Ramy czasowe polskiego renesansu: W literaturze można się spotkać z różnymi podziałami renesansu, np. na trzy etapy - 1450? początek, wczesna faza, złota jesień polskiego średniowiecza, prarenesans - 1543? szczytowa faza dojrzała, tzw. złoty wiek - 1630? koniec renesansu zdarza się też, że jest dzielony na cztery etapy: - 1510-1543 - mecenat króla Zygmunta I. Najwybitniejszym lirykiem jest Klemens Janicki. Dzięki wynalazkowi druku rozpowszechnia się literatura - 1543-1565 - na popularności zyskuje Mikołaj Rej nazywano go nawet Naszym Dantem. zaczynają tworzyć Frycz, Hozjusz, Orzechowski, Kromer - 1565-1590 - szczytowy okres rozwoju renesansu, najwybitniejszym twórcą Jan Kochanowski, tworzy także Łukasz Górnicki - 1590-1618 - zmierz renesansu, Kochanowski nie znalazł godnego siebie następcy, zaczyna tworzyć Mikołaj Sęp-Szarzyński Literatura renesansu w Polsce pozostaje dwujęzyczna. Jednakże w literaturze pięknej dominowała polszczyzna. Często nawiązywano do wzorów antycznych. Szczególną rolę odegrali mecenasi, którzy stworzyli wielu pisarzom możliwość rozwoju. Sytuacja polityczno? ekonomiczna w kraju: Zachodziło wiele zmian, które wpływały pozytywnie na rozwój myśli humanistycznej. Bardzo intensywnie rozwijały się miasta, co miało swój związek głównie z handlem. Rozwinęły się folwarki pańszczyźniane, co spowodowało wzrost znaczenia szlachty ziemiańskiej. Szlachta posiadała wiele przywilejów, była niezależna ekonomicznie i politycznie. Polskę nazywano przez to rzeczpospolitą szlachecką. Stopniowo malało znaczenie władzy królewskiej. Formą obrony kraju było pospolite ruszenie. Szlachta, która je tworzyła była zwolniona z płacenia podatków. Polska była w tym czasie połączona z Litwą i była ogromnym, silnym i bogatym państwem. Polska potęga sięgającą od Morza Czarnego do Bałtyckiego. Coraz większą władzę 1 / 5
zdobywała szlachta, która podporządkowywała sobie chłopów i mieszczan. Kultura stawała się coraz nowocześniejsza, bardziej świecka i narodowa. Mieszczanie coraz czynniej brali udział w życiu społecznym i artystycznym. Dzięki nim rozpowszechniła się instytucja mecenatu artystycznego. Mecenasi opłacali studia, umożliwiali awans społeczny i wejście w odpowiednie środowiska. Zależność artysty powodowała jednak czasami, że mecenas wpływał na twórczość i narzucał określoną tematykę dzieł. Artysta musiał także dzielić się swoją sławą z mecenasem. Ośrodkiem kultury stał się Kraków, głównie dzięki doskonale prosperującej Akademii Krakowskiej, założonej w 1364r. Przyjeżdżało na nią wielu studentów. Słynęła z wydziału prawa międzynarodowego i astronomii. Wykładowcami tej uczelni byli dawni studenci włoscy. Nauka polska osiągnęła światowy poziom w astronomii, geografii i historii. Dużą rolę odgrywał mecenat króla Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Okres właściwego renesansu przypada właśnie na czasy panowania tych królów. Prowadzili dobrą politykę zagraniczną, mieli wielki autorytet. Nie było żadnych problemów wewnętrznych. Przez Polskę przebiegał szlak bursztynowy. Polska staje się miejscem azylu wyznaniowego. Otwarcie kraju na południe poprzez małżeństwo z królową Boną (Włoszka). Na zagranicznych uczelniach studiowało także wielu Polaków, którzy po skończonej nauce przybywali do kraju. Przykładem potęgi Jagiellonów był dzwon, hołd Pruski, unia polsko-litewska Kontakty polsko? włoskie w dobie renesansu: - polscy studenci wyjeżdżali na włoskie uczelnie - duchowni wyjeżdżali do Watykanu - kupcy wyjeżdżali w celach handlowych - Polska słynęła z tolerancji religijnej, toteż przybycie do nas zapewniało możliwość swobodnego wyznawania swojej wiary - do Polski przyjeżdżali: artyści zaproszeni na dwór króla, kupcy (szlak bursztynowy), duchowni z Watykanu - królowa Bona ze swoim dworem (artyści, literacki, poeci, politycy) miała duży wpływ na decyzje męża i syna, kazała np. przebudować Wawel. Zaczęła hodować w Polsce: selery, marchew, pomidory, pietruszkę. Polska miała wiele korzyści z bycia azylem wyznaniowym, np. przybywa wielu artystów: - Filip Buonaccorsi = Kallimach. Przybył do Polski, gdyż musiał uciekać z Włoch, brał udział w spisku przeciwko papieżowi. Przebywał na dworze Grzegorz a z Sanoka, później w środowisku Akademii Krakowskiej. Został doradcą Kazimierza Jagiellończyka - Konrad Celtis (1459? 1508) Niemiec, był uciekinierem i wędrowcem. Przybył do Polski by studiować i założył tam Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie. Jego dzieła dotyczyły spraw polskich, lecz pisał głównie po łacinie. Rola drukarzy w rozwoju piśmiennictwa renesansowego: 2 / 5
Wynalazek druku rozpowszechnił się bardzo szybko. Książki stały się bardziej popularne a wydawcy, zajmowali się nie tylko wydawaniem książek ale także rozpowszechnianiem prądów renesansowych. W 1473 r. pierwsi drukarze przybyli z Niemiec i ruszali do Krakowa. Powstaje pierwsza tłocznia (warsztat drukarski) Straubego. Najwybitniejsi drukarze: - Jan Haller - drukuje na zlecenie Akademii Krakowskiej - Florian Ungrot, Hieronim Wietor (wydawał polskie książki) - Łazarz Andrysowic i jego syn Jan, po habilitowaniu Januszowski, wydawał dzieła Kochanowskiego - Marek i Maciej Szurffenbergowie, - Bernard Wojewódka - drukarnie Ariańskie: Pińczowo, Rakowo, Lusławice. Reformacja w Polsce: Mimo, że Zygmunt Stary był wrogiem reformacji, w Polsce panowała wolność wyznaniowa wywalczona przez szlachtę. Gdy władzę w Prusach objął Albrecht I zaczął rozpowszechniać swoje wyznanie, W efekcie luteranizm stał się popularny w kręgach mieszczańskich. Kalwinizm z koeli zyskał sobie przychylność szlachty. Wśród wyznawców kalwinizmu doszło do rozłamu i powstała grupa określająca się mianem braci polskich lub arian. Nawa pochodzi od Ariusza (270-336), który nie wierzył w boskość Chrystusa ale uznawał związek pomiędzy nim a Bogiem. Ariusze nie uznawali więc świętości trójcy świętej. W Polsce pojawili się w połowie XVI w. W miejscach, które zamieszkiwali panowała tolerancja religijna, wolność oraz swoboda pisania i druku. Ich działalność zwalczał kościół katolicki. W połowie XVII w. sejm zadecydował o ich wypędzaniu z Polski. Odpowiedzią na reformacją była kontrreformacja. Jej głównym działaczem w Polsce był ks. Piotr Skarga. Nowy ruch opierał się na postanowieniach Soboru Trydenckiego. Dążono do odnowienia Kościoła ale bez zmiany jego ideałów i struktur. Opracowano szereg programów walki z herezją, w których główną rolę odgrywał kościół jezuitów. Literatura renesansu w Polsce: Literatura była dwujęzyczna. Po polsku tworzono literaturę piękną, np. Rej, Kochanowski. Natomiast łacina pozostała jezykiem nauki, np. Kopernik. i publicystyki, np. A. Frycz-Modrzewski. 3 / 5
Literatura miała charakter szlachecki. Aby zostać literatem, trzeba było wyróżniać się biegłą znajomością sztuki pisarskie, stad też mieszczaństwo nie miało do tworzenia dostępu. Propagowano model wykształconego poety (poeta doctus) bazującego na wzorcach antycznych. Nie liczyło się pochodzenie społeczne i majątek ale talent i osiągnięcia artystyczne twórców. Poeci polsko? łacińscy: Pierwsi humaniści pisali w języku łacińskim, ponieważ język polski był jeszcze zbyt niedoskonały. Tematyka tych utworów dotyczyła radości z obcowania ze światem starożytnym. Tematem jest człowiek, autor który odkrywa sam siebie: pragnienie miłości i nienawiści. Andrzej Krzycki (1482? 1537) był arcybiskupem i prymasem, posiadał wszechstronne zainteresowania. Miłośnik wina, kobiet i ksiąg. Pisał utwory religijne, nieprzyzwoite, erotyki, wiersze refleksyjne i złośliwe, jadowite epigramaty oraz pamflety i paszkwile (tekst ośmieszający jakąś osobę i kompromitujące ją w oczach innych). Pisał łaciną żywą i plastyczną, daleką od klasycznej. Lubił wyrażać swoje poglądy, pisał także o sobie. Mikołaj Hussowski (1475-1533) wywodzi się z ubogiej mieszczańskiej rodziny. Wskazuje na podział ludzi na ubogich i biednych. Był nadwornym poetą biskupa Ciałka dla którego na życzenie Leona X napisał?pieśń o żubrze?. Był to niezwykle barwny opis puszcz litewskich i pięknego zwierza. Klemens Janicki (1516-1543) jest twórcą pięknej elegii utrzymanej w duchu humanistycznego indywidualizmu O sobie samym do potomności, w której to opisuje swoje życie. Był ubogim synem chłopa. Kształcił się w gimnazjum humanistycznym biskupa Jana Lubruńskiego w Poznaniu. Gdy zabrakło pieniędzy na jego edukację, pod opiekę wziął go biskup Krzycki, który jednak zmarł przedwcześnie. Potem pod opiekę wziął go Piotr Kmiata, dzięki któremu wyjechał do Rzymu. Jednak z powodu choroby musiał wrócić do Polski. Chorował na puchlinę, która była śmiertelną chorobą. Wielbił dwóch ostatnich poetów antycznych: Wergiliusza i Owidiusza. Renesansowy charakter utworów: pisał o swoich przeżyciach. Jego utwory są przepełnione łagodnym smutkiem (?Smutki?). Pisał szczerze, bezpośrednio, wzruszająco. W elegii?o sobie samym do potomności? opisał swoje życie, wygląd, ubrania. Wzorował się na starożytnych: przywołuje bogów starożytnych, mitologię, metaforykę. Nie pojawiają się elementy religijne. Mimo, że żegna się ze światem jest optymistą, pragnie sławy. Otwarcie mówi o swoich wadach, jest skory do gniewu i wybredny w przyjaźni ale także stały, mówi, że był przystojny. To literat pochodzenia chłopskiego i nie wstydzi się tego. 4 / 5
Polska poezja sowistrzalska: Ezop i Marchołt Biernat z Lublina ( 1465? 1529) pochodził z rodziny plebejskiej. Wiele lat spędził na różnych dworach, nie wiadomo gdzie się kształcił. Był duchownym i być może także lekarzem. Wstawił się przekładem utworu pt.?żywot Ezopa Fryga? oraz dokonanymi dań bajkami, przypowieściami, które na język polski przetłumaczył głównie z łaciny i niemieckiego. Pisał ciekawe bajki zakończone aforyzmami? cztero-wersowy morał. Jan z Koszyczek? bakałarz Akademii Krakowskiej. W 1521r. przetłumaczył z łaciny i wydał?rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym?. Podobni bohaterowie: Marchołt, Ezop, Sowizdrzał(czyścioszek), Reant (czeski),sowa(alegoria mądrości), Mądrzyk, Spryciarz. Co wniosła literatura swoistrzałska do renesansu: - dydaktyzm - stawia na role rozumu, - literatura ta pochodziła z nurtu plebejskiego, więc dostrzegała potrzeby ludności społecznej, - literatura łagodna, swobodna, dowcipna Pierwsza ortografia i gramatyka: - Stanisław Murzynowski (1528-1553) napisał wykład ortografii polskiej, dołączył go do swojego przekładu Nowego Testamentu. - Jan Mączyński (1520-1548) wydał słownik łacińsko-polski w 1564r. - Piotr Statorius? Stojeński (zm. 1591r.) przygotował pierwszą gramatykę polską w 1568r. - Jan Kochanowski i Łukasz Górnicki? autorzy rozpraw na temat ortografii. Wszystkie te dzieła sprzyjały rozwojowi języka polskiego. Dzięki niej można było wyrazić już nawet najbardziej skomplikowane treści, napływające do Polski z południa i zachodu Europy. 5 / 5