do spraw Technologii (National Technology Agency - Tekes) podlega Ministerstwu Handlu i Przemysłu. Pełni funkcje eksperckie i finansuje badania. Jej priorytetami są dywersyfikacja struktury produkcji, zwiększenie eksportu oraz tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi zatrudnienia i dobrobytu. Przed podjęciem decyzji o przyznaniu środków Agencja sprawdza, w jaki sposób dany projekt wpłynie na konkurencyjność przedsiębiorstwa oraz jak przełoży się to na jego obroty; bada również ryzyko związane z rozwijaną technologią. W 2008 roku Tekes finansowała 1983 projekty na łączną kwotę 516 mln euro (w tym 31 mln z funduszy strukturalnych). 223 mln przypadły uczelniom i instytutom badawczym (granty), a 293 mln przedsiębiorstwom (208 mln - granty, 85 mln - pożyczki kapitałowe lub przemysłowe). 3. Akademia Fińska (Academy of Finland - AKA) podlega Ministerstwu Edukacji. Wspiera fińską naukę, finansuje projekty zaawansowane technologicznie oraz prowadzi działalność ekspercką. Agencja subsydiuje badania prowadzone przez uniwersytety, instytuty naukowo-badawcze, organizacje gospodarcze oraz wybitnych fińskich uczonych, a także umożliwia naukowcom aktywną współpracę międzynarodową z zespołami z innych krajów. O alokacji środków decyduje rada Akademii razem z czterema radami badawczymi: biotechnologii i środowiska, kultury i społeczeństwa, zdrowia oraz nauki i inżynierii. W 2007 roku AKA sfinansowała projekty o łącznej wartości 264 mln euro. Wykres 1. Akademia Fińska: finansowanie badań naukowych w latach 1997-2007
Źródło: AKA Annual Report 2007 Wykres 2. Akademia Fińska: finansowanie badań naukowych w 2007 roku Źródło: AKA Annual Report 2007 W działalności AKA ważne jest tworzenie centrów doskonałości - organizacji nastawionych na rozwiązywanie konkretnych problemów naukowych. Centra (uczelnie, ośrodki badawcze, instytuty naukowe, wielkie korporacje), zapewniają stabilne warunki pracy interdyscyplinarnym zespołom, które mają wyraźnie określone wspólne cele i reprezentują najwyższy poziom wiedzy z danej dziedziny. 4. Narodowy Fundusz na rzecz Badań i Rozwoju (Finnish National Fund for Research and Development - Sitra) jest niezależnym, publicznym funduszem, który - pod nadzorem fińskiego parlamentu - finansuje przedsięwzięcia inwestycyjne w dziedzinach zgodnych ze strategią rozwoju państwa (obecnie: health care, municipal programme, energy programme, growth programme for the mechanical industry). Sitra wspiera także firmy nowopowstałe i rozwijające się oraz działa na rynku venture capital. 5. Grupa Finnvera składa się ze spółki-matki i spółek specjalistycznych (np. wspieranie działalności eksportowej, inwestycje, projekty krótkoterminowe, biuro informacji kredytowej). Głównym podmiotem jest Finnvera plc, spółka akcyjna skarbu państwa, która wspiera rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, pomaga w rozwoju eksportu oraz wypełnia założenia rządowej polityki regionalnej, a przede wszystkim dostarcza firmom takich usług finansowych, które ze względu na brak zabezpieczenia są trudne dostępne, np. mikropożyczek i gwarancji finansowych. 6. Finnish Industry Investment Ltd (FII) powstał w 1995 roku. Jest to publiczny fundusz venture capital, którego jedynym właścicielem jest skarb państwa. Środki na działalność pochodzą głównie z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Do rozwoju innowacyjności w Finlandii przyczyniają się również m.in. VTT Technical Research Centre of Finland (dostarcza badania przedsiębiorstwom i instytucjom), Foundation for Finnish Inventions (pośredniczy między wynalazcami, innowatorami, klientami a przedsiębiorstwami), Innopoli (inkubator przedsiębiorczości dla instytucji szkolnictwa wyższego i jednostek badawczych z Helsinek), Finpro (promuje fińskie firmy na rynku
światowym), High Technology Finland (upowszechnia rozwiązania high-tech), Finnish IT Centre for Science (zapewnia usługi informatyczne) i Geological Survey of Finland (dostarcza informacji o surowcach naturalnych i środowisku). KOLEJNY KRYZYS Finlandia ponownie musi zmierzyć się z kryzysem gospodarczym, tym razem światowym. Jak wynika z danych ogłoszonych przez Centralne Biuro Statystyczne, odpowiednik naszego GUS, od października do grudnia 2008 roku produkt krajowy brutto zmniejszył się w stosunku do trzeciego kwartału o 1,3 proc., a w stosunku do analogicznego okresu w 2007 roku o 2,4 proc. Jednak kraj Polarnej Gwiazdy konsekwentnie podąża wybraną drogą, która już raz doprowadziła do celu. W grudniu ubiegłego roku Rada ds. Polityki Naukowej i Technologicznej, na czele z premierem Matti Vanhanenem, zaaprobowała ponowną przebudowę strategii fińskiej polityki w dziedzinach edukacji, nauki, technologii i innowacji. Centrum Innowacji w Szanghaju Fot: Copyright Tekes, Jolene Hu Podległa Ministerstwu Handlu i Przemysłu Narodowa Agencja do spraw Technologii pełni funkcje eksperckie i finansuje badania. Tekes ma swoje biura także w Stanach Zjednoczonych, Japonii i Chinach. Na zdjęciu Finland-China Innovation Center w Szanghaju. Ponieważ prawdopodobne jest zmniejszenie prywatnych funduszy na sektor badań i rozwoju, fiński rząd zapowiedział znaczne zwiększenie inwestycji w B+R, do poziomu 4 proc. PKB w 2011 roku (w 2007 przeznaczono na ten cel 3,47 proc. PKB) i zaproponował, by w ramach fińskiej strategii reform do roku 2011 podnieść łączne wydatki o 760 mln euro. Uniwersytety mają dostać dodatkowe 330 mln na wydatki podstawowe, struktury badawcze oraz dokształcanie zawodowe. By zwiększyć liczbę innowacyjnych przedsiębiorstw oraz zintensyfikować rozwój gospodarczy, Tekes zostanie dofinansowana kwotą 220 mln. Akademia Fińska otrzyma nadprogramowe 80 mln na wsparcie centrów doskonałości i - po raz pierwszy - 45 mln na rozwój branżowego programu badawczo-rozwojowego. Zupełnie nowa jest propozycja zainwestowania w rozwój fińskiej infrastruktury badawczej, której brak postrzegany jest jako jedna z przeszkód w zwiększaniu wydajności. Fińska minister edukacji Sari Sarkomaa stwierdziła, że w obliczu załamania koniunktury koncentrowanie się na nauce jest jeszcze ważniejsze. - Kilkanaście lat temu udało się nam szybko wyjść z recesji ponieważ silnie wspieraliśmy badania i rozwój. Teraz trzeba wykazać się taką samą odwagą - podkreśliła. FINLANDIA A POLSKA W ostatnich dniach Lisbon Council, ośrodek badań i analiz z Brukseli opublikował raport pt. Europejski Monitor Rozwoju i Zatrudnienia 2009: wskaźniki sukcesu w gospodarce opartej na wiedzy i konkurencyjności". Przeprowadzone po raz trzeci badanie objęło 14 największych systemów gospodarczych UE - Austrię, Belgię, Danię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Niemcy, Polskę, Szwecję, Wielką Brytanię i Włochy. Tzw. wskaźnik lizboński uwzględnia wzrost gospodarczy, produktywność, rynek pracy, kapitał ludzki, inwestycje zorientowane na przyszłość oraz stabilność finansów publicznych. Autorzy podkreślili, że choć wszystkie kraje europejskie zostały dotknięte globalnym spowolnieniem, to niektóre mają większe możliwości, by przetrwać załamanie. Najlepiej w rankingu - co nie budzi zdziwienia - wypadła Finlandia. Przed Holandią, Grecją, Szwecją i Hiszpanią, na drugim miejscu, znalazła się Polska. W publikacji czytamy: Patrząc na europejskie średnio- i długoterminowe cele, pilnie potrzebujemy oceny zarządzania kryzysowego w krótkim terminie, a także pakietów pomocy, by dobrze nas przygotowywały do przyszłości, którą chcemy zbudować. Przede wszystkim oznacza to, że musimy bardziej się koncentrować na
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego inwestycjach w sektory, o których wiemy, że będą motorami wzrostu gospodarczego i większego zatrudnienia w przyszłości. Są to np. zdrowie i dobre samopoczucie, zrównoważona energetyka i innowacje ekologiczne, wiedza i edukacja". Wnioskowanie z raportu Lisbon Council, że Polskę już można zaliczyć do najbardziej konkurencyjnych gospodarek Unii Europejskiej, jakoby niedaleko nam było do Finlandii, wydaje się lekko na wyrost. Eksperci są jednak zgodni, że kryzys może być dla nas szansą. Cięcia budżetowe w sektorze nauki nie napawają optymizmem, ale nie zapominajmy o funduszach strukturalnych, których intensywne wykorzystywanie sektor B+R dopiero zaczyna. Dość przypomnieć, że tylko do końca pierwszego kwartału tego roku Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ogłosi 14 konkursów o łącznej wartości ponad trzech miliardów złotych. Choć wiadomo, że nie da się fińskiego modelu przenieść w całości na polski grunt, może on być dla nas cennym przykładem. Pamiętajmy, że sukces Skandynawów wziął się przede wszystkim ze współpracy. Współpracy różnych ludzi, różnych instytucji i różnych partii, które w trudnych czasach zawieszały na kołku polityczne różnice. Tabela 1. Wskaźniki sukcesu w gospodarce opartej na wiedzy i konkurencyjności Źródło: European Growth and Jobs Monitor 2009: Indicators for Success in the Knowledge Economy