SZYSZKO Grzegorz 1 OPIELAK Marek 2 Kryteria doboru pojazdu ratowniczo-gaśniczego dla Ochotniczej Straży Pożarnej WSTĘP Jaki samochód wybrać dla Ochotniczej Straży Pożarnej? Po wpisaniu pytania w przeglądarce Google wśród zainteresowanych pojawia się wiele wątpliwości. Zaglądając do www.strażak.pl Ratowniczy Bank Wiedzy - ceniony wśród ratowników portal, możemy zobaczyć kilka wątków: jaki samochód do OSP, jakie GBA lub GCBA, jakie auto wybrać [12]. Zadziwiająca jest ilość osób, która poszukiwała informacji na ten temat. Okazało się, że sumując tylko te trzy wątki na tym jednym portalu przeczytało je ponad 13 tys. osób. O tym, jakie wymagania powinien spełniać samochód strażacki możemy dowiedzieć się po przeanalizowaniu ustaw rozporządzeń, norm i wytycznych. Jednak wybór pojazdu dla danej jednostki OSP stwarza duże problemy. Powtarzają się pytania: ciężki czy średni, jaka ilość wody - 2, 3, 5 czy 10 tys. litrów wody, kabina dla 2, 3 czy 6 ratowników, napęd terenowy czy szosowy, zabudowa stalowa czy kompozytowa. i wiele innych. W artykule przestawiono akty prawne dotyczące pojazdu dla jednostek straży pożarnej, rodzaje podwozi pojazdów pożarniczych, możliwości zabudowy oraz urządzenia dodatkowe w pojazdach specjalnych. Na zakończenie autorzy przedstawią wnioski nasuwające się po głębszym przeanalizowaniu tematu. 1. OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA Straż pożarna w Polsce jest postrzegana jako jedna, duża formacja działająca w kierunku ratowania zagrożonego życia ludzkiego lub mienia. Należy pamiętać, że na mocy ustawy o ochronie przeciwpożarowej strażacy działający przy akcji mogą reprezentować różne jednostki ochrony przeciwpożarowej. Główne wsparcie w działaniach dla Państwowej Straży Pożarnej stanowi ok 700 tys. strażaków z OSP [14]. Ochotnicza Straż Pożarna jest stowarzyszeniem społecznie działających ludzi, w celu pomocy osobom w sytuacji zagrożenia. Na terenie kraju działających na podstawie ustawy o stowarzyszeniach jest ok 16,5 tys. jednostek OSP w tym ok 4 tys. jest włączonych do Krajowego Systemu Ratowniczo- Gaśniczego (KRSG). W roku 2014 jednostki OSP dysponowały ok 25 tys. pojazdów z czego 9,1 tys. to samochody gaśnicze średnie, a 2,5 tys. to ciężkie samochody gaśnicze [14]. Akty prawne nie precyzują jaki sprzęt powinna posiadać jednostka OSP. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 września 2014 roku, w sprawie zakresu, warunków i trybu włączania jednostek ochrony przeciwpożarowej do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, określa jedynie wymagania dla jednostki, która może być włączona do KSRG [8]. W 2 Rozporządzenia czytamy, że jednostka taka powinna posiadać co najmniej jeden średni lub ciężki samochód ratowniczo-gaśniczy Co do jednostek OSP, które nie zostały włączone do systemu, ramy prawne nie określają w jaki pojazd powinna być wyposażone, a jedynie jakie wymagania powinny spełniać. 2. NORMY PRAWNE SMOCHODÓW POŻARNICZYCH Każdy samochód pożarniczy musi spełniać określone wymagania prawne: a) Samochód ratowniczo-gaśniczy powinien być zbudowany i wyposażony zgodnie z wytycznymi zawartymi w Rozporządzeniu Ministrów: Spraw Wewnętrznych 1 Politechnika Lubelska, Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 36, gszyszko@op.pl 2 Politechnika Lubelska, Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 36, m.opielak@pollub.pl 4806
i Administracji, Obrony Narodowej oraz Sprawiedliwości z dnia 17 października 2014 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów specjalnych i używanych do celów specjalnych Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Służby Więziennej i straży pożarnej (Dz. U. poz. 1421 z 2014 r.). [9] b) Podwozie pojazdu powinno posiadać świadectwo homologacji typu zgodnie z ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (DZ. U. poz. 1137 z 2012 r. z późniejszymi zmianami).[21] c) Pojazd powinien posiadać świadectwo dopuszczenia do użytkowania w ochronie przeciwpożarowej na terenie Polski wydane przez Centrum Naukowo Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej na podstawie Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 kwietnia 2010 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania Dz. U. nr 85 poz. 553 z 2010 r. [7] d) Pojazd powinien spełniać wymagania norm: PN-EN 1846-1, PN-EN 1846-2 [3,4] e) Pojazd powinien być oznakowany zgodnie z Zarządzeniem Nr 8 Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej w sprawie gospodarki transportowej w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej.[23] 3. ŚREDNI CZY CIĘŻKI Straż pożarna dysponuje wieloma pojazdami. Podział i oznakowanie pojazdów pożarniczych reguluje Polska Norma PN-EN 1846-1, która jest tłumaczeniem normy europejskiej EN 1846-1:1998. Wprowadziła ona między innymi podział samochodów pożarniczych względem masy rzeczywistej pojazdów: a) klasa lekka (L) - pojazdy powyżej 2 t do 7,5 t, b) klasa średnia (M) od 7,5 t do 14 t, c) klasa ciężka (S) powyżej 14 t [3]. Decydując się na konkretną klasę wg. masy rzeczywistej pojazdu wybieramy jednocześnie jaki rodzaj podwozia zostanie wybrany do budowy danego pojazdu pożarniczego. Wybierając klasę średnią, możemy wybierać wśród podwozi o mniejszej dopuszczalnej masie całkowitej. Co za tym idzie będziemy mogli zabrać do zbiornika mniej środka gaśniczego (wody i środka pianotwórczego), a pojazd zgodnie z wytycznymi będzie musiał posiadać więcej sprzętu ratowniczego. Jednak pojazdy klasy średniej dysponują znacznie lepszymi możliwościami poruszania się w terenie, większą zwrotnością w ciasnych uliczkach oraz ogólnie posiadają mniejsze gabaryty, co może mieć znaczenie ze względu na możliwości lokalowe danej jednostki. Zestawienie najbardziej popularnych podwozi z napędem uterenowionym klasy średniej i ciężkiej zawiera tabela 1. Tab. 1. Zestawienie przykładowych podwozi pojazdów ratowniczo-gaśniczych w zależności od klasy pojazdu [opr. wł.] 4807
Do zagadnienia należy też podejść z operacyjnego punktu widzenia. Jeżeli jednostka posiada dwa pojazdy ratowniczo-gaśnicze, to wskazane jest aby jeden pojazd był klasy średniej, a drugi klasy ciężkiej. Zazwyczaj samochód średni stanowi pierwszy samochód wyjazdowy, który jako pierwszy dojeżdża do pożaru lub wypadku drogowego. Samochód ciężki dojeżdża w drugim rzucie i stanowi zapas wody i środków gaśniczych. Sytuacja się komplikuje jeżeli jednostka posiada jeden pojazd. W takim wypadu rozwiązaniem jest połączenie pojazdu średniego i ciężkiego, a w związku z tym zakup pojazdu z pogranicza klasy średniej i ciężkiej. Pod uwagę należy również wziąć rejon jaki zabezpiecza dana jednostka. Jeżeli jest to teren trudno dostępny, zalesiony lub silnie zurbanizowany, dobrze byłoby zastosować pojazdy typu średniego, jeżeli brak jest zasilania w wodę lub mogą występować okresowe awarie w dostawie wody, należy zakupić pojazd ciężki z większą ilością środka gaśniczego. Nie bez znaczenia jest też cena pojazdu. Wybierając klasę ciężką musimy liczyć się z większymi kosztami. Pojazd klasy ciężkiej z porównywalnym układem napędu będzie droższy od pojazdu klasy średniej o 20-30 % w zależności od zastosowanych rozwiązań oraz firmy produkującej taki pojazd. Dlatego też, odpowiedni dobór podwozia stanowi jeden z najważniejszych czynników wyboru pojazdu, który wpływa w dalszej kolejności na użytkowanie pojazdu w danej jednostce. 4. KABINA ZAŁOGI Kabina pojazdu pożarniczego spełnia różne funkcje podczas prowadzenia działań ratowniczogaśniczych. Najczęściej jest ona budowana jako jednomodułowa, czterodrzwiowa w układzie siedzeń 1+1+4. Na terenie kraju stosowane są również kabiny jednomodułowe dwudrzwiowe w układzie 1+2 oraz dwumodułowe w różnych układach siedzeń. Dobór odpowiedniego rodzaju kabiny i wyposażenia ma znaczenie na komfort pracy ratowników. Kabiny jednomodułowe czterodrzwiowe są bardzo obszerne i pozwalają na przygotowanie sprzętu oraz swobodne porozumiewanie się ratowników podczas jazdy. Niejednokrotnie ratownicy spędzają w nich długie godziny, odpoczywając lub przemieszczając się na znaczne odległości do miejsca zdarzenia (np. udział w działaniach poza granicami kraju). Kabina powinna być wyposażona we wzmocnione systemy wentylacji i klimatyzacji, dobry system oświetlenia oraz umożliwiać łatwe utrzymanie w niej czystości. Musimy pamiętać również o zależnościach występujących między doborem kabiny, a pozostałymi elementami pojazdu. Przy zastosowaniu dużej kabiny pozostaje mniej miejsca na zabudowę pożarniczą pojazdu, która musi pomieścić sprzęt i środki gaśnicze. Duże kabiny czterodrzwiowe są stosowane w pojazdach średnich. W pojazdach ciężkich z uwagi na wykorzystanie miejsca na zbiornik wody stosowane są kabiny krótkie dwudrzwiowe. W pojazdach z napędem terenowym kabiny dla załogi są budowane jako mniejsze z uwagi na mniejsze gabaryty pojazdu. Z jednej strony ułatwia to poruszanie się w trudnym terenie, lesie, z drugiej jednak musimy pamiętać o utrudnionym dostępie do kabiny z uwagi na duży prześwit pojazdu. Różne rodzaje kabin pojazdów pożarniczych przedstawia rysunek 1 Rys. 1. Rodzaje kabin pojazdów pożarniczych a) jednomodułowa długa, b) jednomodułowa krótka [13] 4808
5. ZABUDOWA POJAZDU POŻARNICZEGO Zabudowa pojazdu pożarniczego stanowi magazyn sprzętu i środków gaśniczych. Powinna spełniać ona wiele wymagań m.in.: pyło- i wodoszczelność, trwałość, odporność na korozję, łatwość utrzymania w czystości. Zabudowy mogą być wykonane w różnych technologiach: stalowa, kompozytowa, kompozytowostalowa. Zabudowa stalowa jest wykonana w systemie szkieletowym, w który jest wbudowany zbiornik wody wykonany ze stali szlachetnej. Zabudowa jest łatwiejsza i tańsza w wykonaniu. Jednak należy pamiętać, że samochody pożarnicze służą w jednostkach OSP kilkadziesiąt lat, a zabudowa z profili w miarę upływu czasu traci swoją sztywność. Dodatkowo w trakcie wypadku pojazdu łatwo ulega ona uszkodzeniom i nie stanowi dobrej ochrony dla ratowników i sprzętu. Zabudowa kompozytowa jest bardzo trwała i łatwa w naprawie. Poszycie zewnętrzne, przegrody i zbiornik stanowią jedną bryłę, co pozwala na zachowanie dużej sztywności przez wiele lat. Wadą zabudowy kompozytowej jest wyższa cena oraz możliwość jej wykonania tylko w wyspecjalizowanych zakładach. Technologia kompozytowa pozwala na wykonanie zabudowy w bardzo futurystycznych, nowoczesnych kształtach oraz szczegółowe dopasowanie jej odpowiedniego rodzaju podwozia. Zabudowa kompozytowo-stalowa jest wykonana w technologii mieszanej. Najczęściej szkielet zabudowy stanowią profile stalowe,do których przymocowany jest kompozytowy zbiornik środków gaśniczych. Z materiałów kompozytowych są wykonane również zewnętrzne elementy wykończenia zabudowy. Wybór rodzaju zabudowy zależy od konkretnego klienta i jest uzależniony od posiadach środków, upodobań i wiedzy strażaków. Zazwyczaj strażacy-ochotnicy wybierają zabudowy stalowe lub mieszane, ze względu na niższą cenę. Różne rodzaje zabudowy pojazdu ratowniczo-gaśniczego średniego przedstawia rysunek 2. Rys. 2. Zabudowa pojazdu ratowniczo-gaśniczego a) stalowa, b) kompozytowa [13] 6. URZĄDZENIA DODATKOWE W POJAZDACH POŻARNICZYCH Aby ułatwić ratownikom działanie podczas akcji, samochód ratowniczo-gaśniczy posiada wiele urządzeń dodatkowych. Spełniają one ważną rolę jednak znacznie mogą podnosić cenę i wagę pojazdu. Wśród urządzeń w które powinien być wyposażony samochód ratowniczo-gaśniczy klasy średniej i ciężkiej możemy wyróżnić: a) Maszt oświetleniowy wraz z agregatem prądotwórczym stanowi podstawowe wyposażenie samochodu gaśniczego. W chwili obecnej najbardziej popularne są maszty pneumatyczne o wysokości ok 5-7 m, wyposażone w najaśnice 2 x 1000 W. Uzupełnienie sprzętu oświetleniowego stanowi agregat prądotwórczy o mocy min 2 kva. Przy zakupie pojazdu należy rozważyć: rodzaj masztu mechaniczny, pneumatyczny, hydrauliczny, rodzaj najaśnic żarnikowe lub typu LED, moc i ilość najaśnic, moc agregatu prądotwórczego. b) Wciągarka jest urządzeniem służącym do wyciągania pojazdu w przypadku unieruchomienia w trudnym terenie. Wciągarki elektryczne są standardowo stosowane w samochodach 4809
gaśniczych, dobierane są w zależności od ciężaru pojazdu i nie powinny być stosowane do wyciągania innych pojazdów. Przy zakupie należy rozważyć: rodzaj wciągarki mechaniczna, elektryczna, hydrauliczna, siłę uciągu, możliwości sterowania. c) Autopompa wysokiego ciśnienia jest rozszerzeniem autopompy niskiego ciśnienia, całość jest zbudowana jako autopompa dwuzakresowa niskiego i wysokiego ciśnienia. Zakres wysokiego ciśnienia jest używany głównie podczas pożarów budynków mieszkalnych i pozwala na znaczną oszczędność wody podczas gaszenia. Autopompa dwuzakresowa nie jest stosowana w samochodach ze zbiornikiem wody powyżej 8 m 3. Autopompa posiada wiele innych czynników które należy rozważyć podczas zakupu np.: sterowanie, napęd, regulacja ciśnienia oraz środka pianotwórczego, sygnalizacja i sterowanie z kabiny itp. d) Terminal GPS wspomaga ratowników podczas dojazdu do miejsca zdarzenia oraz pozwala na przesyłanie informacji między pojazdem, a stanowiskiem kierowania (SK). Dodatkowo terminal pozwala na lokalizację pojazdu przez dyżurnego SK na mapie w systemie komputerowym. Przy wyborze terminala GPS należy uwzględnić min.: rodzaj przenośny, stacjonarny, model, zasilanie, firmę obsługującą system oraz rodzaj zastosowanej mapy. Pojazdy ratowniczo-gaśnicze mogą posiadać jeszcze wiele innych urządzeń wspomagających pracę ratowników, jednak z uwagi na ograniczoną ilość miejsca nie będą one omawiane w publikacji. PODSUMOWANIE Jak możemy zauważyć, dobór odpowiedniego pojazdu pożarniczego nie jest łatwym zadaniem, tym bardziej że nie posiadamy jasnych wytycznych. Idealnym rozwiązaniem byłoby przygotowanie odpowiedniego schematu wraz z obszernymi opisami wad i zalet urządzenia lub danego elementu pojazdu. Należy pamiętać, że osoby dokonujące wyboru pojazdu dla danej jednostki często nie mają przygotowania pożarniczego lub inżynierskiego pozwalającego na szybkie przeanalizowanie możliwości konstrukcji. Ochotnicy najczęściej szukają informacji u strażaków zawodowych, ochotników z innych jednostek lub w intrenecie, co zostało wskazane we wstępie. Bywają przypadki, gdzie pojazdy są wybierane z uwagi na nowoczesną, futurystyczną zabudowę i kabinę, bez analizowania co jest niezbędne danej jednostce. Dobrym rozwiązaniem byłoby przeprowadzenie ankiety wśród ratowników użytkujących pojazdy średnie i ciężkie. Pomogłoby to wskazać rozwiązania godne polecenia lub te, z których można zrezygnować przy zakupie pojazdu. Dodatkowo ankietę można uzupełnić o koszty eksploatacji, awaryjność czy ergonomię użytkowanych pojazdów. Mając na uwadze, że każdy z 25 tys. pojazdów strażacy ochotnicy powinni wymienić po ok 20 latach eksploatacji,potrzebne są proste narzędzia wskazujące drogę do wyboru odpowiedniego pojazdu. Autorzy spróbują podjąć się tego zadania i przygotować materiały będące szczegółowym rozwiązaniem tego problemu. Streszczenie W artykule przedstawiono wybrane problemy z jakimi borykają się członkowie ochotniczych straży pożarnych przy zakupie samochodu ratowniczo-gaśniczego. W pierwszych rozdziałach znajdziemy akty prawne dotyczące pojazdów pożarniczych oraz ich podział. Następnie autorzy przedstawiają różne możliwości wybory podwozia pojazdu pożarniczego oraz doboru odpowiedniej kabiny i zabudowy. Cenę zakupu znacznie podnoszą wszelkie urządzenia dodatkowe, w które może być wyposażony samochód ratowniczo-gaśniczy. Odpowiedni dobór wszystkich elementów pojazdu znacznie wpływa na prowadzenie działań ratowniczych. W podsumowaniu autorzy proponują rozwiązania, które ułatwią podjęcie odpowiedniej decyzji w zakupie pojazdu, który będzie służył przez wiele lat. Słowa kluczowe: samochód ratowniczo-gaśniczy, samochód pożarniczy, straż pożarna Criteria of firefighting vehicle selection for volunteer fire service Abstract This article is intended to describe some problems faced by the members of the Volunteer Fire Service when they are supposed to buy a firefighting vehicle. The first chapters are focused on the legislation concerning 4810
firefighting vehicles and their types. Then, the authors present different options of the firefighting vehicle chassis, cockpits and bodyworks selection. The price of the vehicle can be significantly increased by any additional element the given unit might be equipped with. The proper selection of all the vehicle components considerably influences the operational proceeding. In conclusion, the authors suggest the solutions that are intended to ease making the right decision while purchasing a vehicle that will serve for many years. Keywords: Fire Service, Firefighting Vehicle BIBLIOGRAFIA 1. Biniak-Pieróg M., Zamiar Z., Organizacja systemów ratownictwa. UWP, Wrocław 2013. 2. Merkisz J., Tarkowski S., Wybrane aspekty wykorzystania pokładowych urządzeń rejestrujących w pojazdach samochodowych. Eksploatacja i Niezawodność, 2011, nr 2. 3. Polska Norma PN-EN 1846-1, 4. Polska Norma PN-EN 1846-2. 5. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (Dz. U. nr 46, poz. 239). 6. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 22 września 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad wyposażenia jednostek organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej. 7. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 kwietnia 2010 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania (Dz. U. nr 85 poz. 553 z 2010 r.) 8. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 września 2014 roku, w sprawie zakresu, warunków i trybu włączania jednostek ochrony przeciwpożarowej do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz. U. poz. 1317) 9. Rozporządzenie Ministrów: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Obrony Narodowej oraz Sprawiedliwości z dnia 17 października 2014 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów specjalnych i używanych do celów specjalnych Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Służby Więziennej i straży pożarnej (Dz. U. poz. 1421 z 2014 r.). 10. Strona internetowa Centrum Naukowo Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej www.cnbop.pl 11. Strona internetowa Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej www.straz.gov.pl 12. Strona internetowa Ratowniczy Bank Wiedzy www.srażak.pl. 13. Strona internetowa www.czerwonesamochody.pl. 14. Strona internetowa Związku Ochotniczych Straży Pożarnych www.zosprp.pl. 15. Szyszko G., Droździel P., Opielak M., Organizacja, struktura, wyposażenie Lubelskiej Brygady Odwodowej. Logistyka 2014, nr 6, s. 10551-10556. 16. Szyszko G., Opielak K., Zarządzanie i logistyka pojazdów Państwowej Straży Pożarnej. Logistyka 2014, nr 6, s. 10557-10561. 17. Szyszko G., Opielak M. Analiza Zmian Konstrukcyjnych Pojazdów Pożarniczych w Zależności od Obowiązujących Norm. Logistyka 2014, nr 18. Ustawa o kierujących pojazdami (Dz.U. 2011 nr 30 poz. 151). 19. Ustawa o Ochronie Przeciwpożarowej (Dz.U. 1991 nr 81 poz. 351). 20. Ustawa o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. z 2009 r poz. 68). 21. Ustawa Prawo o ruchu drogowym (DZ. U. poz. 1137 z 2012 r. z późniejszymi zmianami). 22. Zarządzenie nr 13 Komendanta Głównego PSP z dnia 27.12.2012. r. zmieniające zarządzenie w sprawie gospodarki transportowej w jednostkach Państwowej Straży Pożarnej. 23. Zarządzenie nr 8 Komendanta Głównego PSP z dnia 10.04.2008. r. w sprawie gospodarki transportowej w jednostkach Państwowej Straży Pożarnej. 4811