POLSKA PRASA NA UKRAINIE: TRADYCJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ

POLSKA PRASA NA UKRAINIE: TRADYCJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ LUDMIŁA SLESARIEWA Europejski Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów w Lublinie Polskie periodyki w dzisiejszej Ukrainie są jednym z instrumentów odzyskania społeczno-kulturowej tożsamości Polaków, w duzej mierze zatraconej po przejściach totalitaryzmu. Niewątpliwą wartością omawianych wydań jest już to, że ukazują się w języku polskim, gdyż język jest jednym z najistotniejszych elementów integrujących naród. W sytuacji faktycznej nieobecności książki i prasy z Polski na rynku mediów Ukrainy miejscowe gazety polskie stają się praktycznie jedynym źródłem polskiego słowa drukowanego w kraju. Z historii polskiej prasy na Ukrainie Skomplikowana i jednocześnie bogata historia polskiej prasy na Ukrainie jest w pewnym sensie projekcją historii Ukrainy oraz materialnym świadectwem społecznego i duchowego życia Polaków na tej ziemi. Najdawniejszą, ponad dwustuletnią tradycję wydania polskie mają na ziemiach Ukrainy Zachodniej, przede wszystkim we Lwowie. Pierwsze periodyki powstały tu już na końcu wieku XVIII. Do najstarszych zaliczyć można religijne czasopismo Kurenda Konsystorza Metropolitarnego Lwowskiego Obrządku Łacińskiego, założone jeszcze w roku 1783 i ukazujące się aż do roku 1939, tygodnik Gazeta Kościelna, wydawany w latach 1811 1939 i ogólnoinformacyjną Gazetę Lwowską, założoną w 1811 r. Jak wynika z badań profesora Jerzego Jarowieckiego, dla prasy polskiej ukazującej się we Lwowie w ciągu XIX i pierwszej połowy XX wieku charakterystyczna jest ogromna różnorodność tematyczna 1. Wydawano tu pisma społeczno-polityczne, ogólnoinformacyjne, urzędowe, naukowe, fachowe, literackie, turystyczne, młodzieżowe i kobiece. Co do liczebności polskich periodyków, to do 1918 roku Lwów był jednym z największych polskich centrów wydawniczych: w latach 1864 1918 ukazywało się tu 951 polskich tytułów prasowych 2. Na Ukrainie Centralnej polska prasa zaczęła intensywnie się rozwijać dopiero po rewolucji 1905 roku, przede wszystkim w Kijowie. Polski historyk Andrzej Paczkowski wskazuje, że w latach 1906 1910 zostało tu założonych co najmniej 13 pism polskich 3, Ałła Witwicka-Dudek szacuje łączną liczbę polskich czasopism, legalnie wydawanych w 1906 1918 w Kijowie, na 32 tytuły 4. Oboje badaczy zgadzają sie, że z nich pierwszy, także co do poziomu i poczytności, był Dziennik Kijowski, zainicjowany przez Włodzimierza hrabiego Grocholskiego, pismo o tradycji narodowo-demokratycznej. W Kijowie ukazywały się także niepodległościowy i lewicowy Głos Kijowski Artura Śliwińskiego i jego kontynuacja Świt, niezależny, federacyjny Goniec Kijowski Wacława Lipińskiego, ugodowe Kresy, a po nich Nasza Przyszłość Ottona Glinki, religijny Lud Boży z kilkoma dodatkami, postępowe Kłosy Ukraińskie redagowane przez Jana Ursyn-Zamarajewa 5. Oprócz wymienionych ogólnoinformacyjnych i 146

społeczno-kulturalnych tytułów w Kijowie wydawane były także polskie pisma dla młodzieży ( Nasz Świat, Młodzież, Harce ), dla kobiet ( Świat kobiecy, Przedświt, Świt ), dla nauczycieli i ludzi nauki ( Przewodnik Oświatowy, Przegląd Naukowy i Pedagogiczny, Wiadomości Bibliograficzne, Muzeum Polskie ). Badacze odznaczają wysoki poziom dziennikarski polskich pism, wychodzących w tym okresie w Kijowie, ich bogatą i różnorodną zawartość treściową 6. W Odessie ukazywało się przez dwa lata Życie Polskie Jana Mioduszewskiego. Po roku 1915 powstał tu Tygodnik Odesski. Wydawane były równiez czasopisma polskie w Charkowie. Ilość wydawnictw polskich na Ukrainie szybko rośnie w okresie rewolucyjnym. W Kijowie i Charkowie pojawia się kilkanaście, nietrwałych jednak tytułów. Kilka pism wojskowych ( Strzelec Kaniowski, Legionista ) związane były z tworzącymi się tam polskimi formacjami 7. Polska prasa na Ukrainie w dobie totalitaryzmu Gwałtowna zmiana w sytuacji polskiej prasy na Ukrainie następuje po okresie rewolucji październikowej. W ciągu kilku lat, do końca 1920 roku, znikają wszystkie czasopisma kierunków niekomunistycznych. W Kijowie wówczas po-polsku wydaje się czasopismo Sierp 8. Propagandzie treści komunistycznych podporządkowana była prasa polonijna, pozornie rozwijająca się na Ukrainie w latach 1930 1935. Polskim centrum czytelniczym staje się wówczas Kijów, dokąd w początkach lat trzydziestych zostały przeniesione wydawnictwa polonijne z Moskwy. Obok pisma informacyjnego (pt. Głos Radziecki ) ukazywały się tu także dwutygodniki literacko-społeczne o charakterze młodzieżowym ( Gwiazda Młodzieży, a póżniej Głos Młodzieży ) oraz pisemko dziecięce Bądź Gotów. W latach 1933 1935 w związku z akcją kolektywizacyjną zaczęły powstawać wydawnictwa lokalne w polskich skupiskach wiejskich Ukrainy. Pisma te jednak ukazywały się krótko i zniknęły wraz z zakończeniem akcji politycznej na wsi, likwidacją polskich rejonów administracyjnych i zawieszeniem działalności polskich rad wiejskich. Od 4 listopada 1935 r. jedynym polskim periodykiem, wychodzącym na Ukrainie Wschodniej, był dziennik Głos Radziecki, standaryzowana gazeta politycznoinformacyjna. Ostatni jej numer ukazał się 15 stycznia 1941 roku 9. Losy prasy polskiej na Ukrainie Zachodniej po jej włączeniu we wrześniu 1939 roku do Ukrainy Radzieckiej potoczyły się według podobnego scenariusza. Powołane tu do życia polskojęzyczne wydawnictwa o charakterze propagandowo-komunistycznym również nie przetrwały zbyt długo. O zawartości merytorycznej mówią same tytuły: Nowe Widnokręgi, Prawda Bolszewicka, Czerwony Sztandar. Funkcjonowanie tych gazet przerwała wojna niemiecko-radziecka. Po wyzwoleniu Lwowa spod okupacji niemieckiej wydawanie Czerwonego Sztandaru zostało wznowione. Jednak już 16 czerwca 1950 roku gazeta ta przestała wychodzić. Według oficjalnego wyjaśnienia, związane to było z wyjazdem większości ludności polskiej z obwodu lwowskiego do Polski. Tu warto pamiętać, że zgodnie ze spisem ludności z 1959 roku obwód lwowski zamieszkiwało 59 139 Polaków, z których 29 851 używało języka polskiego jako mowy potocznej, a na całej Ukrainie liczono w 1959 roku 363 297 Polaków, z których 68 194 147

używało potocznie języka polskiego 10, nie biorąc pod uwagę Polaków, którzy wskutek represji rezimu totalitarnego bali się oficjalnego deklarowania swojej narodowości. Taki stan rzeczy doprowadził do tego, że w ciągu czterech dziesięcioleci Polacy na Ukrainie nie mieli żadnego czasopisma w ojczystym języku. Jedyną polskojęzyczną gazetą w ZSRR w tym okresie był dziennik Czerwony Sztandar wydawany na Litwie. Pismo to bardzo słabo docierało na Ukrainę. Polska prasa w niepodległej Ukrainie Warunki dla odrodzenia ruchów narodowościowych i odzyskania własnej tożsamości przez predstawicieli licznych narodów i grup etnicznych w ZSRR zaistniały dopiero w epoce jawności, zapoczątkowanej przez M.Gorbaczowa, a szczególnie po rozpadzie ZSRR i utworzeniu niepodległych państw. W tym właśnie okresie zaczęły mnożyć się stowarzyszenia polskie i powstawać pierwsze polskie czasopisma w niepodległej Ukrainie. Już w początkach niepodległości Ukraina wytworzyła podstawy prawne, sprzyjające rozwojowi mniejszości narodowych. Nie było ominięto uwagą również media narodowościowe. O tym świadczy szereg aktów prawnych z lat 1991 1992: ustawa O mniejszościach narodowych na Ukrainie 11, ustawa O stowarzyszeniach obywateli 12, ustawa O podstawach prawnych Ukrainy w sprawach kultury 13, Deklaracja praw narodowości Ukrainy 14 i inne dokumenty, w tym dwustronne, polskoukraińskie, zarówno jak i Konstytucja Ukrainy 15 przyjęta 28 czerwca 1996 roku. Art. 6 Ustawy Ukrainy O mniejszościach narodowych mówi: Państwo gwarantuje wszystkim mniejszościom narodowym...rozwój narodowych tradycji kulturalnych, używanie symboliki narodowej, obchodzenie świąt narodowych, wyznawanie swojej religii, zaspokajanie potrzeb w zakresie literatury, sztuki, środków masowego przekazu... 16. Prawo do tworzenia swoich wydawnictw otrzymały również organizacje religijne różnych obrządków, o czym mówi Ustawa Ukrainy O wolności sumienia i organizacjach religijnych : Organizacje religijne mają prawo produkować, eksportować, importować i rozpowszechniać... literaturę religijną i inne materiały informacyjne o treści religijnej. Organizacje religijne korzystają z prawa wyłączności na zakładanie przedsiębiorstw drukujących literaturę religijną... 17. Kościół rzymsko-katolicki skorzystał z tego prawa i obecnie wydaje na Ukrainie kilka religijnych periodyków w języku polskim. Mając dobre rozwiązania prawne, państwo ukraińskie dotychczas jednak nie jest w stanie zapewnić wydawnictwom narodowosciowym odpowiednie warunki ekonomiczne. Większość zespołów redakcyjnych pracuje na zasadach społecznych, ma problemy techniczne i finansowe, czasopisma nie zawsze ukazują się regularnie. Prasa polska na Ukrainie dofinansowywana jest przez Fundację Pomoc Polakom na Wschodzie, której rząd RP jeszcze w połowie lat 90. zlecił zadanie wsparcia polskich mediów za wschodnią granicą Macierzy. Taka sytuacja jest nieco sztuczna i powoduje niepewność co do trwałości tych wydawnictw w przyszłości. Mimo trudności, w ostatnich latach obserwujemy szybki wzrost liczby polskich tytułów na Ukrainie. O dynamice tego wzrostu świadczą następujące cyfry: jeśli w roku 1990 w kraju zaczęto wydawać tylko jedno polskie czasopismo ( Gazetę Lwowską ), to w 2005 mamy już 25 polskich tytułów (Tablica 1). Geografia tych wydawnictw jest 148

dosyć szeroka: polskie gazety ukazują się w 12 z 24 obwodów administracyjnych Ukrainy i w Autonomicznej Republice Krym. Tablica 1 Tempo wzrostu polskiej prasy w okresie niepodległości Ukrainy Rok 1990 1992 1995 2005 Liczba tytułów 1 3 8 25 Największym ośrodkiem polskiej prasy na Ukrainie obecnie jest obwód Lwowski, gdzie wydawane są 7 czasopism. W następnej kolejności idzie obwód Żytomierski (3 czasopisma), Kijów (2), obwód Winnicki (2), obwód Doniecki (2), w pozostałych Równieńskim, Tarnopolskim i Chmielnickim obwodach, miastach Iwano-Frankowsku, Charkowie, Symferopolu, Połtawie i Mikołajowie wychodzi po jednym polskim tytule. Polskie tytuły dzisiejszej Ukrainy Najstarszym polskim czasopismem obecnie ukazującym się na Ukrainie jest dwutygodnik Gazeta Lwowska (3,5 tys. nakładu) 18. Pierwszy jego numer wyszedł w 1990 r., jeszcze przed odzyskaniem przez Ukrainę niepodległości. Logo gazety zawiera informację o tym, że wydawana ona była o wiele wcześniej od 1811 do 1944 r., po czym została zawieszona i wznowiona dopiero po 46 latach przerwy. Jest to pismo Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej. Jego założycielką i pierwszym redaktorem naczelnym była Bożena Rafalska, absolwentka wydziału polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego. Obecnie redaktorem naczelnym jest Irena Masalska. Natomiast Bożena Rafalska na końcu 2000 roku założyła kolejne czasopismo pod tytułem Lwowskie Spotkania. Jest to miesięcznik kulturalno-społeczny, skierowany do miłośników historii, sztuk pięknych, literatury. Po Gazecie Lwowskiej już w nepodległej Ukrainie w roku 1992 powstał Dziennik Kijowski 19, pismo społeczne, ekonomiczne i kulturalne, powołane reprezentować interesy polskich organizacji Ukrainy. Logo wydania również zawiera wzmiankę, że istniało ono już o wiele wcześniej od roku 1906, co wskazuje na to, że swój tytuł periodyk przejął od polskiego dziennika, założonego w Kijowie przez hrabiego Włodzimierza Grocholskiego. To słynne z wielu powodów pismo ukazywało się do roku 1918. Po 75 latach przerwy, w 1992 r., z inicjatywy działaczy Związku Polaków na Ukrainie wydanie gazety polskiej w Kijowie było wznowione. Jednak z przyczyn finansowych nie udało się odrodzić jej jako dziennika. Na początku periodyk ukazywał się jako kwartalnik, a następnie jako dwutygodnik. Mimo to, nazwę gazety postanowiono było zachować ze względu na kontynuowanie tradycji i na ewentualną możliwość jej codziennego wydawania w przyszłości. Pierwszym redaktorem nowego Dziennika Kijowskiego był Borys Szewczenko, obecnie tę funkcję pełni Stanisław Panteluk. Gazeta o nakładzie 3,5 tys. egzemplarzy ma zasięg ogólnokrajowy, czytana jest zarówno w stolicy, jak i w innych regionach Ukrainy. O zawartości merytorycznej wydania mogą świadczyć w nim stosowane rubryki. Najczęściej spotykane w DK to: Aktualności, Historia, Ukraina- Polska, Nasze sprawy, Kościół, Oświata, Losy i drogi, Czytelnicy piszą, Ex-libris. Jednym ze stale kontynuowanych na łamach DK tematów jest szkolnictwo 149

polskie na Ukrainie, dziedzina, w której wciąż pozostaje wiele problemów. Gazeta również zachęca zukrainizowaną i zrusyfikowaną część Polaków do opanowania jezyka ojczystego, od czasu do czasu zamieszczając pod rubryką Читати польською зовсім не важко ( Czytanie po polsku wcale nie jest trudne ) specjalnie ułożoną tabliczkę z transkrypcją polskich dźwięków. Gazeta za zwyczaj nie zapomina o świętach katolickich i związanych z nimi obyczajach. Trzecim czasopismem niepodległej Ukrainy stał się Głos Podola (początkowo Jarmoliniecki obiektyw ). Jego pierwszy numer również ukazał się w 1992 r. w Gródku Podolskim (obwód Chmielnicki). Według charakterystyki redaktora naczelnego Henryka Kaczurowskiego, jest to pismo prodemokratyczne. Ukazuje się jednak dosyć rzadko, ale mniej-więcej dwa razy do roku. Np., od 1992 r. do początku 2001 wydano zostało 20 numerów tej gazety. Redakcja zapowiada opublikowanie w niedalekiej przyszłości wszystkich tych numerów na swojej stronie internetowej pod adresem: www.glospodola.com.ua Almanach Krynica, kwartalnik mniejszości polskiej na Ukrainie, jest wydawany w Kijowie od roku 1994 przez KAIROS Dominikańskie Wydawnictwo Kijowskiego Instytutu Nauk Religijnych św. Tomasza z Akwinu. Redaktorem naczelnym jest Mariusz Woźniak OP. Ten periodyk zamieszcza materiały z historii i terażniejszości Polaków i kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie, drukuje artykuły o charakterze katechetycznym, należytą uwagę poświęca stosunkom polsko-ukraińskim, literaturze i sztuce, ale nie rezygnuje również z treści rozrywkowych. Prowadzi także stronę, adresowaną najmłodszym czytelnikom 20. Dwumiesięcznik Mozaika Berdyczowska 21 ma 1000 egz. nakładu. Jest to polskie pismo na Ukrainie Centralnej, ukazujące się w obwodzie Żytomierskim, jednym z największych ośrodków polskich Ukrainy. Powstało w roku 1995 przy pomocy dziennikarzy Rzeczpospolitej, wydawane jest społecznie przez Radę Berdyczowskiego Oddiału Związku Polaków na Ukrainie, redaktorem naczelnym jest nauczycielka Larysa Wermińska. W stolicy tego obwodu Żytomierzu od roku 1998 ukazuje się polonijno-katolickie wydanie pt. Zamkowa Góra, redagowane przez Władysława Białeckiego. Częstotliwość tego pisma jest zmienna. Ma ono nakład 1000 egzemplarzy. W lutym 2002 r. w Żytomierzu powstało kolejne czasopismo pt. Gazeta Polska 22. Jest to dwutygodnik, pismo społeczno-oświatowe. Jego założycielem i wydawcą jest Polskie Towarzystwo Naukowe w Żytomierzu. Osiąga od 600 do 1000 egzemplarzy nakładu. W Ostrogu na Rownieńszczyźnie od grudnia 1994 r. ukazuje się Wołanie z Wołynia, dwumiesięcznik, pismo religijno-społeczne Rzymskokatolickiej Diecezji Łuckiej. Redaktorem naczelnym jest ksiądz Witold Józef Kowalów, zapowiadający, że na łamach czasopisma publikują i katolicy i prawosławni, Polacy, Ukraińcy i Rosjanie od dawna zamieszkujący Ziemię Wołyńską wyznawcy różnych religii, chrześcijanie obrządków wschodniego i zachodniego... Czynimy tak, gdyż... muszą się zabliźnić rany na drodze do jedności chrześcijan» (Orientale Lumen 4). Tylko taki, żaden inny, jest cel naszego Wołania z Wołynia. Czasopismo to ukazuje się w dwóch wersjach: polskiej i ukraińskiej. Inne czasopismo o treści religijnej rok wcześniej (w 1993) powstało w Drochobyczu (Archidiecezja Lwowska). Jest to kwartalnik Radość wiary osiągający nakład do 1000 150

egzemplarzy. Jego założycielem był o. Piotrowski, obecnie periodyk jest redagowany przez Michała Leskina. W Krzemieńcu, rodzimym mieście Juliusza Słowackiego i dziewiętnastowiecznym ośrodku polskiej edukacji, wydawany jest polski miesięcznik Wspólne Dziedzictwo, pismo społeczno-kulturowe, oświatowe i religijne. Redaguje go miejscowy krajoznawiec Jadwiga Gusławska. W ostatnich latach polskie czasopisma zaczęły powstawać również na wschodnich terenach Ukrainy, najbardziej oddalonych od Polski. Na końcu 1999 r. ukazał się pierwszy numer Polonii Charkowa, która obecnie jest dwumiesięcznikiem 23. Wydaje tę gazetę na zasadach społecznych Stowarzyszenie Kultury Polskiej w Charkowie. Redaktorem naczelnym jest Józefa Czernijenko. W Doniecku w roku 2000 zaczęła wychodzić gazeta Polacy Donbasu 24. Jej założycielem i wydawcą jest Towarzystwo Kultury Polskiej Donbasu. Osiąga nakład 3000 egzemplarzy. Redakcja pracuje na zasadach społecznych, a pismo rozprowadzane jest nieodpłatnie. Funkcje redaktora naczelnego pełni Ryszard Zieliński. W tymże obwodzie w mieście Mariupolu został założony miesięcznik Polsko-Ukraińskiego Stowarzyszenia Kulturalnego pt. Polonia, redagowany przez Andrzeja Iwaszkę. W roku 2003 w stolicy najbardziej południowego regionu Ukrainy, w mieście Symferopolu, powstał Dziennik Krymski, w rzeczywistości kwartalnik, założony przez Stowarzyszenie Polaków na Krymie. Redagowany jest przez Stanisława Wiśniewskiego. Do najmłodszych polskich gazet Ukrainy należy również zaliczyć Kurier Stanisławowski, który ukazał się w 2004 roku w zachodniej części kraju w mieście Iwano-Frankowsku. Wydawany jest przez Stowarzyszenie Stanisławów. Czasopismo ma na celu odrodzić bogatą niegdyś w tym regionie tradycję polską. Jego redaktorem naczelnym jest Orest Bezzubiak. Jeszcze jedno nowe czasopismo polskie pt. Kotwica pojawiło się w maju 2005 roku na południu Ukrainy w Mikołajowie. Wydaje go miejscowe stowarzyszenie Polaków. Większość wymienionych tytułow ma charakter społeczno-kulturalny lub religijnospołeczny. Niektóre z tych czasopism prowadzą także Kącik dla dzieci (np., Krynica i Dziennik Kijowski, który od czasu do czasu zamieszcza pod tą rybryką wierszyki, rysunki, zagadki i krótkie bajki dla najmłodszych. Czytanie tych materiałów pomaga dziecku przyswajać nie tylko pewne wartości moralne, ale i konstrukcje leksykalne z języka swoich dziadków. Jednak prowadzenie wyżej wymienionych rubryk nie zawsze ma systematyczny charakter.) Oprócz tego, Dziennik Kijowski raz na kwartał drukuje suplement pt. Ogniwo pismo Związku Polskiej Młodzieży Ukrainy. Jednak rzadko ukazującego się dwustronicowego dodatku, ponadto niezbyt bogatego treściowo, nie wystarczy, aby ożywić ruch młodzieżowy w organizacjach polskich, średnia wieku w których zbliża się ku emeryturze. Jedynym polskim młodzieżowym czasopismem na Ukrainie obecnie jest miesięcznik Harcerz Kresów, wydawany we Lwowie dosyć małym nakładem (140 egz.). Nie zaspokojone również pozostają potrzeby polskich nauczycieli. Na dzień dzisiejszy tylko w Drohobyczu ukazuje się dla nich miesięcznik pt. Głos Nauczyciela, redagowany przez pedagoga i aktywnego społecznika Adama Chłopka. 151

W lipcu 2005 r. w Kijowie po kilku latach starań zarejestrowane zostało Towarzystwo Dziennikarzy Polskich Ukrainy. Jednym z jego celów jest wszechstronny rozwój polskojęzycznych środków masowego przekazu na Ukrainie. Faktem pozostaje to, że prawie wszystkim wymienionym redakcjom brakuje zawodowych dziennikarzy, doskonale posługujących się językiem polskim. Warto jednak podkreślić, że członkowie redakcji, za zwyczaj pracując na zasadach społecznych, dokładają dużo wysiłków, aby pisma ukazywały się nadal, aby zawartość publikacji odpowiadała zapotrzebowaniom współczesnych czytelników i w sposób atrakcyjny promowała treści, ważne dla odrodzenia polskości na Ukrainie. ŹRÓDŁA A LITERATURA: 1. Jarowiecki J., Typologia i statystyka prasy lwowskiej w latach 1864 1939, [w:] Kraków- Lwów książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, tom IV, red. Jerzy Jarowiecki. Kraków, 1999. 2. Paczkowski F., Prasa polonijna w latach 1870 1939. Warszawa, 1977. 3. Witwicka-Dudek A., Przegląd wybranych polskich tytułów prasowych wydawanych w Kijowie na początku XX wieku (do roku 1918), [w:] Pamiętnik Kijowski, tom VI, Polacy w Kijowie, red. Henryk Stroński. Kijów. 2002. 4. Paczkowski F. Вказ. праця. 5. Ibidem. 6. Witwicka-Dudek A. Вказ. праця; Daszkiewicz J., Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej. Zarys historyczno-bibliograficzny, [w:] Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego, t. V, zeszyt 2, 1966. 7. Paczkowski F. Вказ. праця. 8. Ibidem. 9. Ibidem. 10. Daszkiewicz J., Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej. Zarys historyczno-bibliograficzny, [w:] Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego, t. V, zeszyt 2, 1966. 11. Ustawa Ukrainy O mniejszościach narodowych na Ukrainie, 1992. 12. Ustawa Ukrainy O stowarzyszeniach obywateli, 1992. 13. Ustawa Podstawy prawne Ukrainy w sprawach kultury, 1992. 14. Deklaracja praw narodowości Ukrainy, 1991 15. Konstytucja Ukrainy, 1996. 16. Ustawa Ukrainy O mniejszościach narodowych na Ukrainie, 1992. 17. Ustawa Ukrainy O wolności sumienia i organizacjach religijnych, 1991. 18. Gazeta Lwowska, 2003. 19. Dziennik Kijowski, 2004. 20. Krynica, 1994, 2003, 2004. 21. Mozaika Berdyczowska, 2002, 2003, 2004. 22. Gazeta Polska, 2002, 2003, 2004. 23. Polonia Charkowa, 2004. 24. Polacy Donbasu, 2002, 2004. 152