Egzamin z prawa cywilnego, 30. 05. 2016 r. Kazus I Janusz rozwijał własną działalność gospodarczą. Janusz chciał zakupić drukarkę 3D w Szwajcarii, dlatego w listopadzie 2014 r. zawarł z instytucją pożyczkową B umowę pożyczki w wysokości 24 000 franków szwajcarskich (CHF). Zgodnie z pisemną umową pożyczka miała być spłacana w dwóch równych ratach pierwsza w dniu 30 czerwca 2015 r., a druga w dniu 31 grudnia 2015 r. wraz z odsetkami o stopie stałej wysokości 1,5% w stosunku rocznym. W umowie pożyczki wskazane były ogólne warunki umów, które miały mieć do niej zastosowanie. Janusz nie otrzymał ich przy podpisywaniu umowy, lecz zostały mu przesłane pocztą dopiero po kilku dniach wraz z egzemplarzem umowy. Ogólne warunki umów nie były zamieszczone na stronie internetowej firmy B. Zgodnie z treścią umowy pożyczki warunkiem wypłaty pieniędzy było udzielenie poręczenia. Janusz poprosił o to swojego zamożnego przyjaciela Tomasza, którego zapewnił, że rozwój działalności gospodarczej przyniesie Januszowi w krótkim czasie znaczne zyski i spłaci on w terminie pożyczkę. Firma B i Tomasz (jako poręczyciel) zawarli w listopadzie 2014 r., w lokalu B, umowę poręczenia za dług Janusza wynikający z w/w umowy pożyczki. Umowa poręczenia określała maksymalną granicę odpowiedzialności poręczyciela do kwoty 30 000 CHF. Tomasz podpisał się na kilku egzemplarzach umowy poręczenia. Pracownik firmy B oświadczył, że zatrzymuje on wszystkie egzemplarze zawartej właśnie umowy poręczenia. Dokumenty te miały zostać przesłane Tomaszowi pocztą, aby ten nie fatygował się nosząc dokumenty, co też wiąże się z ryzykiem ich zagubienia. Dokumentów tych Tomasz jednak nigdy ostatecznie nie dostał. Tomasz, który pozostawał w związku małżeńskim z Adrianną, nie powiedział żonie o udzielonym poręczeniu. Pomiędzy małżonkami istniał ustrój ustawowej wspólności majątkowej. Działalność Janusza nie przynosiła spodziewanych zysków i miał kłopoty ze spłatą pożyczki. Mimo to na jego pisemny wniosek firma B, w piśmie przesłanym mu w maju 2015 r., zgodziła się podwyższyć kwotę pożyczki o 6 000 CHF, które Janusz miał spłacić również do 31 grudnia 2015 r. Ponieważ Janusz nie zapłacił pierwszej raty w czerwcu 2015 r., firma B przesłała mu 10 lipca 2015 r. pisemne oświadczenie o wypowiedzeniu umowy i wezwała do zwrotu całej pożyczki w wysokości 30 000 CHF. Powołała się przy tym na postanowienie 18 ogólnych warunków umów, zgodnie z którym w razie opóźnienia w zapłacie którejkolwiek raty przez okres dłuższy niż 5 dni, firma B ma prawo wypowiedzenia umowy bez wyznaczenia dodatkowego terminu do zapłaty i żądania natychmiastowego zwrotu wszystkich niezapłaconych jeszcze rat pożyczki. Gdy Janusz nie zapłacił, firma B wystąpiła w sierpniu 2015 r. z żądaniem zapłaty całej kwoty pożyczki przez Tomasza. Tomasz oświadczył w przesłanym firmie B piśmie, że po pierwsze, ogólne warunki umowy pożyczki nie zostały mu przedstawione przy podpisywaniu umowy poręczenia, zaś gdy Janusz rozmawiał z nim o udzieleniu poręczenia, nie wspominał nic o ogólnych warunkach umowy, lecz jedynie okazał mu samą umowę pożyczki. Po drugie, Tomasz wycofuje się z podstępnie wyłudzonego od niego poręczenia, gdyż działalność Janusza według jego zapewnień miała przynosić znaczne zyski. Firma B wystąpiła we wrześniu 2015 r. z powództwem przeciwko Tomaszowi i jego żonie o zapłatę kwoty 120 000 zł jako równowartości 30 000 CHF. Proszę ocenić roszczenia B wobec Tomasza i Adrianny, uwzględniając także, z którego majątku mogą być one zaspokojone. SZKIC PUNKTACJI DO OCENY: Firma B mogłaby mieć roszczenie wobec Tomasza z tytułu umowy poręczenia (art. 876 1 k.c.): 1
ANALIZA PRZESŁANEK ROSZCZENIA WOBEC TOMASZA: I. UMOWA PORĘCZENIA ZOSTAŁA ZAWARTA Brak okoliczności, które mogłyby powodować wątpliwość co do zawarcia umowy poręczenia dotyczącej kwoty pierwotnej wysokości poręczenia. II. UMOWA PORĘCZENIA JEST WAŻNA I SKUTECZNA A) WAŻNOŚĆ UMOWY POŻYCZKI: Umowa poręczenia jest akcesoryjna do zabezpieczonego poręczeniem zobowiązania. W pierwszej kolejności należy zatem ustalić, czy została ważnie zawarta umowa pożyczki między Januszem a firmą B, gdyż nieważność tej umowy powodowałaby nieskuteczność umowy poręczenia, jako że poręczenie ma charakter akcesoryjny wobec zabezpieczanej wierzytelności. Analiza zawarcia umowy pożyczki i jej treści: Nie ma podstaw do stwierdzenia nieważności umowy pożyczki. Umowa pożyczki została zawarta na piśmie (dla umowy pożyczki nie jest wymagana forma pod rygorem nieważności, a forma pisemna ad probationem wymagana dla tej umowy przez art. 720 1 k.c. nie ma zastosowania w stosunkach między przedsiębiorcami art. 74 3 k.c.). Janusz i firma B zawarli umowę pożyczki w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą przez każdą ze stron, a więc obie strony są przedsiębiorcami. Dla ważności i skuteczności umowy pożyczki nie ma znaczenia późniejsze doręczenie podpisanego egzemplarza umowy Januszowi. Umowa pożyczki mogła zostać zawarta w frankach szwajcarskich. Zasadą jest swoboda zawierania umów w walucie obcej, chyba że przepisy prawa (w tym wypadku prawa dewizowego) zabraniają dokonywania takiej czynności w walucie obcej lub wymagają zgody na dokonanie takiej czynności. Umowa pożyczki w walucie obcej nie jest zatem czynnością sprzeczną z prawem (art. 58 1 k.c.) Nie doszło jednak do inkorporacji do treści zobowiązania wynikającego z umowy pożyczki ogólnych warunków umów. Zgodnie z art. 384 1 k.c. ogólne warunki umów powinny zostać doręczone Januszowi przed zawieraniem umowy pożyczki, a nie dopiero po jej zawarciu. Nawet gdy umowa jest zawierana między przedsiębiorcami, nie jest wystarczające wskazanie w treści umowy pożyczki na ogólne warunki umów, jeżeli strona (w tym wypadku Janusz) nie miała możliwości łatwego zapoznania się z nimi przed zawarciem umowy. Ogólne warunki umów nie były udostępnione na stronie internetowej firmy B, więc Janusz także nie mógł się z nimi z łatwością zapoznać (art. 384 2 zd. 1 k.c.). Tak więc ogólne warunki umów, sporządzone przez firmę B, nie wiążą stron. Nie ma znaczenia dla zobowiązania dotyczącego 24.000 CHF fakt ich ewentualnego późniejszego doręczenia Januszowi (przy podwyższaniu kwoty pożyczki). Proponent nie może bowiem ze skutkiem wstecznym inkorporować ogólnych warunków umów. Gdyby ogólne warunki umów zostały prawidłowe inkorporowane przy okazji podwyższania kwoty pożyczki to mogłyby mieć znaczenie jedynie dla podwyższonej kwoty pożyczki. B) WAŻNOŚĆ UMOWY PORĘCZENIA Forma pisemna oświadczenia poręczyciela wymagana pod rygorem nieważności została dochowana (art. 876 2 k.c.). Złożył on bowiem podpis na egzemplarzu umowy, który został wręczony drugiej stronie. Nie jest natomiast wymagana żadna forma dla oświadczenia wierzyciela. Zatem nieotrzymanie przez Tomasza egzemplarza umowy poręczenia nie powoduje niedochowania wymogu formy pisemnej. 2
Dopuszczalne jest zawarcie umowy poręczenia za zobowiązania w walucie obcej, zgodnie z ogólną zasadą swobody zaciągania zobowiązań w walucie obcej (wynikającej ze swobody dokonywania czynności obrotu dewizowego). C) PROBLEM UCHYLENIA SIĘ OD SKUTKÓW OŚWIADCZENIA WOLI Oświadczenie T o wycofaniu się z umowy można oceniać jako oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli. Nie doszło jednak do skutecznego uchylenia się przez Tomasza od skutków złożonego oświadczenia woli Należy rozważyć, czy poręczyciel T nie złożył oświadczenia woli pod wpływem błędu lub podstępu. Błąd (także wywołany podstępnie) oznacza brak wiedzy strony o rzeczywistym stanie rzeczy lub mylne przekonanie o istniejącym stanie rzeczy. Tomasz nie złożył jednak oświadczenia pod wpływem błędu. Nie jest bowiem błędem prawnie doniosłym błąd (w tym wywołany podstępnie) co do wypłacalności dłużnika głównego w przyszłości. Nie można być w błędzie co do stanu przyszłego, ze swojej istoty niepewnego. Także błędne wyobrażenie o aktualnym stanie majątkowym dłużnika nie ma tu znaczenia, gdyż o zakresie odpowiedzialności poręczyciela decyduje przyszły, zawsze niepewny stan majątkowy dłużnika, a nie stan aktualny. Ponieważ Tomasz nie zawarł umowy pod wpływem błędu, nie mógł także skutecznie uchylić się od skutków prawnych swojego oświadczenia o zawarciu umowy poręczenia. D) SKUTEK BRAKU PRZEKAZANIA TOMASZOWI DOKUMENTU OBEJMUJĄCEGO UMOWĘ POŻYCZKI. Przepisy nie wymagają doręczenia poręczycielowi umowy, z której wynika zobowiązanie zabezpieczone poręczeniem. Nie ma znaczenia brak wiedzy Tomasza co do ogólnych warunków umów stosowanych przez firmę pożyczkową B zważywszy, że ogólne warunki umów nie zostały inkorporowane do stosunku między dłużnikiem głównym, Januszem, a firmą B, a więc w konsekwencji nie mogły one wywierać wpływu na treść stosunku prawnego łączącego poręczyciela z wierzycielem. Ocena, czy przesłanki inkorporacji wzorca do zobowiązania zostały spełnione, odnosi się tylko do stosunku prawnego pożyczki między Januszem a firmą B. Fakt, że Tomasz zawierając umowę pożyczki działał bez związku z prowadzeniem działalności gospodarczej lub zawodowej, a więc, że był konsumentem, nie ma wpływu na ocenę przesłanek inkorporacji ogólnych warunków umów firmy B w stosunku do Janusza. E) UDZIELENIE PORĘCZENIA PRZEZ TOMASZA BEZ ZGODY ŻONY Umowa poręczenia jest ważna bez zgody drugiego z małżonków, gdyż nie należy do żadnych z czynności prawnych wskazanych w art. 37 1 k.r.o., które do swojej ważności wymagają zgody małżonka. Brak wiedzy Adrianny o umowie poręczenia, a także brak jej zgody na zawarcie tej umowy przez jej małżonka, nie mają więc znaczenia dla ważności tej umowy. III. WYSOKOŚĆ ZOBOWIĄZANIA DO PORĘCZYCIELA O zakresie wysokości zobowiązania poręczyciela decyduje zakres zobowiązania dłużnika głównego. Janusz zaciągnął pożyczkę pierwotnie w wysokości 24 000 CHF, ale później doszło do zmiany umowy pożyczki i podwyższenia kwoty pożyczki do 30 000 CHF. Zmiana umowy pożyczki była skuteczna (została zachowana forma pisemna z art. 77 2 k.c.). Podwyższenie sumy pożyczki przez umowę między J a firmą B nie wpływa jednak na zwiększenie rozmiaru odpowiedzialności Tomasza (akcesoryjność, art. 879 2 k.c.). Nie ma więc znaczenia, że Tomasz poręczył zobowiązanie do kwoty 30 000 CHF, gdyż rozmiar roszczenia wierzyciela względem Tomasza wyznaczony jest pierwotnym 3
zakresem długu, za który Tomasz poręczył. Nie ma także informacji w kazusie, aby Tomasz zgodził się na zwiększenie zakresu swojej odpowiedzialności. Tak więc firmie B przysługuje roszczenie do Tomasza z tytułu poręczenia jedynie w wysokości 24 000 CHF z odsetkami. Zobowiązanie pożyczkodawcy, jak i poręczyciela było zobowiązaniem w walucie obcej. Wierzyciel nie może żądać zapłaty w złotych. Art. 358 1 k.c. przyznaje bowiem dłużnikowi upoważnienie do spełnienia świadczenia w złotych zamiast w walucie obcej. Firmie B nie przysługuje zatem do Tomasza roszczenie o zapłatę 120 000 zł, lecz kwoty 24 000 CHF zgodnie z pierwotną treścią umowy pożyczki. Nie można stosować do tego stanu faktycznego art. 358 3 k.c. gdyż umowa została zawarta w 2014 roku, zaś przepis ten wchodzi w życie dopiero 8 września 2016 r. Zmiana ta nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia kazusu, gdyż przepis ten przyznaje wierzycielowi jedynie prawo wyboru kursu, po którym - w razie opóźnienia w zapłacie dłużnik może zapłacić w złotych. Wierzyciel nie może domagać się zapłaty w złotych, lecz tylko w walucie obcej. IV. ROSZCZENIE ISTNIEJE, NIE PRZESZŁO NA INNĄ OSOBĘ Z kazusu nie wynika, aby roszczenie wygasło (np. na skutek spłaty, zwolnienia z długu) albo by przeszło inną osobę. V. ROSZCZENIE JEST WYMAGALNE Poręczyciel może powoływać się na wszystkie zarzuty, które przysługują dłużnikowi głównemu (art. 883 1 k.c.). Jeżeli roszczenie przeciwko dłużnikowi głównemu nie stało się wymagalne, wówczas poręczyciel może podnieść ten zarzut wobec wierzyciela. Uprawnienie do wypowiedzenia pożyczki i żądania natychmiastowego zwrotu wszystkich niezapłaconych jeszcze rat pożyczki wynika z ogólnych warunków umów ( 18), które nie zostały skutecznie inkorporowane do umowy pożyczki zawartej z Januszem. Wobec tego wypowiedzenie umowy pożyczki dokonane na podstawie 18 ogólnych warunków umów jest bezskuteczne także wobec Tomasza. Należy rozważyć, czy firma B mogła wypowiedzieć umowę pożyczki na podstawie ustawy. Przepisy o umowie pożyczki przewidują możliwość wypowiedzenia umowy jedynie, gdy termin zwrotu pożyczki nie został oznaczony (art. 723 k.c.). Wobec tego można rozważyć, czy firma B mogła odstąpić od umowy na podstawie art. 491 k.c., a to wobec niezapłacenia w terminie raty przez Janusza. Wątpliwe jest, czy umowa pożyczki (odpłatnej) jest umową wzajemną, a więc czy art. 491 k.c. może mieć do niej zastosowanie. Nawet jednak gdyby art. 491 k.c. mógł być stosowany do umowy pożyczki, to firma B musiałaby wyznaczyć Januszowi dodatkowy termin do zapłaty zaległej raty (art. 491 1 k.c.), a tego firma B nie uczyniła. Tak więc odstąpienie przez firmę B od umowy pożyczki nawet gdyby uznać, że jest dopuszczalne nie byłoby skuteczne. Roszczenie firmy B wobec Janusza o zwrot pożyczki stało się wymagalne jedynie co do pierwszej raty, której termin płatności oznaczony w umowie pożyczki nadszedł. Wynosi ono 12 000 CHF. Natomiast co do drugiej raty roszczenie firmy B przeciwko Januszowi istnieje, ale jest jeszcze niewymagalne. W konsekwencji roszczenie firmy B wobec Tomasza istnieje co do 24.000 CHF, lecz jest wymagalne tylko w wysokości 12 000 CHF, gdyż tyle wynosi połowa z kwoty pożyczki, za którą odpowiada Tomasz. Roszczenie do poręczyciela może stać się wymagalne najwcześniej z chwilą wymagalności roszczenia zabezpieczonego przez poręczyciela. Skoro roszczenie o zwrot pierwszej raty stało się wymagalne wobec Janusza, jest również wymagalne wobec Tomasza jako poręczyciela. Wezwanie Tomasza do zapłaty skierowane w sierpniu przez firmę B spełnia wymagania z art. 880 k.c. lecz, jako że było dokonane po ponad miesięcznym terminie od wymagalności, nie było niezwłoczne. Jednak przepisy nie ustanawiają szczególnej sankcji naruszenia obowiązku oznaczonego w art. 880 k.c., w szczególności poprzez wykluczenie wymagalności roszczenia wobec poręczyciela. Można więc przyjąć, że sankcja ta ma charakter jedynie odszkodowawczy, co jednak jest bez znaczenia dla 4
udzielenia odpowiedzi na pytanie zadane wobec kazusu (szkoda mogłaby polegać najwyżej na zapłacie przez poręczyciela większej kwoty odsetek, zaś zgodnie z treścią kazusu B nie żąda zapłaty odsetek). Firmie B przysługuje także roszczenie do Tomasza o zwrot drugiej raty pożyczki, tj. kwoty 12 000 CHF, lecz nie jest ono wymagalne. Skoro wypowiedzenie umowy pożyczki wobec dłużnika głównego było bezskuteczne i roszczenie do niego o zwrot pozostałej części długu nie stało się wymagalne, dlatego roszczenie do poręczyciela także nie stało się wymagalne. VI. ROSZCZENIE JEST ZASKARŻALNE Z kazusu nie wynika, by roszczenie było przedawnione i by podniesiono zarzut przedawnienia lub by wystąpiły inne okoliczności wyłączające zaskarżalność. VII. ROSZCZENIE O ZAPŁATĘ WOBEC ADRIANNY Roszczenie o zapłatę nie przysługuje firmie B wobec Adrianny, gdyż Adrianna nie jest stroną umowy poręczenia (obok Tomasza) i nie ma innych podstaw dla jej odpowiedzialności z całego majątku wspólnego lub z jej majątku osobistego. Adrianna nie wyraziła bowiem zgody na zaciągnięcie tego zobowiązania (art. 41 1 k.r.o.) Brak zgody (następczego potwierdzenia) Adrianny na zawarcie umowy poręczenia przez Tomasza powoduje, że wierzyciel (firma B) może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego Tomasza oraz z określonych składników majątku wspólnego, wymienionych w art. 41 2 k.r.o. KONKLUZJA Istnieje roszczenie firmy B wobec Tomasza jako poręczyciela jedynie w wysokości 24 000 CHF (a nie w złotych). Co do kwoty 12 000 CHF roszczenie to stało się wymagalne wobec nadejścia umownie określonego terminu zwrotu pierwszej raty, zaś roszczenie o zapłatę drugiej raty nie jest wymagalne. Firma B może żądać zaspokojenia swojego roszczenia jedynie z majątku osobistego Tomasza oraz ze składników majątku wspólnego wskazanych w art. 41 2 k.r.o. 5