Marek Gieleciński WOJENNE I POWOJENNE LOSY FUNDUSZU OBRONY NARODOWEJ Fundusz Obrony Narodowej (FON) został utworzony 9 kwietnia 1936 roku 1 dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego w obliczu widocznego już wtedy wzrostu napięcia w stosunkach międzynarodowych i rosnącej eskalacji zbrojeń w Europie. Postulat utworzenia takiego Funduszu wyszedł z kół wojskowych, które zdawały sobie sprawę z zacofania Armii Polskiej w porównaniu do armii innych państw, bowiem fakt ten wykazała analiza porównawcza stanu Sił Zbrojnych Polski, Niemiec, ZSRR i Francji, opracowana przez polski Sztab Główny na przełomie lat 1935/1936 roku. Fundusz Obrony Narodowej w założeniu swoim, miał spełniać 3 zadania: być pozabudżetową formą wspierania inwestycji zbrojeniowych państwa, wzmacniać Siły Zbrojne Rzeczypospolitej, konsolidować społeczeństwo wokół Armii i Rydza-Śmigłego jako jej Naczelnego Wodza 2. 1 Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z 9 kwietnia 1936 roku o FON, Dziennik Ustaw RP 1936, nr 28, poz. 225. 2 Wniosek i uzasadnienie Ministra Spraw Wojskowych na Radę Ministrów w sprawie Dekretu Prezydenta RP o Funduszu Obrony Narodowej, AAN, Protokoły uchwał Rady Ministrów RP 1936, t. 81, nr 8, pkt 13, s. 388 391; R. S i d o r s k i, Idea Funduszu Obrony Narodowej a wychowanie żołnierza, Polska Zbrojna 1938, nr 220, s. 5.
Najszybciej upłynniane były wpływy pieniężne, ze sprzedaży zbędnych nieruchomości będących w gestii wojska oraz ofiary pieniężne od ofiarodawców, tj. osób fizycznych i instytucji. Przeznaczono je na dofinansowanie inwestycji zbrojeniowych ujętych w planach gospodarczych, na uzupełnianie zapasów mobilizacyjnych i rezerwy strategicznej oraz na zakup sprzętu wojskowego dla poszczególnych jednostek Wojska Polskiego. Natomiast nie zostały spieniężone, do wybuchu wojny, dary i ofiary rzeczowe, tj. przedmioty ze szlachetnych kruszców oraz wartości także zabytkową i sakralną. Ze zgromadzonych walorów stanowiących Fundusz Obrony Narodowej wyodrębniony został, w marcu 1939 roku, rozkazem marszałka Edwarda Rydza- Śmigłego, tzw. złoty FON 3, obok istniejącego już srebrnego FON-u. Według szacunków złoty FON stanowił wartość około 50 milionów złotych przedwojennych 4. Natomiast łącznie przedwojenne zasoby FON składały się z ponad 8 tysięcy różnorodnych wyrobów ze szlachetnych kruszców, w tym m.in. ponad 100 tysięcy monet o zróżnicowanej wartości 5. Akcję świadczeń na terenie całego kraju i wykorzystywanie darów pieniężnych przerwał najazd Niemiec na Polskę. Pogarszająca się, z dnia na dzień, sytuacja na froncie spowodowała, ze już 4 września 1939 roku rozpoczęto chaotyczną ewakuację zasobów Funduszu Obrony Narodowej z Warszawy. Część dóbr została w tym dniu wywieziona przez kpt. Mieczysława Januszewskiego i Edmunda Gutmana urzędnika Biura Budżetowego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Następnego dnia kpt. Wacław Skarżyński otrzymał rozkaz wywiezienia ze stolicy, depozytów FON z PKO i darów z magazynów FON. Zostały one wysłane, 3 Informacja NIK o wynikach kontroli przyjęcia, przechowywania oraz legalności i rzetelności wykorzystania przedwojennego złotego FON-u przez władze RP w kraju, Warszawa 1990, s. 4. 4 K. S i e m i a t y c k a, Obrączki zamienimy na żelazo... Kobieta i Życie 1989, nr 42, s. 13. 5 Inwentaryzacja skarbu z 1939 roku zebranego na Fundusz Obrony Narodowej, Słowo Powszechne 1980, nr 252, V s. 8.
wraz z aktami FON, do Lublina na 2 ciężarowych samochodach dołączonych do kolumny ewakuowanego złota Banku Polskiego 6. Nie wszystkie jednak dary od ofiarodawców wywieziono z Warszawy. Pozostało w magazynach FON dość dużo cennych i mniej wartościowych przedmiotów, nie zdołano także podjąć gotówki, papierów wartościowych i obcych walut znajdujących się na rachunkach bankowych 7. Ewakuowane zasoby Funduszu Obrony Narodowej zostały przewiezione bezpiecznie do Lublina i 6 września złożone w tamtejszym oddziale Banku Polskiego, gdzie przebywały do 8 września. 8 września 1939 roku, szef Biura Budżetowego Ministerstwa Spraw Wojskowych płk Michał Grossek, po przybyciu do Lublina, polecił dwóm oficerom tego Biura, tj. kpt. Jerzemu Wyrzykowskiemu i kpt. Stefanowi Olszewskiemu przewieźć dobra FON z Lublina do oddziału Banku Polskiego we Lwowie, zaś kpt. Wacławowi Skarżyńskiemu przejąć w Tarnopolu worek z wartościami FON, wywiezionymi z Warszawy przez kpt. Januszewskiego i urzędnika Edmunda Gutmana. Tymczasem przewożone, na dwóch ciężarowych samochodach, główne zasoby Funduszu Obrony Narodowej dotarły do oddziału Banku Polskiego we Lwowie wieczorem 9 września 8. 11 września, po wstępnej segregacji wiezionych darów, wyżej wymienieni oficerowie otrzymali rozkaz załadowania tych wartości na 2 samochody i przewiezienia drogocennej przesyłki do Tarnopola, gdzie dotarto 12 września. Do eskortujących, skarb FON, oficerów dołączył wtedy też kpt. Skarżyński. 14 września czuwającym, nad tą częścią FON kapitanom, dowódca wojsk w Tarnopolu gen. Aleksander Narbut-Łuczyński rozkazał przewieźć walory Funduszu Obrony Narodowej do Horodenki, gdzie transport dotarł nocą 15 września. 6 W. J ę d r z e j e w i c z, Fundusz Obrony Narodowej w czasie 2-ej wojny światowej, Zeszyty Historyczne Kultury, Paryż 1962, nr 1, s. 158; Ewakuacja walorów FON, jej efekty i skutki Informacja..., s. 11 12. 7 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 158. 8 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 159.
W Horodence 16 września 1939 roku kierownictwo nad ewakuowanymi dobrami FON objął, z rozkazu Szefa Administracji Armii gen. Aleksandra Litwinowicza, b. minister Przemysłu i Handlu Henryk Floyar Rajchman, który wcześniej bezpiecznie przetransportował do granicy rumuńskiej złoto Banku Polskiego 9. Następnego dnia, tuż przed zajęciem tej miejscowości przez Rosjan, Rajchmanowi udało się wprowadzić kolumnę FON w kierunku Śniatynia, Ewakuowanie zasoby Funduszu Obrony Narodowej zostały przewiezione mimo bombardowania okolicy przez lotnictwo niemieckie, ale gdy załadunek darów okazał się niemożliwy z powodu zniszczenia stacji kolejowej w Śniatyniu, transport został skierowany do Kut, gdzie późnym wieczorem 17 września 1939 roku przekroczono granicę rumuńską z uratowaną częścią Funduszu Obrony Narodowej 10. Pierwszym etapem w Rumunii byty Czerniowce, gdzie zasoby FON dotarły 18 września na dziedziniec koszar miejscowej żandarmerii. Pozostawanie jednak takiego ładunku pod obcą strażą, na dłużej, groziło jego utratą, dlatego osoby odpowiedzialne za zawartość ładunku doprowadziły do tego, że 22 września udało się wyprowadzić transport z Czerniowiec w kierunku Bukaresztu pod kierownictwem, przybyłego z Bukaresztu zastępcy attache wojskowego mjr. Zimnala, dobrze obeznanego w stosunkach wewnętrznych rumuńskich. Wcześniej, bo 21 września Henryk Floyar Rajchman otrzymał rozkaz, od Szefa Sztabu Głównego gen. Wacława Stachiewicza, przetransportować dobra Funduszu Obrony Narodowej na terytorium Francji i zabezpieczyć je w porozumieniu z ambasadorem RP w Paryżu. Tymczasem kolumna FON składająca się z 2 samochodów ciężarowych, autobusu i samochodu osobowego, przy częstych kontrolach policji i wojska rumuńskiego, po gwałtownym zaostrzeniu się sytuacji politycznej w Rumunii, powoli posuwała się w stronę Bukaresztu i 24 września bezpiecznie dotarła na dziedziniec Ambasady Polskiej. 9 Szerzej o ewakuacji i losach złota polskiego: Z. K a r p i ń s k i, O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach, Warszawa 1971, s. 199 201. 10 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 160.
Niestety jeszcze tego samego dnia ładunek FON został zarekwirowany przez żandarmerię rumuńską i przetransportowany do koszar, ale w wyniku starań urzędników Ambasady Polskiej (łapówki) dobra Funduszu wraz z samochodami po dwóch dniach powróciły na teren naszej placówki dyplomatycznej. Do tej jednak chwili nikt nie mógł potwierdzić, jaki jest stan liczebny i wartościowy uratowanych walorów i czy mimo opieki i straży, wśród tych niebezpieczeństw w czasie ewakuacji od Warszawy do Bukaresztu, dobra te nie zostały uszczuplone. Odzyskany skarb mieścił się w 83 skrzyniach i paczkach, 28 workach i 2 skrzyniach z aktami, która to całość została złożona w piwnicy ambasady, komisyjnie zabezpieczona 11. Na tę okoliczność został sporządzony i podpisany, przez oficerów FON, Henryka Floyar Rajchmana i przedstawicieli władz RP w osobach wiceministra Opieki Społecznej Wincentego Jastrzębskiego i wicedyrektora departamentu Obrotu Pieniężnego Ministerstwa Skarbu Stanisława Sadkowskiego, protokół potwierdzający złożenie na terenie Ambasady RP zasobów FON. Należy dodać, że część skarbu Funduszu Obrony Narodowej, ewakuowana przez ppor. E. Mroza na dwóch samochodach ciężarowych, skierowana do Lwowa, pozostała tam z powodu braku środków transportu i dobra te przepadły w niewyjaśnionych dotąd okolicznościach, choć bardzo prawdopodobne jest to, że zostały zagrabione przez NKWD wkraczające wraz z oddziałami bolszewików do miasta 12. W ten sposób z całości majątku FON wywiezionego z Warszawy, do Bukaresztu dotarło 75% całego transportu 13. Mimo, że uratowane dobra znajdowały się na terenie Ambasady Polskiej, to jednak z uwagi na sytuację po klęsce wrześniowej i ogrom obowiązków, osoby mające 11 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 161; J. A w o s, Srebro i jego wachmistrz, Walka Młodych, 1977, nr 39, s. 8. 12 J. P a ł g a n, Część skarbu zrabowali Rosjanie. Aneks do raportu NIK o FON, Kurier Polski 1991, nr 52, s. 3 13 Ewakuacja walorów FON, jej efekty i skutki, Informacja..., Warszawa 1990, s. 11 12.
w swojej pieczy FON nie mogły liczyć na pomoc ambasady w zakresie dalszych jego losów. W związku z tym już 27 września w piwnicy ambasady odbyło się zebranie z udziałem m.in. b. premiera Janusza Jędrzejewicza, dyr. Banku Polskiego Stefana Michalskiego, 3 oficerów biura FON: kpt. Wacława Skarżyńskiego, kpt. Jerzego Wyrzykowskiego i kpt. Stefana Olszewskiego oraz b. ministra Oświaty Wacława Jędrzejewicza, na którym postanowiono dokonać selekcji przywiezionych skrzyń i worków. W pracach tych, trwających od 27 września do 3 października, uczestniczyli stale ww. trzej oficerowie biura FON oraz zmieniający się urzędnicy Banku Polskiego. 3 października 1939 roku odbyło się w ambasadzie posiedzenie z udziałem ministra Arciszewskiego, dyr. Sadkowskiego, b. ministra Rajchmana i b. ministra Jędrzejewicza podczas którego zdecydowano, o wysłaniu na ręce rządu emigracyjnego we Francji, ok. 192 kg monet i przedmiotów ze złota, ok. 14.000 dolarów USA w papierach wartościowych i walutach obcych, skrzyni belwederskiej z pamiątkami po Józefie Piłsudskim; natomiast pozostawić monety i przedmioty srebrne o wadze ok. 2.400 kg w celu spieniężenia i przekazania uzyskanej sumy Prezydentowi RP. Ponadto podjęto decyzję o protokolarnym spaleniu różnych papierów wartościowych i o zniszczeniu wszystkich przedmiotów nieużytecznych bądź małowartościowych. Przedmioty ze złota ponownie ważono, pakowano do drewnianych skrzynek, które po zaniknięciu plombowano plombami FON, pieczętowano pieczęciami Ambasady Polskiej i załączono do tego nalepki z opisem dotyczącym podstawowych danych każdej skrzynki. W ten sposób wyselekcjonowano, w okresie od 8 października do 16 listopada 1939 roku 11 skrzynek ze złotem i innymi wartościami 14. Wysłanie tej przesyłki mogło być realne tylko za pośrednictwem ambasady francuskiej w Bukareszcie, która wykazała w tym względzie daleko idącą pomoc, 14 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 163 164.
polegającą na przewożeniu przez kurierów francuskich drogą lotniczą lub koleją poszczególnych skrzynek. Wszystko to odbywało się w atmosferze niepewności i długiego oczekiwania na to czy te dobra dotarły bezpiecznie do adresata w Paryżu, tj. rządu emigracyjnego. Dopiero 7 grudnia 1939 roku Ambasada RP w Bukareszcie otrzymała od ministra skarbu potwierdzenie odbioru 8 skrzynek złota, 2 skrzynek srebrnych numizmatów oraz z pakietu z walutami i czekami 15. Złoto to miało być wysłane dalej do Sanów Zjednoczonych, ale wojna na Zachodzie i upadek Francji przekreśliły te plany i 9 skrzynek ze złotym FON znalazło się w Keys, w Sudanie, gdzie leżało od czerwca 1940 roku do połowy 1944 roku, a następnie do 7 grudnia 1944 roku w Dakarze 16. Rok wcześniej, bo 17 grudnia 1943 roku przedstawiciel rządu emigracyjnego, Bank Polski, dyr. Michalski podpisał umowę z przedstawicielami niepodległościowego rządu francuskiego o wydanie przez Francję złota polskiego oraz umowę o przekazanie rządowi polskiemu na emigracji złota FON 17. W wyniku tego władze polskie odzyskały 9 skrzynek z wyrobami ze złota ofiarowanymi przed wojną przez społeczeństwo polskie. Dobra te zostały ukryte w podziemiach londyńskiego hotelu Rubens, gdzie była siedziba Sztabu Naczelnego Wodza. W Londynie zarządem i administracją darów FON zajmowało się, utworzone 12 października 1940 roku rozkazem gen. Sikorskiego, Biuro Administracji FON i Darów oraz Komisja Kontroli Majątku FON, na czele których stał do 1942 roku gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer, a później gen. Marian Kukiel, który do współpracy w tej sprawie powołał, w maju 1944 roku, gen. Stanisława Tatara. Komisja ta w 1942 roku sporządziła raport dotyczący stanu uratowanego złotego FON, z którego wynikało, że skrzynki nr 1 8 oraz nr 9 o łącznej wadze netto 213 kg 813 gr znajdowały się w Afryce, natomiast pozostałe skrzynki, tj. nr 10, 29, s. 3. 15 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 166. 16 Informacja..., Warszawa 1990, s. 6; Wojenna Odyseja złotego FON-u, Kurier Polski 1991, nr 17 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 177.
11, 12, 14 oraz 15 21 zostały przewiezione do Anglii z Bukaresztu na początku 1940 roku 18. Zgodnie z ustaleniami, w siedzibie Ambasady RP w Bukareszcie, z dnia 3 października 1939 roku, po segregacji srebra Funduszu Obrony Narodowej majątek ten miał zostać spieniężony po znalezieniu nabywcy. Jednak kwoty uzyskane za srebro, traktowane przez potencjalnych nabywców jako złom, byłyby bardzo małe i nieadekwatne do rzeczywistej wartości tych dóbr oraz znaczenia tych darów w wymiarze moralnym i patriotycznym dlatego też podczas narady w siedzibie ambasady, w dniu 28 października 1939 roku, z udziałem m.in. min. Arciszewskiego, podjęta została decyzja o wysłaniu do Francji około 2.400 kg srebra FON znajdującego się w piwnicach ambasady. Srebrne walory zostały posegregowane, przedmioty nieużyteczne i małowartościowe miały zostać sprzedane, a pozostałości protokolarnie zniszczone. Pracami tymi kierowała ta sama ekipa, która segregowała zloty FON, uzupełniona przez rzeczoznawcę Zdzisława Hempla. 14 grudnia ukończono wszystkie czynności związane z segregacją i pakowaniem zawartości tego skarbu, który znajdował się w 61 skrzyniach o łącznej wadze netto 2.403 kg 540 gr 19. Srebro miało być przetransportowane do Francji drogą morską za wiedzą władz rumuńskich przez francuską firmę przewozową de Brousse, mającą swoją filię w Bukareszcie. 20 grudnia 1939 roku zawartość srebrnego FON, w skrzyniach, została komisyjnie przekazana tej firmie w celu przewiezienia ładunku z Constancy do Konsulatu Generalnego RP w Marsylii. Ładunek Funduszu Narodowej przewieziono 21 grudnia do magazynów urzędu celnego, gdzie znajdował się aż do 5 stycznia 1940 roku pod ochroną żandarmów rumuńskich i polskich, a następnie przewieziony został, pod strażą, 18 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 177 178. 19 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 166 170; Ewakuacja walorów FON, jej efekty i skutki, Informacja..., Warszawa 1990, s. 11 12; R. S t e r c z y ń s k i, Co zrobić z FON?, Sztandar Młodych 1981, nr 183/184, s. 5.
transportem kolejowym z Bukaresztu do Constancy i złożony w magazynach tamtejszego urzędu celnego. Dzięki staraniom Ambasady Polskiej w Bukareszcie transport tych dóbr został zwolniony od rumuńskiego cła. 8 stycznia 1940 roku srebrne dobra FON zostały załadowane na rumuński statek Suceava i przykryte innymi towarami w obecności polskich żandarmów odpowiedzialnych za pilnowanie tego cennego ładunku. Statek ten pierwotnie miał wyruszyć w drogę morską już 24 grudnia 1939 roku, ale ostatecznie wypłynął dopiero 13 stycznia 1940, przez Morze Śródziemne, do Marsylii. Za bezpieczne dotarcie ładunku do Marsylii i przekazanie go przedstawicielom Rządu Emigracyjnego odpowiedzialność ponosili: Henryk Floyar Rajchman i Wacław Jędrzejewicz, natomiast pilnowanie zawartości skrzyń powierzone zostało zawodowym żandarmom: wachmistrzowi Leonowi Bielaszewskiemu i plutonowemu Zygmuntowi Pawłowskiemu, jednakże kuriozalnym w tej sprawie był fakt, iż ani Rajchman ani Jędrzejewicz nie posiadali francuskich wiz wjazdowych, mimo swych starań u władz polskich o zgodę na ich wydanie przez ambasadę Francji w Bukareszcie 20. Pierwszym etapem rejsu był Konstantynopol, a 17 stycznia 1940 Suceava przypłynęła do portu w greckim Pireusie, gdzie wyładowano pozostałą część ładunku zostawiając tylko skrzynie z zawartością FON, przy stałym nadzorze polskich wartowników. Tam też Rajchman i Jędrzejewicz otrzymali wizy francuskie, a pierwszy z nich postanowił, w celu szybszego dostania się do Francji, drogą lotniczą udać się do Paryża. Tymczasem rejs, z przerwami na postój, trwał bez większych przeszkód, dalej, przez port w Smyrnie i Salerno, aż do Marsylii, gdzie Suceava zawinęła dopiero 5 lutego 1940 roku. 20 W. J ę d r z e j e w i c z, op. cit., s. 171 172.
W Marsylii, po odbiór srebra Funduszu Obrony Narodowej, zgłosił się urzędnik Konsulatu RP Władysław Radziwanowski, upoważniony przez rząd Rzeczypospolitej do odebrania dóbr FON, wraz z konsulem Władysławem Sidorowiczem, ale z powodu braku zgody władz francuskich na bezcłowy wwóz srebra Funduszu do Francji, nie można było wyładować przywiezionego ładunku i do czasu wyjaśnienia tej sprawy pozostał on na statku, pod kontrolą obu polskich żandarmów. Dary te, za zgodą miejscowych władz celnych, dopiero 13 lutego 1940 roku zostały wyładowane i złożone w skarbcu oddziału Banku Francji w Marsylii, kończąc w ten sposób dramatyczną, wojenną wędrówkę 21. Zasoby srebrnego Funduszu Obrony Narodowej przeleżały w bankach francuskich aż do 1976 roku, kiedy to na mocy porozumienia zawartego między Polską i Francją walory te powróciły do kraju w grudniu tegoż roku. Łączna waga przywiezionego skarbu wyniosła 2.375 kg, zawartych w 51 pojemnikach 22. Odzyskane zasoby srebrnego FON można było oglądać na wystawie zorganizowanej w Zamku Królewskim w Warszawie, w latach 1989 1990. Pozostałe skrzynie z dobrami Funduszu takimi jak wyroby ze złota, srebra, numizmaty, przedmioty o charakterze muzealnym, insygnia władzy, ważące razem ponad 350 kg, wysłane zostały z Bukaresztu do Anglii w 1940 roku 23. Zupełnie inaczej potoczyły się losy złotego Funduszu Obrony Narodowej. 22 maja 1945 roku na mocy decyzji ówczesnego Ministra Obrony Narodowej w rządzie emigracyjnym gen. Mariana Kukiela, Komisja Kontroli Majątku FON i Darów, po inwentaryzacji, przekazała tzw. Komitetowi Trzech, tzn. gen. Stanisławowi Tatarowi, płk. dypl. Stanisławowi Nowickiemu i płk. Marianowi Utnikowi 208 kg 294 gr przedmiotów ze złota o wartości 32.740 funtów 24. 21 Tamże, s. 174 175. 22 A. N o w a k, Inwentaryzacja srebrnego skarbu FON, Życie Warszawy, 1981, nr 197, s. 4; R. S t e r c z y ń s k i, op. cit., s. 5; H. R e t k o w s k a, Symbol, który dzieli. Srebra FON w Zamku Królewskim, Dziennik Polski, 1989, nr 230, s. 3; Według informacji Naczelnej Izby Kontroli srebro FON leżące w bankach francuskich, w 61 skrzyniach ważyło łącznie 2.404 kg. Informacja..., Warszawa 1990, s. 6. 23 Informacja..., Warszawa 1990, s. 6. 24 Inwentaryzacja i przekazanie zasobu afrykańskiego FON w gestię Komitetu Trzech. Informacja..., Warszawa 1990, rozdział 4, s. 13.
Kosztowności te zostały przepakowane do 10 skrzynek i odpowiednio zabezpieczone. Generał Stanisław Tatar zdecydował się przekazać władzom PRL zasoby Funduszu Obrony Narodowej, będące pod opieką Komitetu Trzech. Nastąpiło to 19 czerwca 1947 roku w Ambasadzie Polskiej w Londynie. Protokół zdawczo-odbiorczy o przekazaniu 77 woreczków w 10, zamykanych, metalowych skrzyniach, o łącznej wadze 208 kg 294 gr 25, podpisali płk dypl. Stanisław Nowicki, płk dypl. Marian Utnik oraz przedstawiciele II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego pik Maksymilian Chojecki i por. Leon Szwajcar, pracownicy polskiego Attachatu Wojskowego 26. Zawartość tych skrzynek została przewieziona drogą lotniczą przez kurierów II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w dwóch rzutach. Dwie z nich dostarczył do kraju, 2 lipca 1947 roku, por. Leon Szwajcer, a pozostałe 8 skrzyń przewiozła, 13 lipca tego roku, por. Pola Landau. Operacja przerzutu tych darów okryta była ścisłą tajemnicą, dobrze zakamuflowaną, a nosiła kryptonim Brzoza. Całą przesyłkę dostarczono gen. Władysławowi Komarowi. Przez kolejnych 8 miesięcy złoto przechowywane było w II Oddziale Sztabu Generalnego WP, a 8 marca 1948 roku zostało protokolarnie przekazane do Narodowego Banku Polskiego i przyjęte na ewidencję. Na powyższą okoliczność spisany został protokół zdawczo-odbiorczy w Ekspozyturze Skarbca Emisyjnego Narodowego Banku Polskiego w Warszawie między przedstawicielami II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, w osobach kpt. Leonarda Białozierskiego i kpt. Henryka Dodina, przedstawicielami Komisji dla segregacji depozytów Ministerstwa Skarbu, w osobach: p.p. Stanisława 25 J. O., Losy złotego FON. Pierwsze ustalenia, Rzeczpospolita 1990 nr 131, s. 3; Istnieją, przypuszczenia, że łączna waga złotego FON, będącego w Wielkiej Brytanii, wynosiła 350 kg i związku z tym część, tj. ok. 140 kg nadal tam pozostała, patrz J. P o k s i ń s k i, Bez sensacji. O powrocie do kraju złotego FON raz jeszcze, Polityka 1989, nr 40,. s. 14; Prokurator Rafałko o zlocie FON-u, Życie Warszawy 1990, nr 131, s. 1 2. 26 Przekazanie zasobu afrykańskiego FON do Ambasady RP oraz operacja przerzutu złota do kraju. Informacja..., Warszawa 1990, rozdział 6, s. 17; Protokoły w sprawie przekazania majątku FON i darów, 1945, 1947 Akta Oddziału VI Sztabu Głównego Naczelnego Wodza, teczka nr [X/16], s. 2, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. 295; T. M i t e k, Dokumenty o roli wojska w sprowadzeniu do kraju złotego skarbu, Żołnierz Wolności 1989, nr 90, s. 3; Wojenna Odyseja złotego FON-u, Kurier Polski 1991, nr 29, s. 3.
Adamskiego, Romana Gifrafta, Br. Braulińskiego i skarbnikami NBP p.p. Nowakiem i Ilką. Oficerowie przywieźli 10 opieczętowanych kaset metalowych w celu ustalenia ich zawartości, ale wobec braku szczegółowego spisu zawartości i stwierdzeniu, że zawierają one znaczą ilość worków zawierających różnego rodzaju łom złoty, srebrny, wyroby ze złota i srebra, monety itp., ustalono, że tymczasowo przejęcie nastąpi na podstawie chorągiewek dołączonych do każdego poszczególnego worka. Każdy worek został zważony, jedynie monety złote, znajdujące się w kasecie Nr 10 zostały dokładnie przeliczone. Do protokołu zdawczo-odbiorczego dołączona została specyfikacja, zawierająca wykaz poszczególnych worków, z oznaczeniem: numeru porządkowego, zawartości, komisyjnie ustalonej wagi brutto i wagi netto zgodnie z zapisem na chorągiewce. Po przeważeniu i ustaleniu zawartości woreczków, zostały one ponownie zapakowane do metalowych kaset, które, po zamknięciu, opatrzone zostały pieczęcią łąkową Ministerstwa Skarbu oraz plombą Narodowego Banku Polskiego i złożone do depozytu zastrzeżonego Ministerstwa Skarbu na numerze depozytowym 43. Decyzje co do dalszych dyspozycji wobec depozytu miały zostać przekazane ze Sztabu Generalnego Wojska Polskiego do Ministerstwa Skarbu na piśmie. Władze polskie, na mocy ustawy z 7 kwietnia 1949 roku o zniesieniu Funduszu Obrony Narodowej, postanowiły zlikwidować zasoby FON będące w Narodowym Banku Polskim, w depozycie Nr 43 27. Likwidację dóbr Funduszu Obrony Narodowej rozpoczęto w 1951 roku 28. Przeprowadzona ona została przez Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Skarbu. W 1956 roku decyzją Prezesa Narodowego Banku Polskiego ostatecznie zlikwidowano złoty zasób FON. Część z tych dóbr przetopiono, część odsprzedano, a łączna kwota uzyskana z tytułu likwidacji tych walorów wyniosła 1.866.292 zł 29. 27 Ustawa z dnia 07.04.1949 roku o zniesieniu FON. Dziennik Ustaw RP, 1949, nr 25, poz. 181. 28 J. S m o c z y ń s k i, Co się stało ze złotem FON? Kilka kwestii nierozstrzygniętych, Kurier Polski 1991, nr 34, s. 3.
Z likwidacją złotego FON związanych jest wiele niejasności, niedopowiedzeń i zafałszowań dokonanych przez ówczesne władze PRL, m.in. nie wiadomo co się stało z wieloma drogocennymi darami i dlaczego losy Funduszu Obrony Narodowej otoczone były tak wielką tajemnicą przed społeczeństwem, które przecież było ofiarodawcą tych dóbr. Dok. Nr 1 Akt przekazania przez Ministra Finansów, Ministrowi Kultury i Sztuki, sreber FON, które w 1976 roku powróciły do Polski SREBRO Funduszu Obrony Narodowej złożone w darze przez społeczeństwo polskie w przeddzień hitlerowskiej napaści na Polskę, uratowane przed grabieżą okupanta i zdeponowane w Banku Francji w Marsylii, po 37 latach odzyskane przez Rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, stanowi pamiątkę narodową, świadectwo patriotyzmu i ofiarności społeczeństwa polskiego i jego woli walki z hitlerowską agresją. ZWAŻYWSZY, że złożone na Fundusz Obrony Narodowej dary w srebrze stanowią zarazem wartości kulturalną, Minister Finansów na podstawie decyzji Prezesa Rady Ministrów przekazuje w całości odzyskany depozyt w postaci wyrobów artystycznych, numizmatów przedmiotów użytkowych i kruszcu o łącznej wadze 2.372.19 kg Ministrowi Kultury i Sztuki na użytek ogólnonarodowy. MINISTER Kultury i Sztuki przyjmuje przekazany mu dar w celu włączenia go do państwowych zbiorów muzealnych, aby świadczył wobec przeszłych pokoleń o kulturze Narodu i jego umiłowaniu Ojczyzny. 29 Więcej informacji o likwidacji złotego FON zawierają artykuły: Co się stało ze złotem FON? Depozyt Nr 47, Kurier Polski 1991, nr 31, s. 3; Bajka o złotym FON-ie, Gazeta Wyborcza 1990, nr 131, s. 2; St. M a j e w s k i, Fonodrama(4). Śladami skarbu, Stolica 1981, nr 23, s. 1.
NA DOWÓD powyższego sporządzono niniejszy Akt, podpisany w 38 rocznicę hitlerowskiej napaści na Polskę. MINISTER KULTURY I SZTUKI MINISTER FINANSÓW