RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTNERSTWA LOKALNEGO W GMINIE KŁOCZEW

RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTNERSTWA LOKALNEGO W GMINIE KŁOCZEW Wykonawca Marcin J. Sochocki (opracowanie całości raportu końcowego, realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych, analiza materiałów zastanych) oraz dr Marcin Sińczuch (realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych) Zamawiający Stowarzyszenie MONAR w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi, w tym opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności. Warszawa, styczeń 2012

2 Spis treści 1. Wstęp... 5 a) Cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych... 5 b) Zakres realizacji diagnozy lokalnej... 6 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego... 7 a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne... 7 b) wskaźniki zatrudnienia i bezrobocia... 9 c) typ gminy... 10 d) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej... 11 f) kwestie związane z polityką mieszkaniową... 11 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego... 13 a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR... 13 b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR... 14 c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR... 15 d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI)... 15 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR)... 16 a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej... 16

3 b) Diagnozy bezdomności... 16 c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności... 16 d) konkretne formy działań z bezdomnymi... 16 e) finanse... 16 5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI)... 17 a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gminy oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit... 17 b) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondentów... 18 c) charakter bezdomności i dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie... 19 d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności... 20 6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI)... 20 a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności... 20 b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej... 21 c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej... 22 d) współpraca międzyinstytucjonalna... 22 e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 23 f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie... 24

4 7. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym zakres: prewencji, pomocy sprofilowanej, rozwiązania systemowe... 24 Rekomendacje... 27 8. Aneks... 27 Lista dokumentów analizowanych w analizie desk research... 27 Kwestionariusz do analizy dokumentów zastanych... 28 Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej 2010 r.... 34 Dyspozycje do indywidualnych wywiadów pogłębionych... 37 Kwestionariusz raportu z wywiadu indywidualnego... 43 Ankieta IDI... 46 Diagnozę zrealizował wykonawca Marcin J. Sochocki oraz dr Marcin Sińczuch.... 48

5 1. Wstęp a) Cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych W opracowaniu przedstawiono wyniki diagnozy społecznej realizowanej na terenie gminy Kłoczew. Celem głównym była analiza systemu wsparcia osób bezdomnych, zagrożonych wykluczeniem społecznym i bezdomnością w kontekście potrzeby i możliwości wdrażania Gminnych Standardów Wychodzenia z Bezdomności, opracowanych w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej w zadaniu nr 4, w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym: opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności ; finansowanego ze środków Unii Europejskiej. Zleceniodawcą badań było Stowarzyszenie MONAR. Szczegółowy opis metodologii zawiera Zapytanie ofertowe 14/2011/GSWB. Poniżej przytoczono wybrane fragmenty z tego dokumentu odnoszące się do celów (pytań badawczych). Diagnoza miała udzielić odpowiedzi na pytanie: na ile problem bezdomności zakorzeniony jest w lokalnych dokumentach będących w posiadaniu Partnerstwa Lokalnego? Badania służyły też zobrazowaniu opinii, ocen, uwag i propozycji tzw. kluczowych informatorów na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie: postrzegania bezdomności jako lokalnego problemu społecznego (w tym: charakterystyka bezdomności ewentualnie dynamika zmian, najważniejsze potrzeby, próba oceny skali zjawiska, stosunek do bezdomności lokalnej społeczności oraz przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit); funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym w wymiarze prewencji, pomocy doraźnej i integracji społecznej (w tym: adekwatności, skuteczności i efektywność działań; oceny potrzeby i możliwość wprowadzenia modyfikacji w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji, postulowane zmiany); współpracy międzyinstytucjonalnej (w tym: formy i zakres kooperacji, powiązania nieformalne w kontekście funkcjonowania instytucji działających na rzecz osób bezdomnych, postulowane zmiany).

6 dostarczenie materiału w postaci rozwiązań i propozycji modyfikacji działania systemu pomocy (lub konkretnych instytucji), a także lokalnych ocen jego funkcjonowania, charakterystyki respondentów obejmującej: podstawowe dane socjodemograficzne, doświadczenie zawodowe oraz zaangażowania w działania z zakresu pomocy osobom bezdomnym i pracy socjalnej Z uwagi na to, że w gminie Kłoczew nie działają instytucje specjalizujące się w pomocy osobom bezdomnym, takie jak noclegownie czy schroniska, to, zgodnie z warunkami umowy, w ramach niniejszej diagnozy, nie realizowano zestandaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych. b) Zakres realizacji diagnozy lokalnej Zgodnie z warunkami opisanymi w Zapytaniu ofertowym 14/2011/GSWB, badania obejmowały: analizę materiałów zastanych (DR), którą objęto 10 dokumentów (wymienionych w Aneksie) 5 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) zrealizowanych 23.11.11, 8.12.2011 i 15.12.11 z tzw. kluczowymi informatorami wójtem gminy, kierownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej, pracownikiem socjalnym GOPS, przewodniczącą Stowarzyszenia Alternatiff, dzielnicowym posterunku policji. Terenowym koordynatorem badań była Mariola Kwas (GOPS).

7 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego 1 a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Na terenie gminy Kłoczew mieszka 7265 osób, odsetki mężczyzn (50,3%) i kobiet (49,7%) są wyrównane (por. tabela poniżej). Gęstość zaludnienia to 51 osób na km 2. Przyrost naturalny jest ujemny (-29), podobnie jak (od kilku lat) saldo migracji (-29). Ponad połowa mieszkańców (58,7%) to osoby w wieku produkcyjnym, niemal co piąta osoba osiągnęła wiek poprodukcyjny 2. Osoby starsze (w wieku 60 lub więcej lat) stanowią 34,9% populacji gminy. W tej grupie dominują kobiety 59,8%. Dane Głównego Urzędu Statystycznego (gmina Kłoczew, 2010 r.) Stałe miejsce zameldowania stan na 31 XII Jednostka miary Dane 70-74 Ogółem Osoba 7344 Ogółem Osoba 283 Mężczyźni Osoba 3683 Mężczyźni Osoba 117 Kobiety Osoba 3661 Kobiety Osoba 166 Faktyczne miejsce zamieszkania 75-79 stan na 31 XII Ogółem Osoba 7265 Ogółem Osoba 309 Mężczyźni Osoba 3657 Mężczyźni Osoba 117 Kobiety Osoba 3608 Kobiety Osoba 192 Przyrost naturalny 80-84 Ogółem - 29 Ogółem Osoba 241 Ludność wg grup wieku i płci Mężczyźni Osoba 90 0-4 Kobiety Osoba 151 Ogółem Osoba 458 85 i więcej 1 W tym rozdziale jeśli nie wskazano źródła danych, oznacza to, że zaczerpnięto je z zestawień zamieszczonych na końcu raportu, przygotowanych przez GOPS. 2 Zgodnie z definicją GUS: Dane zgodnie z faktycznym miejscem zamieszkania na dzień 31 XII. Przez ludność w wieku produkcyjnym rozumie się ludność w wieku zdolności do pracy. Dla mężczyzn przyjęto wiek 18-64 lata, dla kobiet 18-59 lat. Przez ludność w wieku nieprodukcyjnym rozumie się ludność w wieku przedprodukcyjnym, tj. do 17 lat oraz w wieku poprodukcyjnym, tj. mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej.

8 Mężczyźni Osoba 228 Ogółem Osoba 136 Kobiety Osoba 230 Mężczyźni Osoba 46 5-9 Kobiety Osoba 90 Ogółem Osoba Ludność w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej), produkcyjnym i poprodukcyjnym wg płci 399 Mężczyźni Osoba 208 W wieku przedprodukcyjnym Kobiety Osoba 191 Ogółem Osoba 1608 10-14 Mężczyźni Osoba 831 Ogółem Osoba 431 Kobiety Osoba 777 Mężczyźni Osoba 239 W wieku produkcyjnym Kobiety Osoba 192 Ogółem Osoba 4264 15-19 Mężczyźni Osoba 2350 Ogółem Osoba 591 Kobiety Osoba 1914 Mężczyźni Osoba 289 W wieku produkcyjnym mobilnym Kobiety Osoba 302 Ogółem Osoba 2736 20-24 Mężczyźni Osoba 1462 Ogółem Osoba 646 Kobiety Osoba 1274 Mężczyźni Osoba 325 W wieku produkcyjnym niemobilnym Kobiety Osoba 321 Ogółem Osoba 1528 25-29 Mężczyźni Osoba 888 Ogółem Osoba 660 Kobiety Osoba 640 Mężczyźni Osoba 357 W wieku poprodukcyjnym Kobiety Osoba 303 Ogółem Osoba 1393 30-34 Mężczyźni Osoba 476 Ogółem Osoba 402 Kobiety Osoba 917 Mężczyźni Osoba 239 W wieku przedprodukcyjnym % 22,1 Kobiety Osoba 163 W wieku produkcyjnym % 58,7 35-39 W wieku poprodukcyjnym % 19,2 Ogółem Osoba ludność na 1 km2 (gęstość Osoba 384 zaludnienia) 51 Mężczyźni Osoba 210 Kobiety na 100 mężczyzn Osoba 99 Kobiety Osoba 174 Zameldowania ogółem 40-44 Ogółem Osoba 46 Ogółem Osoba 373 Mężczyźni Osoba 15 Mężczyźni Osoba 198 Kobiety Osoba 31 Kobiety Osoba 175 Zameldowania z miast 45-49 Ogółem Osoba 16 Ogółem Osoba 419 Mężczyźni Osoba 8 Mężczyźni Osoba 231 Kobiety Osoba 8

9 Kobiety Osoba 188 Zameldowania ze wsi 50-54 Ogółem Osoba 30 Ogółem Osoba 515 Mężczyźni Osoba 7 Mężczyźni Osoba 267 Kobiety Osoba 23 Kobiety Osoba 248 Wymeldowania ogółem 55-59 Ogółem Osoba 75 Ogółem Osoba 421 Mężczyźni Osoba 31 Mężczyźni Osoba 217 Kobiety Osoba 44 Kobiety Osoba 204 Wymeldowania do miast 60-64 Ogółem Osoba 29 Ogółem Osoba 345 Mężczyźni Osoba 13 Mężczyźni Osoba 173 Kobiety Osoba 16 Kobiety Osoba 172 Wymeldowania na wieś 65-69 Ogółem Osoba 46 Ogółem Osoba 252 Mężczyźni Osoba 18 Mężczyźni Osoba 106 Kobiety Osoba 28 Kobiety Osoba 146 Saldo migracji 70 i więcej Ogółem Osoba -29 Ogółem Osoba 969 Mężczyźni Osoba 370 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Kobiety Osoba 599 b) wskaźniki zatrudnienia i bezrobocia W gminie zatrudnionych jest 531 osób (patrz tabela), czyli 12,5% spośród mieszkańców w wieku produkcyjnym, 307 kobiet (16,0%) i 224 mężczyzn (9,5%). Jednak osób zatrudnionych jest więcej, gdyż przytoczone dane nie obejmują niewielkich podmiotów gospodarczych. Zarejestrowani bezrobotni to 331 osób, czyli 7,8% wśród mieszkańców w wieku produkcyjnym, 141 kobiet (7,4%) i 191 mężczyzn (8,1%).

10 Dane Głównego Urzędu Statystycznego (gmina Kłoczew, 2010 r.) Jednostka miary 2010 PRACUJĄCY W GŁÓWNYM MIEJSCU PRACY Pracujący wg płci Ogółem osoba 531 Mężczyźni osoba 224 Kobiety osoba 307 BEZROBOCIE Bezrobotni zarejestrowani wg płci Ogółem osoba 331 Mężczyźni osoba 190 Kobiety osoba 141 Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Ogółem % 7,8 Mężczyźni % 8,1 Kobiety % 7,4 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS c) typ gminy Kłoczew jest gminą wiejską, znajduje się w powiecie ryckim. Obszar 143 km 2, 29 miejscowości, w tym 27 wsi sołeckich: Borucicha, Bramka, Czernic, Gęsia Wólka, Gozd, Huta Zadybska, Janopol, Julianów, Kawęczyn, Kłoczew, Kokoszka, Kurzelaty, Kąty-Rybaki, Padarz, Przykwa, Rzyczyna, Stryj, Sokola, Wojciechówka, Wola Zadybska, Wola Zadybska Kolonia, Wylezin, Wygranka, Sosnówka, Stare Zadybie, Nowe Zadybie, Zaryte. Wg danych GUS z 2005 r. powierzchnia użytków rolnych obejmowała 10156 ha, lasów i gruntów leśnych 3054 ha, pozostałe grunty i nieużytki 1107 ha. Wg danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r., na terenie gminy znajdowało się 1569 gospodarstw rolnych, w tym 1471 (93,8%) to gospodarstwa indywidualne powyżej 1 ha użytków rolnych. Gospodarstwa nie

11 większe niż 2 ha stanowiły 15,0% wszystkich gospodarstw, do 5 ha 44,1%, do 7 ha 65,0%, do 10 ha 85,7%, do 15 ha 96,8%, powyżej 15 ha 3,2%. d) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej to 12,9%, czyli 934 mieszkańców 3 (odsetek dla powiatu ryckiego 9,5%) 4. W 2010 r. 22 osoby pobierały zasiłek stały, 53 okresowy, 149 celowy (nie obejmował schronienia i ubrania), posiłek 301 osobom przyznano to świadczenie. Z usług opiekuńczych korzystało 2 mieszkańców, a 4 osoby ze specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Pracą socjalną objętych było 235 osób. Wobec 3 mieszkańców gmina ponosiła koszty w związku z pobytem w Domu Pomocy Społecznej. W roku sprawozdawczym nie przyznano świadczeń z zakresu poradnictwa specjalistycznego (prawne, rodzinne) i interwencji kryzysowej na terenie gminy nie ma jednostek specjalistycznego poradnictwa tego rodzaju. f) kwestie związane z polityką mieszkaniową W gminie są 1933 mieszkania, w których znajdują się średnio 4 izby. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę to 24,5 m 2. Gmina dysponuje 3 mieszkaniami i 4 budynkami (po byłych szkołach), które obecnie są wykorzystywane 5. Na terenie gminy ( ) dominują mieszkania prywatne z użytkowaniem gospodarstwa rolnego, czyli zabudowa zagrodowa. Znajduje się tu także osiedle domków jednorodzinnych 6. Większość mieszkań korzysta z sieci wodociągowej (63,2%), w co drugim mieszkaniu jest łazienka, a w 44,6% centralne ogrzewanie. Na terenie gminy nie znajdują się schroniska, noclegownie czy domy dla 3 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS (2010 r.). 4 Według stanu ludności na 30 VI 2010 r. 5 Informacje GOPS. 6 Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w gminie Kłoczew na lata 2008-2013, Kłoczew 2008, s. 19

12 bezdomnych. W 2010 r. nie wykonano żadnych eksmisji, wypłacono 445 dodatków mieszkaniowych. Dane Głównego Urzędu Statystycznego (gmina Kłoczew, 2010 r.) Zasoby mieszkaniowe wg form własności Jednostka miary Dane Mieszkania mieszk. 1933 Izby izba 7236 Powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 178203 Budynki mieszkalne w gminie Ogółem bud. 1999 Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne Wodociąg mieszk. 1221 Ustęp spłukiwany mieszk. 944 Łazienka mieszk. 976 Centralne ogrzewanie mieszk. 862 Gaz sieciowy mieszk. 126 Mieszkania wyposażone w instalacje w % ogółu mieszkań Wodociąg % 63,2 Łazienka % 50,5 Centralne ogrzewanie % 44,6 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania 1 mieszkania m 2 92,2 na 1 osobę m 2 24,5 DODATKI MIESZKANIOWE Liczba i kwoty wypłaconych dodatków mieszkaniowych ogółem liczba szt. 445 kwota zł 43168 w zasobie prywatnym liczba szt. 445 kwota zł 43168

13 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR W Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w gminie Kłoczew na lata 2008-2013 jako jeden z najważniejszych problemów społecznych wymienia się bezrobocie, które w sposób szczególny dotyczy kobiet. Brak miejsc pracy dla kobiet, które opuszczają wieś i szukają zatrudnienia w miastach 7. Bezrobocie ma najczęściej długoterminowy charakter, co wiąże się z utratą prawa do zasiłku, ubożeniem rodzin, a także do natężeniem takich problemów jak alkoholizm, przestępczość, niewydolność wychowawcza rodzin. Na terenie gminy jest znaczna liczba dzieci z rodzin ubogich, zaniedbanych, o niskiej motywacji do nauki i aktywnego życia. W domu rodzinnym wielu uczniów nie ma pozytywnych postaw społecznych, ani też przykładów realizacji zaplanowanych celów, czy też poprawnych kontaktów międzyludzkich 8. W odniesieniu do kwestii zatrudnienia, zwrócono uwagę, że w porównaniu do 2002 r. gdy liczba osób bezrobotnych osiągnęła najwyższy poziom od 1999 r. (601 mieszkańców) nastąpił wyraźny spadek stopy bezrobocia. Spowodowane jest to rozwojem firmy POLFRAMET GETRASUR i SCITEX gdzie znalazło zatrudnienie ok. 60 osób, zatrudnieniem w usługach jak również zakładaniem własnej działalności gospodarczej 9. Pracę znajdują jednak głównie młodzi mężczyźni, a poziom zarobków nie jest wysoki. Kolejne wskazywane w Strategii problemy dotyczą starzenia się populacji gminy (m. in. na skutek migracji) i niskiego przyrostu naturalnego. Wskazano na problemy wiążące się z opieką nad samotnymi, starszymi mieszkańcami. Problem stanowi integracja społeczna osób niepełnosprawnych. W Strategii podkreślono szczególnie trudną sytuację tej grupy na rynku pracy. Stwierdzono, że nastąpił wzrost liczby rodzin niepełnych (głównie samotnych matek). Wśród uczniów zaobserwowano następujące problemy: używanie legalnych substancji 7 S. 16. 8 S. 31. 9 S. 21.

14 psychoaktywnych, przemoc, niska kultura życia codziennego, uzależnienie od telewizji i gier komputerowych, brak motywacji do nauki, ubóstwo rodziców. W związku z malejącą liczbą uczniów w Strategii sformułowano prognozę, że być może zaistnieje konieczność likwidacji niektórych szkół podstawowych. Ponadto wskazano na potrzebę wybudowania hali sportowej oraz kontynuowania prac remontowo-modernizacyjnych wybranych placówek. Inne problemy to uzależnienie od pomocy społecznej, zanik tradycji ludowych, niski poziom aktywności społecznej, ograniczony dostęp do technologii informacyjnych, słabo rozwinięte życie kulturalne, brak przedszkoli, ograniczony dostęp dzieci i młodzieży do różnych form wypoczynku i rekreacji, brak ścieżek rowerowych (a także spacerowych i dydaktycznych) oraz zły stan dróg, niewystarczająco rozwinięta sieć kanalizacji, zanieczyszczone środowisko, nieestetyczne gospodarstwa. W Strategii pojawia się problem bezdomności ujęty w kontekście grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Autorzy zwracają uwagę, że ( ) często te osoby uzależnione są od alkoholu i z problemami zdrowotnymi 10. b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR Wśród 46 problemów społecznych wymienionych w Strategii, pierwsze 10 to: 1. Niskie kwalifikacje osób bezrobotnych, niski komfort życia i coraz niższe dochody z rolnictwa, 2. Niechęć do pracy wykorzystywanie przez pracodawców, 3. Bezrobocie, problem podjęcia pracy przez matki, rozpad i różnego rodzaju tragedie rodzinne, zaniedbania w wychowaniu dzieci, 4. Dziedziczenie bezrobocia, 5. Brak miejsc pracy, 6. Niechęć do nauki, patologie w rodzinach, niskie wykształcenie, brak motywacji, korzystanie ze świadczeń socjalnych, uzależnienie do rodziców lub pomocy społecznej, 10 S. 59.

15 7. Alkoholizm, frustracja, rozpad i różnego rodzaju tragedie rodzinne, zaniedbania w wychowaniu dzieci, 8. Brak miejsc do rozwoju kulturalnego, sportowego, sala sportowa dostępna w weekendy, 9. Brak sal gimnastycznych, pełnowymiarowych boisk, kortów tenisowych, bieżni, boisk do piłki siatkowej, koszykowej, siłowni, basenu, brak wyposażenia w sprzęt sportowy, 10. Brak ścieżek rowerowych, spacerowych, dydaktycznych, ( ) 11. Uogólniając, można stwierdzić, że podstawowym wskazywanym problem jest bezrobocie, które wiąże się z innymi problemami jak alkoholizm, rozpad rodzin, niewłaściwa socjalizacja dzieci, ubóstwo. c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR W analizowanych dokumentach problematyka bezdomności pojawia się wyłącznie w Strategii. O osobach bezdomnych wspomniano raz w odniesieniu do grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Bezdomność powiązano z alkoholizmem i problemami zdrowotnymi. d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI) Hierarchia problemów społecznych przedstawiona w trakcie wywiadów jest zasadniczo zbieżna z opisaną powyżej. Respondenci wskazywali na grupę powiązanych problemów: bezrobocie, alkoholizm, przemoc domowa, zamieszkiwanie w nieodpowiednich miejscach (lub wprost bezdomność). 11 S. 53.

16 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Dane takie nie są gromadzone. b) Diagnozy bezdomności Dotychczas nie prowadzono diagnozy problemu bezdomności na terenie gminy. c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności W dokumentach nie opisano działań mających na celu rozwiązywanie problemu bezdomności. d) konkretne formy działań z bezdomnymi Na terenie gminy w 2010 r. osobom bezdomnym oraz osobom opuszczającym zakłady karne lub poprawcze nie były świadczone takie formy pomocy jak udzielanie schronienia, posiłki, odzież. Wobec tej grupy nie prowadzono też działań z zakresu pracy socjalnej. Jednej osobie przyznano zasiłek stały (co stanowi 4,5% liczby świadczeniobiorców), 4 mieszkańcom udzielono zasiłków celowych. Pracą z osobami bezdomnymi zajmuje się jeden pracownik socjalny. Do wsparcia osób bezdomnych nie są zatrudniani streetworkerzy, psychologowie czy terapeuci. Nie prowadzona jest aktywizacja zawodowa adresowana bezpośrednio do tej grupy. Policja posiada informacje o miejscach przebywania osób bezdomnych. W 2010 r. nie podejmowano wobec nich interwencji. e) finanse Na zasiłki celowe dla osób bezdomnych w 2010 r. przeznaczono 499,49 zł. Zasiłki stałe 5328 zł. (co stanowi 6,2% przyznanych kwot), składki na ubezpieczenie zdrowotne 479,52 zł.

17 5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI) 12 a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gminy oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit Respondenci wśród najważniejszych problemów społecznych wymieniali bezrobocie, nadużywanie alkoholu, uzależnienie i powiązane z nimi procesy marginalizacji zadłużenie, drobna przestępczość, rozpad rodzin, a w efekcie bezdomność. Mówiono, że większość mieszkańców ma niewielkie dochody, występuje zagrożenie ubóstwem. Najważniejszy problem społeczny gminy Kłoczew to bezrobocie. Gmina Kłoczew jest typową gminą wiejską. Należymy do powiatu Ryckiego, siedziba władz powiatu jest bardzo małym ośrodkiem, nie oferuje zbyt wielu miejsc pracy. Największy zakład liczy nie więcej niż 300 osób. ( ) Kolejny częsty problem to alkoholizm i związane z tym patologie: niewywiązywanie się ze zobowiązań finansowych, popadanie w długi, drobna przestępczość, rozpady wielu rodzin, co może prowadzić do problemu bezdomności. ( ). Problem stanowi niski wskaźnik dochodów mieszkańców, w wielu przypadkach występuje zagrożenie ubóstwem. W ocenie respondentów co najmniej kilkunastu rodzin dotyczy problem niewystarczającej opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Są to osoby, które z różnych względów nie mogą zostać umieszczone w Domach Pomocy Społecznej. Mówiono, że w części przypadków osoby te mieszkają w nieodpowiednich warunkach. Uogólniając: 1) rozmówcy dostrzegali problemy osób żyjących w nieodpowiednich warunkach i bezdomnych, 2) bezdomność nie jest pierwszoplanowym problemem gminy, jednak stanowi ona efekt procesów marginalizacyjnych i w tym kontekście zyskuje na znaczeniu jako 3) potencjalny problem, wobec którego należy podjąć działania prewencyjne. 12 Przytaczane fragmenty wywiadów wyróżniono kursywą.

18 b) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondentów Na terenie gminy przebywa kilka osób bezdomnych (nie więcej niż 10), których można zaliczyć do pierwszej kategorii operacyjnej 13 Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS przyjętej przez European Federation of National Associations Working with the Homeless FEANTSA (Europejską Federację Organizacji Narodowych Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych). Liczniejszą grupę stanowią osoby, które wg przywołanej typologii należą do następujących kategorii: 8 ludzie w lokalach niezabezpieczonych, 10 ludzie zagrożeni przemocą, 11 ludzie mieszkający w konstrukcjach tymczasowych/nietrwałych, 12 ludzie mieszkający w warunkach substandardowych. W przypadku tych osób mówiono o ukrytej bezdomności. Na terenie gminy mamy do czynienia z tzw. ukrytą bezdomnością, gdzie wiele osób ma wprawdzie stałe zameldowanie, ale z uwagi na złe zachowanie nie przebywa pod adresem zameldowania i błąka się po okolicy albo pomieszkuje tu i tam. Wiele osób niezaradnych życiowo mieszka w warunkach mieszkaniowych wymagających generalnego remontu ( ). A gmina nie ma tyle środków, żeby zabezpieczyć remonty czy doprowadzenie światła osoby, które nie mają środków do życia nie płacą za prąd. W przypadkach gdy zakład energetyczny chce odłączyć komuś prąd, to dzwonią do nas i ustalamy, że my pokryjemy w części te koszty. W zależności od przyjętych przez rozmówców kryteriów wskazywano, że ukryta bezdomność dotyczy następującej liczby osób: 10-15, 50-60, 150-200. Wydaje się, że najniższe z wymienionych szacunków są zbyt ostrożne, gdyż nie uwzględniają osób doświadczających przemocy domowej, a także powstały w oparciu o zaniżone kryteria standardów mieszkaniowych, które dostosowano do uboższych, wiejskich warunków. Stwierdzono, że kilka osób z Kłoczewa jest bezdomnymi w innych miastach. 13 Ludzie mieszkający w przestrzeni publicznej. Źródło: http://www.feantsa.org/files/freshstart/toolkits/ethos/leaflet/pl.pdf [Dostęp: 28.12.11]

19 c) charakter bezdomności i dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie Wskazując na grupy zagrożone bezdomnością, żyjące w nieodpowiednich warunkach i bezdomne identyfikowano zarazem problem uzależnienia od alkoholu. Mówiono, że procesom marginalizacyjnym towarzyszy przemoc domowa. Przemoc w rodzinie w głównej mierze jej przyczyną jest alkohol. ( ) Występuje też bezdomność. ( ) Te osoby są uzależnione co prawda tego nie stwierdzono, ale wiem, że mają z tym problem. W ciągu roku policja podejmuje do 100 interwencji (niekiedy kilkukrotnie w tej samej rodzinie). W tym kontekście warto odnotować, że respondenci stwierdzali, iż planowana jest likwidacja komisariatu policji w Kłoczewie. Jeśliby do niej doszło, to mogłoby to mieć negatywne przełożenie na zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom, szczególnie członkom rodzin z problemem alkoholowym. W ostatnim czasie do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wpływa coraz więcej wniosków na kierowanie na leczenie odwykowe, a co z tym idzie wiadomo, że w tych rodzinach są interwencje policji. Dzieci są zastraszane, mają problemy w nauce bo nie mogą lekcji odrobić, są awantury. W okresie styczeń-listopad 2011 r. do GKRPA wpłynęło 8 wniosków o skierowanie na leczenie odwykowe. Liczba ta może wydawać się niewielka, jednak w większości przypadków wnioski takie nie są kierowane do GKRPA. Kolejna grupa, której dotyczy problem zamieszkiwania w nieodpowiednich warunkach, to osoby starsze, które z racji wieku i/lub niepełnosprawności wymagają opieki i nie mogą liczyć na wystarczającą pomoc ze strony najbliższych. Na wsi problem bezdomności ( ) wygląda trochę inaczej. Są osoby, które nie są ujęte w statystykach, ani sąsiedzi ich tak nie traktują ale de facto są [bezdomne] bo są wykluczone z rodziny, nocują gdzieś tam w obórce ( ). Pomoc dla nich to szara strefa, są poza statystyką, a potrzebują takiej samej pomocy jak osoby bezdomne. Są to często osoby starsze, chore, uzależnione. Te ostatnie przesiadują w okolicach sklepu, albo w pustostanach, zupełnie zdewastowanych budynkach, przesiadują, koczują, przez całe dni nie mają ze sobą nic do zrobienia. Część osób jest totalnie zagubiona, to kwestia braku siły przebicia, często sami się

20 wycofują, bardzo często na wsi ludzie wstydzą się, że ich sprawność się obniżyła. Poziom bezdomności, zdaniem respondentów, nie zmienia się znacząco w czasie. d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności Z jednej strony osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością nie są anonimowe i zwykle mogą liczyć na pomoc rodziny (Osoby, które nie mają zameldowania, mieszkają u znajomych; to jest teren wiejski, to tak od wujka do ciotki, do znajomego jakoś tam się człowiek ratuje), z drugiej strony zakładana pomoc rodziny jest często argumentem na rzecz braku podejmowania działań przez instytucje oraz niepostrzeganiem problemu jako istotnego z punktu widzenia wspólnoty. W większości przypadków osoby zmuszone (wskutek alkoholizmu) do życia w budynkach gospodarczych, szopach czy altanach na terenie gospodarstwa rolnego nie są postrzegane przez otoczenie jako bezdomne. 6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI) a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności Prewencję bezdomności ujmowano w kontekście działań z zakresu pomocy psychologicznej, terapii i profilaktyki adresowanych bezpośrednio do osób uzależnionych oraz do członków ich rodzin. Podstawowe działania prewencyjne to przełamywanie niekorzystnych i ograniczających kulturowych wzorców i wzorów zachowań w środowisku wiejskim. Są one oparte z jednej strony na bardzo wąskim wyborze (picie alkoholu jako dominujący wzór spędzania czasu wolnego), z drugiej na silnej restrykcyjności środowiska (silny konformizm i kontrola społeczna, intensywna stygmatyzacja). Główne aktywności to informowanie na temat alkoholizmu skierowane do rodzin osób mieszkających w nieodpowiednich warunkach, zagrożonych bezdomnością i samych tych osób. Mówiono, że ważne jest budowanie świadomości

21 terapeutycznej, tj. zrozumienia dla istoty procesu odchodzenia od uzależnienia alkoholowego (zmiana stylu życia vs samo zaprzestanie picia). Opisane wyżej działania prewencyjne prowadzone są jednak w bardzo ograniczonym zakresie. Trudno mówić o jakichś działaniach systemowych, w znacznej mierze są to raczej inicjatywy podejmowane indywidualnie przez przedstawicieli Partnerstwa. GOPS realizuje projekt systemowy Program aktywnej integracji w Gminie Kłoczew, w ramach którego zawarto 8 kontraktów socjalnych z osobami bezrobotnymi w wieku produkcyjnym, mającymi niskie kwalifikacje (jedna osoba niepełnosprawna). Nie są to jednak osoby, w przypadku których stwierdzono złą sytuację mieszkaniową. Beneficjenci uzyskali status osób gotowych do podjęcia zatrudnienia, w ramach projektu przeprowadzono m. in. kursy doszkalające i trening umiejętności społecznych. b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej Aktywność GOPS wyraża się w prowadzeniu działań wynikających z realizacji przepisów ustawy o pomocy społecznej i in. Podkreślano, że pomoc kierowana przez instytucje samorządowe ma ograniczony charakter, ze względu na ograniczenia budżetowe. Ponadto przedstawiciele Partnerstwa indywidualnie świadczą pomoc w dotarciu do lekarza, pomoc w zapisaniu się na terapię oraz rozdawnictwo odzieży. Przykładowa wypowiedź z wywiadów: ( ) jedna z pań mieszkających obok nas, gdyby nie pomoc sąsiedzka ona nigdy nie trafiła by do szpitala na operację. Za pomoc doraźną można uznać udostępnianie pomieszczeń klubu integracyjnego dla osób zagrożonych marginalizacją (zwłaszcza bezdomnością osób starszych i w średnim wieku na tle uzależnienia alkoholowego), prowadzonej przez Stowarzyszenie Alternatiff.