Contemporary Economics Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 9 Issue 4 November SOCIAL DIAGNOSIS OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND DIAGNOZA SPOŁECZNA WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW Edited by: Janusz Czapiński Tomasz Panek Raport Diagnoza Społeczna finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego listopad
CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: ABI/INFORM Complete (ProQuest) ABI/INFORM Global (ProQuest) Academic OneFile (GALE Science in Context) Business & Company Profiles (GALE Science in Context) Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context) Cabell s Directories Central and Eastern European Online Library CEJSH Citefactor Directory of Open Access Journals (DOAJ) Directory of Research Journal Indexing (DRJI) ERIH PLUS EBSCO ECONIS EconLit EconPapers EconStor (EconBiz) GENAMICS JournalSeek General Business File ASAP (GALE Science in Context) Google Scholar GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context) IDEAS IndexCopernicus Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context) International Business (GALE Science in Context) JIFACTOR Library of Congress (USA) Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 10 pts) ProQuest Central ProQuest Research Library Research Papers in Economics (RePEc) Scirus SCOPUS Social Science Research Network The British Library The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb WorldCat Zetoc Editor in Chief: Marcin Staniewski Deputy Editor in Chief Tomasz Szopiński Stat Editor Henryk Rosłaniec Language Editor Kurt Spurlock Technical Editors Monika Bandyszewska Karol Kowalczyk Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski Witold Jakóbik Witold Małecki Danuta Mliczewska Robert Nowacki Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Piotr Szczepankowski Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński EDITORIAL BOARD: Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Ruth V. Aguilera (USA) Icek Ajzen (USA) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard P. Bagozzi (USA) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Willem K. M. Brauers (Belgium) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA) Roman Horvath (Czech Republic) Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Lutz Kilian (USA) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Garabed Minassian (Bulgaria) Alexandru Mircea Nedelea (Romania) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Domingo Enrique Ribeiro Soriano (Spain) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA) Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) Shaker A. Zahra (USA) Edmundas Kazimieras Zavadskas (Lithuania) The original version: on-line journal ADDRESS OF EDITORS: CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01 030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 219, phone: (22) 536 54 73 e-mail: editorial@ce.vizja.pl www.ce.vizja.pl PUBLISHER: Vizja Press & IT, 01 029 Warszawa, 60 Dzielna Str. phone/fax: (22) 536 54 68 e-mail: vizja@vizja.pl www.vizja.net.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN: 2084-0845
Diagnoza Społeczna 108 Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Panek, T., Czapiński, J. (). Warunki życia gospodarstw domowych. Kultura i wypoczynek. Diagnoza Społeczna, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. Contemporary Economics, 9/4, 108-115. DOI:10.5709/ce.1897-9254.184 4.6. Kultura i wypoczynek Tomasz Panek, Janusz Czapiński 1 2 1 Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej; 2 Wydział Psychologii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie Streszczenie 29 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowało w r., że musiało z powodów finansowych zrezygnować w ciągu ostatniego roku z wyjścia do teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu, ponad 27 proc. z wyjścia do kina, a ponad 22 proc. zwiedzenia muzeum czy też wystawy. Nastąpiła jednak pod tym względem znacząca poprawa w ciągu ostatnich czterech lat. Nieco ponad 52 proc. gospodarstw zakupiło w 2014 roku książki (inne niż podręczniki i instrukcje), nieco więcej niż w 2012 r. (47,6 proc.). Największy odsetek nabył nie więcej niż 3 książki. Procent gospodarstw domowych zmuszonych w r. do rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych z powodów finansowych wahał się od prawie 35 proc. w przypadku wyjazdów rodzinnych (dorośli i dzieci) do prawie 40 proc. dla wyjazdów dorosłych. Jednakże obserwujemy znaczącą poprawę w tym zakresie w stosunku do r. 4.6.1. Kultura Od 10 do 13 proc. badanych gospodarstw domowych musiało z powodów finansowych zrezygnować w r. z wyjścia do kina, teatru, opery, operetki, filharmonii (na koncert), zwiedzenia muzeum czy też wystawy, z zakupu książki lub prasy Najwięcej rezygnacji (16 proc. gospodarstw) dotyczyło wyjścia do kina a najmniej (10,3 proc.) zwiedzenia muzeum lub wystawy (wykres 4.6.1). 16,3 59,4 24,2 teatru muzeum zakupu książki zakup prasy kina 2009 2009 2009 2009 20 19,1 19 13,3 17,1 17,9 19 14,3 17,6 19 19,1 10,3 12,6 12,9 12,4 14,4 17,1 16,5 48,4 43,5 42,9 42 46,2 41,4 41,3 53,5 54,2 51,1 80,3 75,4 75,6 74,5 69,5 64,2 64,2 63,7 26,5 26,7 29,8 6,4 7,5 6,4 6,5 16,2 18,2 16,7 17,2 41,3 43,9 TAK 44,2 NIE 45,7 39,4 41,5 42,2 Brak potrzeby 2009 16,4 38,8 44,8 Wykres 4.6.1. Czy ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego musiał z powodu braku pieniędzy zrezygnować w ostatnim roku z: (dane w całych próbach z lat 2009- w procentach odpowiedzi) Nastąpiła pod tym względem poprawa w ciągu ostatnich sześciu lat (wykres 4.6.1). Odsetek gospodarstw domowych, które musiały zrezygnować z wyjścia na te imprezy kulturalne zmniejszył się także znacząco w minionych czterech latach 31 w próbie panelowej (wykres 4.6.2). 31 Wszystkie zmiany w zakresie uczestnictwa gospodarstw domowych w kulturze w latach - dotyczą próby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw domowych, które zostały zbadane w r. jak i w r. oraz w r.
Diagnoza Społeczna 109 Biorąc pod uwagę tylko te gospodarstwa, które rezygnowały mimo potrzeby, zdecydowanie najwyższy odsetek zmuszonych do rezygnacji z wyjścia na wybrane imprezy kulturalne charakteryzował w marcu/czerwcu r. grupę gospodarstw najuboższych, utrzymujących się z niezarobkowych źródeł oraz rencistów (odpowiednio nawet ponad 53 oraz prawie 46 proc. w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii lub koncertu), a najmniejszy (około 19 proc. gospodarstw) gospodarstw pracujących na własny rachunek. Jednocześnie we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zmniejszyła się znacząco w r., w porównaniu z, rokiem liczba tych rezygnacji (od ponad 11 punktów procentowych w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu oraz muzeum lub wystawy do ponad 2 punktów procentowych w przypadku kina). Wśród grup gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na typ najczęściej mimo potrzeby musiały rezygnować z wyjścia na wybrane imprezy kulturalne gospodarstwa rodzin niepełnych oraz wielodzietnych, w których częstość rezygnacji z tych form uczestnictwa w kulturze przekraczała nawet 35 proc. W r., w stosunku do sytuacji sprzed czterech lat, znaczący wzrost częstości rezygnacji z tych form uczestnictwa w kulturze nastąpił wyłącznie w grupie gospodarstw domowych wieloosobowych (od prawie 13 punktów procentowych w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu do prawie 9 punktów procentowych w przypadku muzeum i wystawy). Przeciętnie, rezygnacje z wyjścia na wybrane imprezy kulturalne w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi były w r. o około 20 punktów procentowych częstsze niż w gospodarstwach domowych bez bezrobotnych. W ostatnich dwóch latach obserwujemy znaczący spadek odsetka gospodarstw zmuszanych ze względów finansowych do tego typu rezygnacji zarówno w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych jak i z bezrobotnymi, przy czym znacząco wyższy w tej drugiej z grup. Zróżnicowanie pomiędzy grupami gospodarstw domowych zamieszkujących różne klasy miejscowości, pod względem konieczności rezygnacji ze względów finansowych z wybranych form uczestnictwa w kulturze, nie było w r. zbyt duże, chociaż najwyższe w gospodarstwach domowych zamieszkujących największe miasta (w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu nawet 29 proc. w gospodarstwach zamieszkujących te miasta). Rozpatrując rezygnacje w układzie wojewódzkim, najczęściej zgłaszały ten fakt gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo łódzkie (w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu prawie 41 proc. gospodarstw z tego województwa). W ostatnich dwóch latach obserwujemy spadek konieczności rezygnacji, ze względów finansowych, z wybranych form uczestnictwa w kulturze we wszystkich klasach miejscowości zamieszkania w tym największy w małych miastach o liczbie mieszkańców 20-100 tys. (w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu nawet o 7 punktów procentowych). Zwiększenie się możliwości uczestnictwa w kulturze w tym okresie zgłaszały gospodarstwa we wszystkich województwach, w tym najczęściej zamieszkujące województwa lubuskie (wzrost zgłoszeń od 14 do ponad 20 punktów procentowych) i łódzkie (wzrost od prawie 3 do ponad 9 punktów procentowych). zakupu książki zakupu prasy 13,7 17,3 18,7 14,2 17,5 19,8 80 75,5 75,3 67,8 63,7 63,9 6,3 7,2 5,9 18 18,8 16,3 kina teatru muzeum 10 12 13,2 14,3 16,6 17,1 15,8 19,2 45,8 42,3 41,7 43,7 40,7 39,8 56,7 52,9 44,2 45,7 45,1 42 42,7 43 27,5 27,9 TAK NIE Brak potrzeby 20 52,4 27,6 Wykres 4.6.2. Czy ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego musiał z powodu braku pieniędzy zrezygnować w ostatnim roku z: (dane w próbie panelowej z lat - w procentach odpowiedzi) 17 proc. badanych gospodarstw zostało zmuszonych w ostatnim roku do rezygnacji ze względów finansowych z zakupu książki. Liczba rezygnacji w r. spadła w stosunku do r. o prawie 6 punktów procentowych (wykres
Diagnoza Społeczna 110 4.6.1.1). W ostatnich dwóch latach odsetek rezygnacji ze względów finansowych z zakupu książki zmniejszył się ponad 4 punkty procentowe. Grupą społeczno-ekonomiczną, którą zdecydowanie najsilniej dotknęły ograniczenia w zakupie prasy w r. były gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł oraz rolników (odpowiednio prawie 39 i ponad 27 proc. gospodarstw zrezygnowało z zakupu prasy w tych grupach gospodarstw). Najrzadziej ograniczenia finansowe w zakupie prasy zgłaszały natomiast gospodarstwa pracujących na własny rachunek (niecałe 8 proc. gospodarstw). Częstość rezygnacji z zakupu prasy nie spadła znacząco w r., w porównaniu z r., tylko w grupie gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Najsilniejszy spadek nastąpił przy tym w grupie gospodarstw domowych rolników (spadek o prawie 10 punktów procentowych w tej grupie gospodarstw). Konieczność rezygnacji z zakupu prasy występowała w r. zdecydowanie częściej w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi niż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (odpowiednio w prawie 26 proc. gospodarstw i w prawie 16 proc. gospodarstw z tych grup). W latach w obu grupach gospodarstw domowych nastąpił znaczący spadek częstości tego typu rezygnacji. Wśród typów gospodarstw najczęściej brak pieniędzy na zakup prasy dotyczył w r. rodzin niepełnych (prawie 23 proc. gospodarstw). W ostatnich dwóch latach nastąpił znaczący spadek w skali rezygnacji z zakupu prasy we wszystkich typach gospodarstw domowych, w tym największy w grupach gospodarstw domowych małżeństw wielodzietnych i rodzin niepełnych (odpowiednio o ponad 9 i o prawie 3 punkty procentowe). Z zakupu prasy najczęściej musiały rezygnować ze względów finansowych w r. gospodarstwa zamieszkujące małe miasta o liczbie mieszkańców 20-100 tys. i największe miasta o liczbie mieszkańców ponad 500 tys. (po prawie 16 proc. gospodarstw). Brak pieniędzy na zakup prasy zdecydowanie najczęściej dotykał gospodarstwa zamieszkujące województwa dolnośląskie i kujawsko-pomorskie (odpowiednio 18 i prawie 17 proc. gospodarstw). Spadek tego typu rezygnacji, w ostatnich dwóch latach, obserwujemy we wszystkich klasach miejscowości zamieszkania, w tym największy w najmniejszych miastach (o około 6 punktów procentowych). We wszystkich województwach nastąpił znaczny spadek odsetków gospodarstw domowych deklarujących brak pieniędzy na zakup prasy w ostatnich dwóch latach, w tym najsilniejszy w województwach łódzkim, lubuskim i warmińsko-mazurskim (odpowiednio o prawie 9 i po ponad 7 punktów procentowych). W r. oprócz rezygnacji gospodarstw domowych z uczestnictwa w kulturze z powodów finansowych, badano także brak odczuwania przez nie takiej potrzeby. Najrzadziej gospodarstwa deklarują brak potrzeby zakupu prasy (ponad 6 proc. gospodarstw), a najczęściej zwiedzania muzeum lub wystawy (ponad 41 proc. gospodarstw). Brak potrzeby wyjścia do teatru, opery, operetki, filharmonii czy na koncert zgłasza prawie 40 proc. gospodarstw, wyjścia do kina ponad 24 proc. gospodarstw i zakupu książki około 16 proc. gospodarstw. W latach - odsetek gospodarstw domowych nie odczuwających potrzeby korzystania z wyróżnionych form uczestnictwa w kulturze zwiększył się znacząco wyłącznie w przypadku zakupu książki (o prawie 2 pp.) (wykres 4.6.3). Jednocześnie zmniejszyła się częstość deklaracji przez gospodarstwa domowe braku zainteresowania wyjściem do teatru, opery, operetki, filharmonii i na koncert (spadek o ponad 1 pp.). Proc. gospodarstw domowych nie odczuwających potrzeby korzystania z wybranych formach uczestnictwa w kulturze 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 27,6 27,9 27,5 43,0 42,7 42,0 kino teatr, opera, operetka, filharmonia, koncert 45,1 45,7 muzeum lub wystawa 44,2 16,3 18,8 zakup książki 18,0 5,9 7,2 6,3 zakupu prasy (gazety, tygodniki, miesięczniki) Formy uczestnictwa w kulturze Wykres 4.6.3. Brak potrzeb gospodarstw domowych korzystania z wybranych form uczestnictwa w kulturze w latach - w próbie panelowej.
Diagnoza Społeczna 111 Jeśli chodzi o grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych, najwięcej niezainteresowanych zakupem prasy jest wśród grupy gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (ponad 12 proc. gospodarstw), a najmniej w grupach gospodarstw pracowników i pracujących na własny rachunek (niecałe 5 proc. gospodarstw z tych grup). Zakupem książek najrzadziej zainteresowane są gospodarstwa rencistów i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (po prawie 30 proc. gospodarstw z tych grup), a najczęściej gospodarstwa pracujących na własny rachunek (tylko niecałe 8 proc. deklaruje brak potrzeby zakupu książek) i pracowników (nieco ponad 8 proc. niezainteresowanych). Teatrem, operą, operetką, filharmonią czy koncertem najczęściej niezainteresowane są gospodarstwa rencistów (prawie 58 proc. gospodarstw) i emerytów (ponad 52 proc. gospodarstw), a najrzadziej gospodarstwa pracujących na własny rachunek (około 21 proc. gospodarstw) i pracowników (około 30 proc. gospodarstw). Brak odczuwania potrzeby zwiedzania muzeum lub wystawy i wyjścia do kina najczęściej deklarowały także gospodarstwa domowe rencistów (ponad 60 proc.) a najrzadziej gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek i pracowników (odpowiednio ponad 26 proc. i prawie 32 proc.). Gospodarstwa domowe z bezrobotnymi znacznie częściej odczuwały, niż gospodarstwa domowe bez bezrobotnych, brak zainteresowania teatrem, operą, operetką, filharmonią, koncertem oraz zwiedzaniem wystawy lub muzeum. W przekroju typu gospodarstwa brak potrzeby uczestniczenia w kulturze zgłaszają najczęściej gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe (od prawie 43 proc. w przypadku kina do ponad 51 proc. w przypadku muzeum lub wystawy), a najrzadziej małżeństw z dwójką dzieci (od około 10 proc. w przypadku kina do ponad 33 proc. w przypadku muzeum lub wystawy). Im mniejsza miejscowość tym częstszy brak potrzeb kulturalnych. Wyjątek stanowi prasa i książka, których zakupem są relatywnie najrzadziej zainteresowani mieszkańcy małych miast. Terytorialne, w układzie wojewódzkim, zróżnicowanie potrzeb kulturalnych nie było w r. zbyt duże. Najmniej zainteresowane uczestnictwem w kulturze są gospodarstwa z województw wschodnich oraz województwa świętokrzyskiego. Na uczestnictwo gospodarstw domowych w kulturze wskazuje pośrednio także wielkość księgozbiorów posiadanych przez gospodarstwa domowe oraz zakup książek. Wielkość księgozbioru utrzymuje się na podobnym poziomie od 2007 r. (tabela 4.6.1). Przybyło gospodarstw nieposiadających ani jednej książki i ubyło gospodarstw z większą niż 100 woluminów biblioteką. Ten sam stabilny poziom księgozbiorów widzimy również w próbie panelowej w latach - (wykres 4.6.4). Nieznacznie (o 1 pp.) ubyło jedynie gospodarstw a największym księgozbiorem (ponad 500 woluminów). Tabela 4.6.1. Odsetek gospodarstw domowych mających określoną wielkość księgozbioru w latach 2007- Liczba woluminów 2009 2007 0 11,7 13,2 12,5 12,8 10,1 do 25 22,8 21,9 21,9 22,3 23,1 26-50 22,6 22,9 22,1 21,6 21,5 51-100 20,9 20,4 21,2 20,7 20,6 101-500 16,7 16,5 16,9 17,2 19,8 ponad 500 5,4 5,0 5,4 5,5 5,9 Proc. gospodarstw domowych 25 20 15 10 5 12 12 12 21 21 21 22 22 22 22 21 21 17 17 18 6 6 5 0 brak do 25 szt. 26-50 szt. 51-100 szt. 101-500 szt. ponad 500 szt. Wielkość księgozbioru Wykres 4.6.4. Wielkość księgozbiorów gospodarstw domowych w latach - w próbie panelowej Najczęściej deklaracje, że nie posiadają żadnych księgozbiorów, składały w marcu/czerwcu r. gospodarstwa domowe utrzymujących się z niezarobkowych źródeł utrzymania oraz rencistów (odpowiednio ponad 27 proc. i ponad 29 proc. gospodarstw domowych w tych grupach społeczno-ekonomicznych). Najliczniejsze księgozbiory, powyżej
Diagnoza Społeczna 112 500 sztuk, posiadały natomiast gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek (prawie 10 proc. gospodarstw z tej grupy). W ostatnich dwóch latach w żadnej z grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych nie zmienił się znacząco odsetek gospodarstw deklarujących że nie posiadają księgozbiorów. Różnice w odsetkach gospodarstw nie posiadających księgozbiorów pomiędzy grupami gospodarstw domowych bez bezrobotnych i z bezrobotnymi były znaczne (księgozbiorów nie posiadało w tych grupach odpowiednio prawie 16 proc. i ponad 11 proc. gospodarstw). Odsetki gospodarstw domowych nie posiadające księgozbiorów zwiększyły się w ciągu ostatnich czterech latach tylko w grupie gospodarstw z bezrobotnymi (o prawie 3 punkty procentowe). Wśród wyróżnionych w badaniu typów gospodarstw domowych najczęściej nie posiadały w ogóle księgozbioru w marcu/czerwcu r. gospodarstwa domowe nierodzinne wieloosobowe i jednoosobowe (odpowiednio ponad 20 i ponad 21 proc. gospodarstw z tych grup). Najczęściej gospodarstwa o najliczniejszych księgozbiorach, o liczbie woluminów powyżej 500 sztuk, występowały wśród gospodarstw domowych małżeństw bez dzieci (w prawie 8 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach nastąpił znaczący wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadających księgozbiory tylko w grupie małżeństw bez dzieci (o około 3 punkty procentowe), a znaczący spadek tylko w grupie gospodarstw domowych nierodzinnych wieloosobowych (o około 5 punktów procentowych). Gospodarstwa domowe wiejskie znacznie częściej nie posiadają księgozbiorów niż gospodarstwa domowe miejskie (od prawie 19 proc. gospodarstw wiejskich do niecałych 5 proc. gospodarstw zamieszkujących największe miasta). Zdecydowanie najczęściej gospodarstwa domowe posiadające najliczniejsze księgozbiory zamieszkiwały największe miasta (ponad 14 proc. gospodarstw domowych z tej grupy). W ostatnich czterech latach nastąpił wzrost odsetka gospodarstw domowych nie posiadających księgozbiorów wyłącznie w grupie gospodarstw zamieszkujących wieś. Województwem, w którym najczęściej gospodarstwa domowe nie posiadały księgozbiorów było w marcu/czerwcu r. województwo świętokrzyskie (prawie 21 proc. gospodarstw z tego województwa). Nieco ponad 52 proc. gospodarstw zakupiło w 2014 roku książki (inne niż podręczniki i instrukcje), nieco więcej niż w 2012 r. (47,6 proc.) (tabela 4.6.2). Największy odsetek nabył nie więcej niż 3 książki. Tabela 4.6.2. Odsetek gospodarstw domowych, które zakupiły w minionym roku określoną liczbę książek innych niż podręczniki i instrukcje w wersji papierowej lub elektronicznej Zakupiły Zakupiły określoną liczbę książek wśród tych, które zakupiły książki Rok książki 1-3 4-6 7-10 11-20 Powyżej 20 47,6 30,2 28,1 21,8 12,3 7,6 52,2 33,9 26,1 20,7 11,5 7,7 Najczęściej żadnych książek nie zakupiły gospodarstwa domowe rencistów i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (odpowiednio ponad 69 proc. i ponad 64 proc. gospodarstw z tych grup). Relatywnie częściej książki zakupiły gospodarstwa domowe bez bezrobotnych niż z bezrobotnymi (odpowiednio ponad 53 proc. i prawie 41 proc. gospodarstw). Wśród typów gospodarstw najrzadziej książki zakupiły w ostatnim roku gospodarstwa domowe nierodzinne wieloosobowe (tylko niecałe 38 proc. gospodarstw w tej grupie). Książki w ciągu ostatniego roku znacznie częściej kupowały gospodarstwa domowe miejskie niż wiejskie (od ponad 74 proc. gospodarstw w największych miastach do ponad 36 proc. gospodarstw zamieszkujących wieś). Relatywnie najrzadziej kupowały książki w ciągu ostatniego roku gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo warmińsko-mazurskie (tylko niecałe 40 proc. gospodarstw z tego województwa). Najczęściej gospodarstwa domowe oceniały (ponad 83 proc. gospodarstw), że poziom zaspokojenia ich potrzeb związanych z kulturą, w ostatnich dwóch latach nie zmienił się. Natomiast prawie 11 proc. gospodarstw uważa, że sytuacja w tym obszarze pogorszyła się, a tylko niecałe 6 proc., że uległa poprawie. W porównaniu z marcem r. znacząco (o ponad 6 punktów procentowych) spadł odsetek gospodarstw domowych negatywnie oceniających zmiany zaspokojenia swoich potrzeb związanych z kulturą. Najbardziej pesymistycznie oceniały w marcu/czerwcu r. zmiany zaspokojenia swoich potrzeb związanych z kulturą gospodarstwa domowe utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (około 30 proc. odczuło pogorszenie się poziomu zaspokojenia swoich potrzeb związanych z kulturą). Wśród typów gospodarstw najgorzej oceniają zmiany gospodarstwa rodzin niepełnych oraz małżeństw wielodzietnych (po prawie 24 proc. negatywnych ocen). W grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi negatywne oceny dało około 29 proc. gospodarstw, podczas gdy w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych tylko niecałe 16 proc gospodarstw. Negatywne oceny zmian zachodzących w poziomie zaspokojenia potrzeb związanych z kulturą najczęściej formułowały gospodarstwa domowe zamieszkujące największe miasta (ponad 24 proc. gospodarstw z tych miast). Najwyższy procent gospodarstw pesymistycznie oceniających zmiany poziomu zaspokojenia potrzeb w obszarze kultury występuje w województwach łódzkim i pomorskim (odpowiednio prawie 24 i ponad 20 proc. gospodarstw z tych województw oceniło zmiany negatywnie). Wielkość księgozbioru, podobnie jak wcześniej omawiane formy uczestnictwa w kulturze, związana jest z dobrobytem materialnym (dochodami i wyposażeniem gospodarstw domowych) oraz ze skorelowanym z nim silnie poziomem cywilizacyjnym (liczbą nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych). Ponieważ zarówno dobrobyt materialny, jak i poziom cywilizacyjny zależą od poziomu wykształcenia, można oczekiwać, że wiele form uczestniczenia w
Diagnoza Społeczna 113 kulturze skorelowanych jest z poziomem wykształcenia członków gospodarstwa domowego. I tak w istocie jest (tabele 4.6.3, 4.6.4). Niemal we wszystkich gospodarstwach, których głowa ma wyższe wykształcenie, jest jakiś księgozbiór, najczęściej (32 proc.) o wielkości między 100 a 500 woluminów) i najrzadszy jest brak zainteresowania zakupem prasy, zakupem książek, wystawami, teatrem i kinem. W ostatnich czterech latach we wszystkich grupach wyróżnionych ze względu na wykształcenie głowy gospodarstwa, z wyjątkiem wykształcenia średniego, spadło zainteresowanie zakupem prasy a w grupie z wykształceniem zawodowym także zainteresowanie zakupem książek. We wszystkich grupach wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wzrosło lub nie zmieniło się zainteresowanie kinem, teatrem i wystawami (tabela 4.6.4). Tabela 4.6.3. Odsetek gospodarstw domowych posiadających określoną wielkość księgozbioru, według poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego 101-500 ponad 500 Wielkość księgozbioru brak do 25 sztuk 26-50 sztuk 51-100 sztuk sztuk sztuk Podstawowe i niżej 33,7 35,2 17,7 8,8 4,0 0,6 Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 14,0 30,2 27,4 18,6 8,7 1,2 Średnie 6,2 19,7 26,4 25,3 18,6 3,9 Wyższe i pomaturalne 1,5 9,8 15,6 26,1 31,9 15,1 Chi-kwadrat = 3443, df = 15, p < 0,000. Tabela 4.6.4. Odsetek gospodarstw niezainteresowanych różnymi formami uczestnictwa w kulturze ze względu na poziom wykształcenia głowy gospodarstwa w i r. Brak zainteresowania Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego żek zakupem ksią- kinem teatrem wystawami zakupem prasy Podstawowe i niżej 53,8 59,8 67,4 71,6 68,4 72,9 41,0 43,3 14,3 15,8 Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 25,9 27,4 47,7 48,0 50,5 51,5 19,5 17,9 6,3 5,9 Średnie 19,7 20,3 34,5 36,3 37,1 38,4 9,7 10,0 4,2 4,2 Wyższe i pomaturalne 8,9 8,9 17,5 20,5 18,0 21,9 4,2 4,0 4,1 2,9 Ogólnie, ograniczenia uczestnictwa w kulturze ze względu na brak środków finansowych, brak potrzeb związanych z tym uczestnictwem, ocena poziomu zaspokojenia potrzeb kulturalnych i wielkość księgozbioru zależą w głównej mierze od warunków materialnych, poziomu wykształcenia i poziomu cywilizacyjnego. Tylko telewizja i w coraz większym stopniu internet są powszechnie dostępnymi nośnikami treści kulturalnych; z telewizji więcej korzystają ci, którzy nie mają innych potrzeb kulturalnych (więcej na temat roli telewizji patrz rozdz. 5.11). 4.6.2. Wypoczynek Procent gospodarstw domowych zmuszonych w r. do rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych z powodów finansowych wahał się od prawie 35 proc. w przypadku wyjazdów rodzinnych (dorosłych z dziećmi niepełnoletnimi) do prawie 40 proc. dla wyjazdów dorosłych 32. Jednakże obserwujemy znaczącą poprawę w tym zakresie w stosunku do i r. 33 (wykres 4.6.5). Spadek tego typu rezygnacji wyniósł prawie 7 pp. przy wyjazdach dorosłych, prawie 8 pp. przy wyjazdach rodzinnych i 6 pp. w przypadku wyjazdów dzieci. Spadki te były szczególnie duże w ostatnich dwóch latach. Zdecydowanie najczęściej sytuacje rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych zdarzały się w gospodarstwach domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł i rencistów (od 72 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych, do 73 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów grupowych dzieci w pierwszej z grup gospodarstw oraz od ponad 57 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych do ponad 67 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów grupowych dzieci w drugiej z grup gospodarstw), a najrzadziej w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (od prawie 19 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów rodzinnych, do prawie 21 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych). Wzrost rezygnacji był znaczący w r. w porównaniu do r. tylko w przypadku wyjazdów dorosłych w grupie gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (o ponad 7 punktów procentowych). Zdecydowanie najczęściej sytuacje rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych zdarzały się w gospodarstwach domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł i rencistów (od 72 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych, do 73 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów grupowych dzieci w pierwszej z grup gospodarstw oraz 32 Te dane odnoszą się do podpopulacji gospodarstw chcących korzystać z tych form wypoczynku 33 Wszystkie zmiany w zakresie korzystania z wybranych form uczestnictwa w wypoczynku w latach - dotyczą próby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw domowych, które zostały zbadane zarówno w r. jak i w r. i w r.
Diagnoza Społeczna 114 od ponad 57 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych do ponad 67 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów grupowych dzieci w drugiej z grup gospodarstw), a najrzadziej w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (od prawie 19 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów rodzinnych, do prawie 21 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdów dorosłych). Wzrost rezygnacji był znaczący w r. w porównaniu do r. tylko w przypadku wyjazdów dorosłych w grupie gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (o ponad 7 punktów procentowych). Proc. gospodarstw 60 50 40 30 20 10 0 41,0 42,2 35,1 48,1 46,7 wyjazdy grupowe dzieci wyjazdy dorosłych wyjazdy rodzinne 41,6 Formy wypocznyku 42,9 41,7 35,2 Wykres 4.6.5. Procent gospodarstw domowych zmuszonych do rezygnacji z wybranych form wypoczynku spośród gospodarstw zainteresowanych tymi formami wypoczynku w latach - w próbie panelowej Do rezygnacji z wyjazdów ze względów finansowych najczęściej były zmuszane w r. gospodarstwa domowe rodzin niepełnych i małżeństw wielodzietnych (od prawie 50 proc. z wyjazdów rodzinnych do ponad 58 proc. gospodarstw z wyjazdów dorosłych w pierwszej z grup gospodarstw oraz od prawie 46 proc. gospodarstw z wyjazdów grupowych dzieci do prawie 53 proc. gospodarstw z wyjazdów dorosłych w drugiej z grup). W ciągu ostatnich dwóch lat częstotliwość rezygnacji ze względów finansowych z wyjazdów wypoczynkowych zwiększyła się znacząco tylko w przypadku wyjazdów dorosłych w grupie gospodarstw domowych małżeństw z 1 dzieckiem (o prawie 6 punktów procentowych). Częstotliwość konieczności rezygnacji ze względów finansowych z wyjazdów była w r. znacznie wyższa w grupie gospodarstw z bezrobotnymi niż w grupie gospodarstw bez bezrobotnych (odpowiednio od ponad 54 proc. i ponad 31 proc. gospodarstw zrezygnowało z wyjazdów rodzinnych oraz do prawie 62 proc. i ponad 37 proc. gospodarstw zrezygnowało z wyjazdów dorosłych). W latach - zarówno w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych jak i w grupie gospodarstw z bezrobotnymi znacząco zmniejszyła się częstotliwość rezygnacji ze wszystkich typów wyjazdów, w tym w większym stopniu w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi. Zdecydowanie najwyższy procent gospodarstw zmuszonych do rezygnacji ze względów finansowych z wybranych form wypoczynku występował w r. na wsi. W przypadku wyjazdów dorosłych w gospodarstwach zamieszkujących wieś rezygnacje te dotyczyły ponad 48 proc. gospodarstw, a w odniesieniu do wyjazdów grupowych dzieci i wyjazdów rodzinnych prawie około 40 proc. gospodarstw. Najgorsza sytuacja pod względem rezygnacji z wyjazdów rodzinnych występowała w województwach świętokrzyskim i podkarpackim (rezygnację z tego typu wyjazdów zgłosiło odpowiednio ponad 48 proc. i prawie 45 proc. gospodarstw z tych województw), a z wyjazdów dorosłych w województwach łódzkim i świętokrzyskim (zrezygnowało z wyjazdów odpowiednio prawie 56 proc. i około 51 proc. gospodarstw z tych województw). Najczęściej z wyjazdów grupowych dzieci musiały natomiast rezygnować gospodarstwa domowe w województwach świętokrzyskim i podkarpackim (konieczność rezygnacji zgłosiło odpowiednio prawie 46 proc. i ponad 41 proc. gospodarstw z tych województw). W ostatnich dwóch latach wzrost rezygnacji, ze względów finansowych, z wyjazdów wypoczynkowych obserwujemy tylko w grupie gospodarstw domowych zamieszkujących średniej wielkości miasta, o liczbie mieszkańców 100-200 tys. i to tylko w przypadku wyjazdów grupowych dzieci (o ponad 11 punktów procentowych). Znaczący wzrost rezygnacji z badanych form wypoczynku nastąpił w ostatnich dwóch latach tylko w województwie świętokrzyskim (odpowiednio o ponad 5 punktów procentowych w przypadku wyjazdów dorosłych, o 7 punktów procentowych w przypadku wyjazdów rodzinnych oraz o prawie 4 punkty procentowe w przypadku wyjazdów dzieci). Obok częstotliwości rezygnacji gospodarstw domowych z wybranych form wypoczynku z powodów finansowych, badano także brak odczuwania prze nie takiej potrzeby. Najrzadziej gospodarstwa domowe nie odczuwały w marcu/czerwcu r., potrzeby wyjazdów dorosłych (prawie 26 proc. gospodarstw), a najczęściej wyjazdów grupowych dzieci (prawie 61 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach nastąpił znaczący wzrost braku zainteresowania przez gospodarstwa domowe wyjazdami rodzinnymi (o ponad 2 punkty procentowe) oraz wyjazdami grupowymi dzieci (o ponad 1 pp., wykres 4.6.5). W ostatnich dwóch latach obserwujemy wzrost braku zainteresowania wyróżnionymi formami, poza wyjazdami rodzinnymi (wykres 4.6.5).
Diagnoza Społeczna 115 Brak zainteresowania analizowanymi w badaniu formami wypoczynku najczęściej deklarowały w lutym/marcu r. gospodarstwa domowe rencistów i emerytów (od ponad 40 proc. w przypadku wyjazdów dorosłych do ponad 90 proc. w przypadku wyjazdów grupowych dzieci), a najrzadziej gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek (od prawie 23 proc. w przypadku wyjazdów dorosłych do ponad prawie 64 proc. w przypadku wyjazdów grupowych dzieci). W przekroju typów gospodarstw domowych brak potrzeby wyjazdów dzieci najczęściej zgłaszały gospodarstwa domowe wieloosobowe oraz rodzin niepełnych (odpowiednio w prawie 95 proc. i w prawie 74 proc. gospodarstw), w przypadku wyjazdów dorosłych gospodarstwa domowe nierodzinne (w prawie 39 proc. gospodarstw). Brak zainteresowania wyjazdami rodzinnymi najczęściej występował w gospodarstwach domowych nierodzinnych wieloosobowych i rodzin niepełnych (odpowiednio w prawie 92 proc. i w prawie 65 proc. gospodarstw). Różnice w częstotliwości braku zainteresowania wybranymi formami wypoczynku, w grupach gospodarstw domowych wyróżnionych ze względu na klasę miejscowości zamieszkania, były w r. niezbyt duże. Wyjazdami grupowymi dzieci oraz wyjazdami rodzinnymi najczęściej nie były zainteresowane gospodarstwa domowe zamieszkujące największe miasta (odpowiednio w przypadku tych form wyjazdów prawie 83 proc. i prawie 69 proc. gospodarstw). Natomiast brak odczuwania potrzeby wyjazdów dorosłych najczęściej deklarowały gospodarstwa domowe wiejskie (około 42 proc. gospodarstw). Terytorialne zróżnicowanie braku zainteresowania gospodarstw domowych wybranymi formami wypoczynku także było nieznaczne. Tylko w przypadku wyjazdów grupowych dorosłych wyraźnie najczęściej deklarowały brak zainteresowania tą formą wypoczynku gospodarstwa domowe zamieszkujące województwa lubelskie i podkarpackie (odpowiednio ponad 43 proc. i ponad 41 proc. gospodarstw domowych). Prawie 72 proc. gospodarstw domowych uważa, że zaspokojenie ich potrzeb związanych z wypoczynkiem w r. w porównaniu do sytuacji sprzed dwóch lat nie zmieniło się. Jednocześnie prawie 26 proc. gospodarstw wskazuje na pogorszenie się sytuacji w tym obszarze, a tylko niecałe 3 proc. na jej poprawę. W stosunku do ocen zmian formułowanych w r. nastąpił wzrost negatywnych ocen tych zmian o ponad 3 pp. Najbardziej pesymistycznie oceniają zmiany gospodarstwa domowe utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (prawie 38 proc. gospodarstw w tej grupie wystawiło negatywne oceny zachodzącym zmianom). Wśród grup gospodarstw wyróżnionych ze względu na typ najgorzej oceniają zmiany w zakresie zaspokojenia potrzeb związanych z wypoczynkiem gospodarstwa małżeństw wielodzietnych i rodzin niepełnych (odpowiednio prawie 37 i prawie 32 proc. ocen negatywnych). W grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi negatywne oceny zmian występowały znacznie częściej niż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (odpowiednio w prawie 40 proc. i w ponad 23 proc. gospodarstw z tych grup). Negatywne oceny zmian zachodzących w poziomie zaspokojenia potrzeb w omawianym obszarze najczęściej formułowały gospodarstwa zamieszkujące największe miasta z ponad 500 tys. mieszkańców (prawie 33 proc. gospodarstw). Największy odsetek gospodarstw pesymistycznie oceniających zmiany w poziomie zaspokojenia potrzeb związanych z wypoczynkiem występuje w województwach dolnośląskim (około 32 proc. gospodarstw) i warmińsko-mazurskim (prawie 32 proc. gospodarstw). Proc. gospodarstw domowych 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 76 78 79 28 32 wyjazdy grupowe dzieci wyjazdy dorosłych wyjazdy rodzinne 31 Formy wypocznyku 66 67 71 Wykres 4.6.5. Brak potrzeb gospodarstw domowych z korzystania z wybranych form wypoczynku w latach - w próbie panelowej