PROGRAM OCHRONY ŒRODOWISKA WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO NA LATA 2007-2010 Z UWZGLÊDNIENIEM PERSPEKTYWY NA LATA 2011-2014 Olsztyn, 2007
Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego Departament Ochrony Œrodowiska www.warmia.mazury.pl Sk³ad, ³amanie, przygotowanie do druku, opracowanie graficzne: SPW "EDYCJA" s.c. 10-080 Olsztyn, ul. Profesorska 12/4 Tel./fax 089 676 14 70, tel. 606 97 37 09
Spis treœci 1. WSTÊP...7 1.1. Podstawa prawna...7 1.2. Cele opracowania programu...7 1.3. Metoda opracowania programu...8 1.4. Zawartoœæ opracowania...8 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA...9 3. UWARUNKOWANIA ZEWNÊTRZNE...11 3.1. Polityka ekologiczna pañstwa...11 3.1.1. Polityka ekologiczna pañstwa na lata 2007-2010 z uwzglêdnieniem perspektywy...16 3.2. Polityka ochrony œrodowiska zawarta w dokumentach wojewódzkich...17 3.2.1. Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego województwa warmiñsko-mazurskiego...17 3.2.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmiñsko-mazurskiego...19 3.3 Programy wojewódzkie...24 4. CELE ŒREDNIOOKRESOWE I KIERUNKI DZIA AÑ NA LATA 2007-2010...25 4.1. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO...26 4.1.1. Ochrona przyrody i krajobrazu...26 4.1.2 Ochrona i zrównowa ony rozwój lasów...32 4.1.3 Ochrona powierzchni ziemi...35 4.1.4 Ochrona zasobów kopalin i wód podziemnych...38 4.1.5. Biotechnologie i organizmy genetycznie zmodyfikowane...41 4.2. ZRÓWNOWA ONE WYKORZYSTANIE MATERIA ÓW, WODY I ENERGII...43 4.2.1. Materia³och³onnoœæ, wodoch³onnoœæ i odpadowoœæ produkcji...43 4.2.2 Wykorzystanie energii ze Ÿróde³ odnawialnych...44 4.2.3. Kszta³towanie zasobów wodnych oraz ochrona przed powodzi¹ i skutkami suszy...47 4.3. ŒRODOWISKO I ZDROWIE. DALSZA POPRAWA JAKOŒCI ŒRODOWISKA I BEZPIECZEÑSTWA EKOLOGICZNEGO...49 4.3.1 Relacja œrodowisko - zdrowie...49 4.3.2. Jakoœæ wód...51 4.3.3. Zanieczyszczenie powietrza...54 4.3.4. Gospodarka odpadami...55 4.3.5. Zagro enia wynikaj¹ce z powa nych awarii i stosowania substancji i preparatów niebezpiecznych...59 4.3.6. Oddzia³ywanie ha³asu...61 4.3.7. Oddzia³ywanie pól elektromagnetycznych...63 4.4. OCHRONA KLIMATU I ZAPOBIEGANIE NISZCZENIU OZONU STRATOSFERYCZNEGO...64 4.5. EDUKACJA EKOLOGICZNA...67 4.6. MONITORING ŒRODOWISKA...70 5. HARMONOGRAM REALIZACJI PROGRAMU...72 6. WSPÓ PRACA TRANSGRANICZNA...104 7. UDZIA SPO ECZEÑSTWA W DZIA NIACH NA RZECZ OCHRONY ŒRODOWISKA. DOSTÊP DO INFORMACJI O ŒRODOWISKU...107 8. OCENA REALIZACJI PROGRAMU...108 9. NAK ADY FINANSOWE NA REALIZACJÊ PROGRAMU...112 3
Spis tabel Tabela 1. Harmonogram realizacji zadañ w zakresie ochrony œrodowiska...72 Tabela 2. WskaŸniki monitorowania programu...109 Tabela 3. Zapotrzebowanie na œrodki finansowe, zwi¹zane z realizacj¹ programu...112 4
Spis skrótów ARiMR BAT GIOŒ Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Best Available Techniques (najlepsze dostêpne techniki) G³ówny Inspektorat Ochrony Œrodowiska 6 EFRR Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego EFS FS GUS GMO NGO NFOŒiGW POIiŒ ODR Program RPOWiM RZGW lin0um UW WIOŒ WFOŒiGW WSSE WUS ZMiUW Europejski Fundusz Spo³eczny Jednostki Samorz¹du Terytorialnego Fundusz Spójnoœci G³ówny Urz¹d Statystyczny Organizmy Genetycznie Zmodyfikowane Organizacje pozarz¹dowe Narodowy F Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Program Operacyjny Infrastruktura i Œrodowisko Oœrodek Doradztwa Rolniczego Program Ochrony Œrodowiska Województwa Warmiñsko-Mazurskiego Regionalny Program Operacyjny Warmia i Mazury na lata 2007-2013 Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie Warmiñsko-Mazurski Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie Wojewódzki Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna Wojewódzki Urz¹d Statystyczny w Olsztynie Zarz¹d Melioracji i Urz¹dzeñ Wodnych 5
1. WSTÊP 1.1. Podstawa prawna Obowi¹zek opracowania wojewódzkiego programu ochrony œrodowiska wynika z art. 17 ust 1 i art. 14 ust 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska (Dz. U. Nr 129 z 2006 r., poz. 902 z póÿn. zm). Zarz¹d Województwa Warmiñsko-Mazurskiego opracowa³ Program ochrony œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego na lata 2003-2006 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 2007-2010. Dokument ten zosta³ przyjêty przez Sejmik Województwa Warmiñsko-Mazurskiego Uchwa³¹ Nr XI/128/03 z dnia 30 czerwca 2003 r., zmienion¹ Uchwa³¹ Nr XIV/189/03 z dnia 13 listopada 2003 r. Na podstawie art. 14 ust 2 ww. Ustawy Program opracowywany jest zgodnie z przyjmowan¹ na 4 lata polityk¹ ekologiczn¹ pañstwa. Niniejszy dokument jest aktualizacj¹ obowi¹zuj¹cego dotychczas Programu, a zatem stanowi realizacjê powy szych zapisów prawnych. Formalno-prawn¹ podstawê rozpoczêcia prac stanowi Uchwa³a Nr XLVII/650/06 Sejmiku Województwa Warmiñsko-Mazurskiego z dnia 29 sierpnia 2006 r. w sprawie przyjêcia zasad, trybu i harmonogramu opracowania Programu Ochrony Œrodowiska Województwa Warmiñsko- -Mazurskiego na lata 2007 2010 z uwzglêdnieniem perspektywy 1.2. Cele opracowania programu Opracowanie wojewódzkiego programu ochrony œrodowiska s³u y realizacji polityki ekologicznej pañstwa i regionu. Kompleksowe ujêcie problematyki œrodowiska regionu umo liwia wykorzystanie programu do nastêpuj¹cych celów: podejmowania wspólnych dzia³añ przez administracjê wszystkich szczebli, tj. wojewódzkiego, powiatowego i gminnego, w celu rozwi¹zywania wa nych problemów i eliminowania zagro eñ œrodowiska w województwie; podejmowania decyzji w zakresie przedsiêwziêæ w dziedzinie ochrony œrodowiska i finansowania inwestycji ekologicznych; kreowania regionalnej polityki ochrony i racjonalnego wykorzystania walorów przyrodniczo-krajobrazowych; wykorzystania przez samorz¹dy powiatowe i gminne jako podstawy metodycznej i merytorycznej przy opracowaniu powiatowych i gminnych programów ochrony œrodowiska; 7
koordynowania i intensyfikowania dzia³añ na rzecz ochrony œrodowiska realizowanych przez administracjê wszystkich szczebli, jak i jednostki gospodarcze, instytucje oraz organizacje spo³eczne. 1.3. Metoda opracowania programu Zgodnie z uchwalonymi przez Sejmik Województwa zasadami i trybem opracowania programu, decyzj¹ Zarz¹du Województwa, do prac nad sporz¹dzeniem programu powo³ana zosta³a grupa robocza. W sk³ad tej grupy weszli przedstawiciele najwa niejszych jednostek i instytucji zajmuj¹cych siê ochron¹ œrodowiska, lokalnych i organizacji ekologicznych. Przy opracowaniu programu zosta³a wykorzystana metoda aktywnego planowania. W efekcie prac tej grupy zosta³y zidentyfikowane problemy œrodowiska, okreœlono cele i mierniki realizacji programu oraz opracowano harmonogram dzia³añ. Do prac nad niniejszym programem wykorzystano dodatkowo nastêpuj¹ce opracowania i materia³y: raport z realizacji w latach 2003-2004 Programu ochrony œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego na lata 2003-2006 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 2007-2010, dokumenty rz¹dowe okreœlaj¹ce politykê ekologiczn¹ pañstwa, dokumenty wojewódzkie uchwalone przez Sejmik Województwa Warmiñsko-Mazurskiego: Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego województwa, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa oraz inne programy wojewódzkie, ustawy i rozporz¹dzenia zawieraj¹ce regulacje prawne w zakresie ochrony œrodowiska. 1.4. Zawartoœæ opracowania Program ochrony œrodowiska województwa zawiera opis uwarunkowañ zewnêtrznych wynikaj¹cych z polityki ekologicznej pañstwa oraz zapisów dotycz¹cych ochrony œrodowiska zawartych w uchwalonych przez Sejmik Województwa dokumentach, strategiach i programach. Zamieszczono tu opis stanu wyjœciowego, cele œredniookresowe i kierunki dzia³añ na lata 2007-2010 pogrupowane w nastêpuj¹cych rozdzia³ach: Ochrona dziedzictwa przyrodniczego, Zrównowa one wykorzystanie materia³ów, wody i energii, Œrodowisko i zdrowie. Dalsza poprawa jakoœci œrodowiska i bezpieczeñstwa ekologicznego. 8
Ochrona klimatu i zapobieganie niszczeniu ozonu stratosferycznego. Ponadto w Programie zawarto wskaÿniki oceny realizacji programu oraz nak³ady finansowe na realizacjê programu w latach 2007 2010. Do przeprowadzenia analizy stanu aktualnego w zakresie ochrony œrodowiska wykorzystane zosta³y w g³ównej mierze dane WUS, WIOŒ w Olsztynie, Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Warmiñsko-Mazurskiego i Warmiñsko-Mazurskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie. Jako rok bazowy zosta³ przyjêty rok 2005. W wybranych sytuacjach wykorzystano dane z roku 2004, 2006 lub 2007. 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA Województwo warmiñsko-mazurskie po³o one jest w pó³nocno-wschodniej czêœci Polski. Zajmuje powierzchniê 24,2 tys. km 2 (czwarte, co do wielkoœci w kraju). Obszar województwa rozci¹ga siê miêdzy 19 07 i22 48 d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz miêdzy 54 27 i53 08 szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Na pó³nocy graniczy z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, na wschodzie z województwem podlaskim, na po³udniu z województwem mazowieckim, a na zachodzie z województwem kujawsko-pomorskim i pomorskim. W dniu 31 grudnia 2005 roku Warmiê i Mazury zamieszkiwa³o 1.428.601 osób. W granicach województwa warmiñsko - mazurskiego znajduje siê 116 gmin. Na obszarze regionu utworzonych jest 19 powiatów ziemskich oraz 2 powiaty grodzkie (miasta na prawach powiatu) - Olsztyn i Elbl¹g. Województwo cechuje siê du ym zró nicowaniem poziomu gêstoœci zaludnienia przy œrednim wskaÿniku 59 osób/km² (który jest najni szy w kraju), na obszarach wiejskich spada nawet do 11 osób/km 2. W regionie znajduje siê 49 miast i 3865 miejscowoœci wiejskich. Udzia³ ludnoœci miejskiej utrzymuje siê na poziomie 60%. Miasta województwa warmiñsko - mazurskiego cechuje znaczna rozpiêtoœæ wielkoœci, z przewag¹ miast ma³ych i najmniejszych. Ludnoœæ miejska województwa skoncentrowana jest w 3 najwiêkszych oœrodkach - Olsztynie, Elbl¹gu i E³ku. Tylko w dwóch miastach - Olsztynie i Elbl¹gu liczba ludnoœci przekracza 100 000 mieszkañców. W miastach do 20 tys. mieszkañców mieszka w województwie 33% ludnoœci miejskiej. Na 1 miejscowoœæ wiejsk¹ przypada œrednio 147 mieszkañców. 9
W powierzchni ogólnej województwa u ytki rolne stanowi¹ 55,3 %, udzia³ gruntów leœnych i zadrzewieñ wynosi 31,7 %, wody powierzchniowe stanowi¹ 5,7 %, a tereny zurbanizowane i zabudowane 3,5 % (2006 rok). Obszar województwa stanowi wa ny element powi¹zañ przyrodniczych nadba³tyckiej strefy pojeziernej, ci¹gn¹cej siê od Skandynawii przez pó³nocno-zachodnie tereny Rosji, Estoniê, otwê, Litwê, pó³nocn¹ Bia³oruœ, pó³nocn¹ Polskê po pó³nocne Niemcy. Jest to tzw. oko³oba³tycki zielony pierœcieñ - wa ny sk³adnik ogólnoeuropejskiego systemu powi¹zañ przyrodniczych. Na terenie województwa wyró nione s¹ obszary ostoi przyrody o znaczeniu europejskim NATURA 2000. Obszar województwa znajduje siê w zlewisku Morza Ba³tyckiego. Pó³nocna jego czêœæ le y w zlewni Zalewu Wiœlanego, a czêœæ po³udniowa - w dorzeczu Wis³y. Po³o enie wododzia³owe sprawia, i wody z obszaru województwa odp³ywaj¹, brak jest natomiast znacz¹cego zasilania z zewn¹trz. Naturaln¹ formacj¹ roœlinn¹ regionu s¹ lasy mieszane strefy umiarkowanej. Obszar województwa jest stref¹ graniczn¹ naturalnego wystêpowania wielu gatunków drzewostanów (wschodni - buka, po³udniowy - œwierka). Prawie ca³e województwo warmiñsko - mazurskie znajduje siê w obrêbie obszaru zwanego Zielonymi P³ucami Polski. Poza tym obszarem jest tylko gmina Kisielice. Obszar województwa cechuje siê krajobrazem charakterystycznym dla terenów m³odoglacjalnych. Urozmaicon¹ rzeÿb¹ terenu i du ¹ ró norodnoœci¹ form morfologicznych (w tym wystêpowaniem du ej iloœci jezior) charakteryzuje siê g³ównie równole nikowy szeroki pas œrodkowy województwa. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich znajduj¹ siê najwiêksze jeziora w Polsce (Œniardwy i Mamry). Szczególnie dynamiczn¹ rzeÿb¹ terenu odznaczaj¹ siê Wzgórza Dylewskie (z najwy szym wzniesieniem Gór¹ Dylewsk¹ 312 m n.p.m.), Wzgórza Szeskie oraz Wysoczyzna Elbl¹ska i Wzniesienia Górowskie. W pó³nocno-zachodniej czêœci województwa znajduj¹ siê u³awy Elbl¹skie. Jest to obszar obejmuj¹cy w wiêkszoœci tereny depresyjne i przydepresyjne o najwy szej skali zagro enia powodziowego, czynny gospodarczo dziêki istnieniu os³ony przeciwpowodziowej i systemów rowów melioracyjnych. Na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego wyró niæ mo na trzy zasadnicze krainy (prowincje) fizyczno-geograficzne o równole nikowej rozci¹g³oœci: Pobrze a Ba³tyckie na pó³nocnym zachodzie, w których przewa aj¹ obszary równinne o zwiêz³ych urodzajnych glebach i niskiej lesistoœci, urozmaicone krainami o dynamicznej rzeÿbie; 10
Pojezierza Ba³tyckie w pasie œrodkowym, które zajmuj¹ wiêkszoœæ powierzchni województwa, s¹ wyniesione w stosunku do prowincji przyleg³ych od pó³nocy i po³udnia, charakteryzuj¹ siê du ¹ iloœci¹ jezior, pagórkowat¹ i falist¹ rzeÿb¹ terenu oraz mozaikowatoœci¹ krajobrazów; Niziny i wysoczyzny staroglacjalne na fragmentach po³udniowej czêœci o ma³o urozmaiconej rzeÿbie terenu, charakteryzuj¹ce siê brakiem jezior i glebami na ogó³ niskiej i œredniej urodzajnoœci. Region warmiñsko-mazurski wyró nia siê w skali kraju i Europy ró norodnoœci¹ i bogactwem œrodowiska przyrodniczego, na które sk³adaj¹ siê urozmaicona rzeÿba terenu, liczne jeziora, zwarte kompleksy leœne i niezanieczyszczone powietrze. Prawiê po³owê obszaru województwa stanowi¹ obszary objête prawn¹ ochron¹ przyrody, w tym o miêdzynarodowej randze. O atrakcyjnoœci województwa stanowi równie du e nasycenie wartoœciami kulturowymi, œwiadcz¹cymi o bogatej historii tych ziem. Dotychczasowy dobry stan œrodowiska przyrodniczego predysponuje region Warmii i Mazur jako priorytetowy obszar w kraju do rozwoju zrównowa onego. Wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe umo liwiaj¹ rozwój ró nych form rekreacji i lecznictwa uzdrowiskowego, przemys³u czystych technologii oraz rolnictwa wytwarzaj¹cego produkty najwy szej jakoœci (zdrowej ywnoœci). Szans¹ rozwoju województwa jest jego po³o enie w obszarze Morza Ba³tyckiego, daj¹ce mo liwoœci wielop³aszczyznowej wspó³pracy z pañstwami nadba³tyckimi. 3. UWARUNKOWANIA ZEWNÊTRZNE 3.1. Polityka ekologiczna pañstwa Przyjêta w 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, e: Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronê œrodowiska, kieruj¹c siê zasad¹ zrównowa onego rozwoju (art. 5), ochrona œrodowiska jest obowi¹zkiem w³adz publicznych, które prowadz¹ politykê zapewniaj¹c¹ bezpieczeñstwo ekologiczne wspó³czesnemu i przysz³ym pokoleniom (art. 74). Zasada zrównowa onego rozwoju stanowi wiod¹c¹ zasadê polityki ekologicznej naszego pañstwa. Zasada ta powinna byæ przy realizacji polityki ekologicznej pañstwa uzupe³niona szeregiem zasad pomocniczych i konkretyzuj¹cych, które znalaz³y zastosowanie w rozwiniêtych demokracjach. Nale ¹ do nich: 11
zasada prewencji (zapobiegania) - stanowi¹ca podstawê strategii przeciwdzia³ania powstawaniu niekorzystnych oddzia³ywañ na œrodowisko - która zak³ada, e odpowiednie dzia³ania zapobiegawcze powinny byæ podejmowane na etapie planowania i realizacji przedsiêwziêæ, a ponadto przy wyborze œrodków zapobiegawczych oraz sposobów likwidacji skutków okreœlonych procesów lub zdarzeñ, a tak e przy podziale dostêpnych œrodków na ochronê œrodowiska, preferowane bêd¹ dzia³ania odpowiadaj¹ce nastêpuj¹cej hierarchii priorytetów: zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeñ i innych uci¹ liwoœci, tj. dzia³anie na rzecz przebudowy modelu produkcji i konsumpcji w kierunku zmniejszania presji na œrodowisko - w szczególnoœci poprzez stosowanie tzw. najlepszych dostêpnych technik (BAT); recykling (rozwijanie gospodarki recyrkulacyjnej), tj. zamykanie obiegu materia³ów i surowców, odzysk energii, wody i surowców ze œcieków i odpadów oraz gospodarcze wykorzystanie odpadów zamiast ich sk³adowania; zintegrowane podejœcie do ograniczania tych zanieczyszczeñ i zagro eñ, którym z powodów ekonomicznych lub technicznych nie mo na skutecznie zapobiec; zasada przezornoœci - stosowana powszechnie w polityce ekologicznej krajów rozwiniêtych - która przewiduje, e odpowiednie dzia³ania dla rozwi¹zywania pojawiaj¹cych siê problemów powinny byæ podejmowane niezw³ocznie, gdy pojawia siê uzasadnione prawdopodobieñstwo, e problem wymaga rozwi¹zania, a nie dopiero wtedy, gdy istnieje pe³ne tego naukowe potwierdzenie. Pozwala to unikaæ zaniechañ wynikaj¹cych z czasoch³onnych badañ, braku œrodków lub zachowawczego dzia³ania odpowiedzialnych osób b¹dÿ instytucji. Zwi¹zana z ni¹ zasada wysokiego poziomu ochrony œrodowiska zak³ada, e stosowanie zasad prewencji i przezornoœci powinno byæ ukierunkowane na wysoki i bezpieczny dla zdrowia ludzkiego poziom ochrony œrodowiska. zasada zanieczyszczaj¹cy p³aci, która nakazuje z³o enie pe³nej odpowiedzialnoœci, w tym materialnej, za skutki zanieczyszczania i stwarzania innych zagro eñ dla œrodowiska na sprawców, tj. na jednostki u ytkuj¹ce zasoby œrodowiska. Instrumenty wymuszaj¹ce realizacjê tej zasady bêd¹ modyfikowane tak, by w perspektywie osi¹gn¹æ stan w którym: realizacja przedsiêwziêæ ochronnych (zmiany technologii, wykorzystywanych noœników energii i surowców oraz budowa urz¹dzeñ oczyszczaj¹cych) bêdzie na przedsiêbiorstwach wymuszana œrodkami prawnymi w postaci zakazów, prawnie obowi¹zuj¹cych norm emisyjnych, wymogów licencyjnych itp., w takim zakresie, by uzyskaæ bezpieczny stan œrodowiska wynikaj¹cy z prawa miêdzynarodowego b¹dÿ wewnêtrznego; zagro enia dla œrodowiska z tytu³u wprowadzania do obrotu i u ytkowania substancji i wyrobów niebezpiecznych dla œrodowiska (zagra aj¹cych zdrowiu i przyrodzie na 12
poziomie ekosystemowym, gatunkowym i genetycznym) bêd¹ minimalizowane narzêdziami prawnymi (zakazy produkcji i u ytkowania b¹dÿ ograniczenia w u ytkowaniu) oraz mechanizmami ekonomicznymi (op³aty produktowe, depozyty ekologiczne, ubezpieczenia ekologiczne); Zasada ta odnosi siê równie do uci¹ liwoœci powodowanych procesami konsumpcji, szczególnie w sytuacji, gdy konsument ma mo liwoœæ wyboru mniej zagra aj¹cych œrodowisku dóbr konsumpcyjnych. zasada integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi wynika z konstytucyjnej zasady zintegrowanego rozwoju i skutkuje zasadami prewencji (w tym ide¹ likwidacji zanieczyszczeñ u Ÿród³a), przezornoœci i wysokiego poziomu ochrony œrodowiska. W praktyce oznacza ona uwzglêdnienie w politykach sektorowych celów ekologicznych na równi z celami gospodarczymi i spo³ecznymi. zasada równego dostêpu do œrodowiska przyrodniczego - wa ny warunek skutecznoœci dzia³añ na rzecz zrównowa onego rozwoju - obejmuj¹ca nastêpuj¹ce kwestie: sprawiedliwoœci miêdzypokoleniowej - zaspokajania potrzeb materialnych i cywilizacyjnych obecnego pokolenia z równoczesnym tworzeniem i utrzymywaniem warunków do zaspokajania potrzeb przysz³ych pokoleñ; sprawiedliwoœci miêdzyregionalnej i miêdzygrupowej - zaspokajania potrzeb materialnych i cywilizacyjnych spo³eczeñstw, grup spo³ecznych i jednostek ludzkich w ramach sprawiedliwego dostêpu do ograniczonych zasobów i walorów œrodowiska, wraz z równoprawnym traktowaniem potrzeb ogólnospo³ecznych z potrzebami spo³ecznoœci lokalnych i jednostek. równowa enia szans pomiêdzy cz³owiekiem a przyrod¹, poprzez zapewnienie zdrowego i bezpiecznego funkcjonowania (w sensie fizycznym, psychicznym, spo³ecznym i ekonomicznym) jednostek ludzkich przy zachowaniu trwa³oœci podstawowych procesów przyrodniczych wraz ze sta³¹ ochron¹ ró norodnoœci biologicznej. zasada uspo³ecznienia polityki ekologicznej, polegaj¹ca na tworzeniu instytucjonalnych, prawnych i materialnych warunków do udzia³u obywateli, grup spo³ecznych i organizacji pozarz¹dowych w procesie kszta³towania modelu zrównowa onego rozwoju, przy jednoczesnym rozwoju edukacji ekologicznej, rozbudzaniu œwiadomoœci i wra liwoœci ekologicznej oraz kszta³towaniu nowej etyki zachowañ wobec œrodowiska. Powy sze zasady polityki ekologicznej pañstwa przyjêto w celu stymulowania: racjonalnego korzystania z zasobów nieodnawialnych i d¹ enia do ich zastêpowania dostêpnymi substytutami, 13
stopniowego eliminowania z u ytkowania substancji niebezpiecznych i toksycznych (oraz zastêpowania ich mniej uci¹ liwymi dla œrodowiska substytutami), rozszerzania i umacniania mo liwoœci odtwarzania siê zasobów odnawialnych oraz rewitalizacji i renaturalizacji zdegradowanych ekosystemów, ograniczania skali uci¹ liwoœci dzia³alnoœci gospodarczej dla œrodowiska i nie przekraczania granic jego odpornoœci, zwiêkszenia bezpieczeñstwa prowadzenia procesów z udzia³em materia³ów niebezpiecznych i ograniczenia wystêpowania oraz skutków zagro eñ œrodowiska o charakterze nadzwyczajnym, sta³ej ochrony i odtwarzania, w mo liwym zakresie, ró norodnoœci biologicznej na poziomie krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym i genowym, tworzenia podmiotom gospodarczym warunków do uczciwej konkurencji w sferze dostêpu do ograniczonych zasobów œrodowiska i mo liwoœci odprowadzania zanieczyszczeñ, usprawniania procesów podejmowania decyzji dotycz¹cych œrodowiska, zw³aszcza na szczeblu lokalnym, w tym stymulowania udzia³u spo³ecznego w tych procesach, d¹ enia do zapewnienia poczucia bezpieczeñstwa ekologicznego poszczególnym jednostkom i grupom spo³ecznym (tworzenia warunków sprzyjaj¹cych zdrowiu fizycznemu, psychicznemu i spo³ecznemu, w tym poprzez kultywowanie wiêzi lokalnych). Nadrzêdn¹ wartoœci¹ w polityce ekologicznej pañstwa jest cz³owiek - zdrowie spo³eczeñstwa jako ca³oœci. Komfort œrodowiska, w którym yj¹ i pracuj¹ spo³ecznoœci lokalne oraz ycie i zdrowie ka dego obywatela s¹ g³ównymi, niepodwa alnymi kryteriami w realizacji - w miejscu pracy i zamieszkania, na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym - dzia³añ s³u ¹cych zaspokajaniu rosn¹cych potrzeb cz³owieka, zarówno materialnych, jak i odnosz¹cych siê do jakoœci otaczaj¹cego go œrodowiska. Zachowanie równowagi w systemie przyrodniczym (powietrze, woda, gleby, ekosystemy, zasoby biologiczne, ró norodnoœæ biologiczna) wymaga spójnego i ³¹cznego zarz¹dzania w zakresie: dostêpu do zasobów œrodowiska, likwidacji i zapobiegania powstawaniu negatywnych dla œrodowiska skutków dzia³alnoœci gospodarczej (ochrona œrodowiska), racjonalnego u ytkowania zasobów przyrodniczych (gospodarka wodna, leœnictwo, ochrona i wykorzystanie zasobów surowcowych i glebowych, planowanie przestrzenne). 14
Zapewnienie bezpieczeñstwa ekologicznego spo³eczeñstwa i gospodarki wymaga wprowadzenia i utrzymywania skutecznych zabezpieczeñ przed niekorzystnym oddzia³ywaniem na œrodowisko dzia³alnoœci gospodarczej prowadzonej na terenie Polski i poza jej granicami, ale tak e: zabezpieczenia odpowiednich zasobów dyspozycyjnych wody, zaspokajaj¹cych potrzeby iloœciowe i jakoœciowe, zachowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej o po ¹danych parametrach (chemiczne i fizyczne w³asnoœci gleb, stosunki wodne, ró norodnoœæ biologiczna), zwiêkszenia lesistoœci kraju, zwiêkszenia powierzchni obszarów chronionych. Pod pojêciem bezpieczeñstwa ekologicznego cz³owieka nale y rozumieæ nie tylko czyste powietrze, zdrow¹ wodê i bezpieczn¹ dla zdrowia ywnoœæ, ale tak e mo liwoœci rekreacji i wypoczynku oraz trwa³e wystêpowanie wszystkich stwierdzanych obecnie, dziko yj¹cych gatunków. W tym kontekœcie bezpieczeñstwo ekologiczne ogó³u obywateli powinno byæ jednym z istotnych kryteriów branych pod uwagê przy ocenie ewentualnych, politycznych i prawnych dzia³añ w zakresie reprywatyzacji lasów i wód nale ¹cych obecnie do skarbu pañstwa. Podzia³ kompetencji i zadañ pomiêdzy struktury zarz¹dzania na szczeblu pañstwowym, wojewódzkim i samorz¹dowym oraz przyjête zasady i procedury dzia³ania powinny zapewniæ, aby cele polityki ekologicznej na ka dym szczeblu odzwierciedla³y i uwzglêdnia³y rozpoznane potrzeby - lokalne, regionalne i krajowe, zaœ œrodki do ich osi¹gniêcia by³y dobierane przede wszystkim w oparciu o kryteria efektywnoœci ekologicznej i ekonomicznej. Przy konstruowaniu i stosowaniu narzêdzi polityki ekologicznej konieczne jest w zwi¹zku z powy szym stosowanie: zasady regionalizacji, co oznacza m. in.: rozszerzenie uprawnieñ dla samorz¹du terytorialnego i wojewodów do ustalania regionalnych op³at, normatywów, ulg i wymogów ekologicznych wobec jednostek gospodarczych; regionalizowanie ogólnokrajowych narzêdzi polityki ekologicznej w odniesieniu do trzech rodzajów obszarów: obszarów silnie przekszta³conych i zdegradowanych lub zagro onych degradacj¹, obszarów o wysokich walorach przyrodniczych (z przewag¹ funkcji ochronnych, naukowych i rekreacyjnych oraz znacz¹c¹ rol¹ leœnictwa i ekologicznego rolnictwa), obszarów poœrednich (z przewag¹ intensywnego rolnictwa i umiarkowanie rozwijanego przemys³u, przede wszystkim przetwórczego); skoordynowanie polityki regionalnej z regionalnymi ekosystemami w Europie (Morze Ba³tyckie i strefy przybrze ne, tereny górskie i podgórskie, doliny rzeczne i obszary wodno- -b³otne, szczególnie w strefach przygranicznych); 15
zasady subsydiarnoœci - zapisanej m. in. aquis communotaire Unii Europejskiej - która oznacza, i w³adze wy szego szczebla, w tym w³adze Unii Europejskiej, mog¹ podejmowaæ okreœlone dzia³ania wówczas, gdy cele proponowanych dzia³añ nie mog¹ byæ skutecznie i efektywnie osi¹gniête przez w³adze ni szego szczebla; zasady klauzul zabezpieczaj¹cych, która umo liwia pañstwom cz³onkowskim stosowanie w uzasadnionych przypadkach ostrzejszych œrodków w porównaniu z wymaganiami wspólnotowego prawa ekologicznego; zasady skutecznoœci ekologicznej i efektywnoœci ekonomicznej, która ma zastosowanie do wyboru planowanych przedsiêwziêæ inwestycyjnych ochrony œrodowiska (lub szerzej: przedsiêwziêæ wymagaj¹cych nak³adów finansowych), a nastêpnie, w trakcie i po zakoñczeniu ich realizacji, do oceny osi¹gniêtych wyników. W praktyce oznacza ona potrzebê minimalizacji nak³adów na jednostkê uzyskanego efektu. 3.1.1. Polityka ekologiczna pañstwa na lata 2007-2010 z uwzglêdnieniem perspektywy. Polityka Ekologiczna Pañstwa... zosta³a sporz¹dzona jako realizacja ustaleñ ustawy -Prawo ochrony œrodowiska. Ustawa ta w art.13-16 wprowadzi³a nowe zasady opracowywania krajowej polityki ekologicznej, w tym obowi¹zek jej sporz¹dzania i aktualizowania co 4 lata. W dniu 8 maja 2003 r. Sejm RP przyj¹³ dokument Polityka ekologiczna Pañstwa na lata 2003-2006 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 2007-2010 bêd¹cy uszczegó³owieniem II Polityki ekologicznej Pañstwa z 2000 r. Tytu³owy dokument okreœlaj¹cy kierunki polityki ekologicznej na lata 2007-2010 oraz 2011-2014 nale y traktowaæ jako wype³nienie obowi¹zku aktualizacji wczeœniejszego dokumentu, a wiêc odniesienia jej celów i niezbêdnych dzia³añ do aktualnej sytuacji spo³eczno-gospodarczej oraz stanu œrodowiska. Nadrzêdnym strategicznym celem polityki ekologicznej pañstwa jest zapewnienie bezpieczeñstwa ekologicznego kraju (mieszkañców, zasobów przyrodniczych i infrastruktury spo³ecznej) i tworzenie podstaw do zrównowa onego rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Realizacja tego celu osi¹gana bêdzie poprzez niezbêdne dzia³ania organizacyjne, inwestycyjne (w tym wdra anie postanowieñ traktatu Akcesyjnego) oraz tworzenie regulacji dotycz¹cych zakresu korzystania ze œrodowiska. St¹d celami realizacyjnymi Polityki ekologicznej s¹: wzmacnianie systemu zarz¹dzania ochron¹ œrodowiska, ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody, zrównowa one wykorzystanie materia³ów, wody i energii, 16
dalsza poprawa jakoœci œrodowiska i bezpieczeñstwa ekologicznego dla ochrony zdrowia mieszkañców Polski, ochrona klimatu. Opracowane przez Ministerstwo Œrodowiska Wytyczne sporz¹dzania programów ochrony œrodowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym obliguj¹ do przyjêcia struktury wojewódzkiego programu ochrony œrodowiska uwzglêdniaj¹cej zakres tematyki zawartej w Polityce Ekologicznej Pañstwa na lata 2003-2006 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 2007-2010. Zaleca siê wykorzystanie celów i zadañ ujêtych w tym dokumencie oraz zadañ wyszczególnionych w wykazach przedsiêwziêæ inwestycyjnych i pozainwestycyjnych zawartych w Programie wykonawczym do II Polityki Ekologicznej Pañstwa, jako podstawy wyjœciowej do konkretyzacji oraz analogii i inspiracji do formu³owania celów i zadañ w programie wojewódzkim, z uwzglêdnieniem specyfiki i potrzeb regionu. 3.2. Polityka ochrony œrodowiska zawarta w dokumentach wojewódzkich Do najwa niejszych dokumentów wojewódzkich uchwalonych przez Sejmik Województwa, odnosz¹cych siê do œrodowiska nale ¹: Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego województwa warmiñsko-mazurskiego, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmiñsko-mazurskiego, Programy wojewódzkie (wyszczególnienie w pkt 3.3.). 3.2.1. Strategia rozwoju spo³eczno-gospodarczego województwa warmiñsko-mazurskiego Cel g³ówny strategii województwa brzmi: Spójnoœæ ekonomiczna, spo³eczna i przestrzenna Warmii i Mazur z regionami Europy. Wysoka atrakcyjnoœæ œrodowiska przyrodniczego bêdzie jednym z wa nych elementów, w perspektywie do 2020 r., rozstrzygaj¹cych o konkurencyjnoœci województwa. Zmierzaæ wiêc nale y do zachowania wysokiego standardu ekologicznego. Zagadnienia ochrony œrodowiska zawarte zosta³y w dwóch priorytetach strategicznych dokumentu: Otwarte spo³eczeñstwo i Nowoczesne sieci 17
Cele operacyjne priorytetu Otwarte spo³eczeñstwo to: Ró norodna i dostêpna edukacja Planowane dzia³anie to uwzglêdnienie edukacji ekologicznej doros³ej czêœci spo³eczeñstwa (szkolenia, popularyzacja wydawnictw, obszerne informacje nt. œrodowiska naturalnego w mediach, dokszta³canie nauczycieli w zakresie dzia³añ proekologicznych), Poprawa jakoœci i ochrona œrodowiska Utrzymanie wysokiej jakoœci œrodowiska przyrodniczego jest jednym z podstawowych zagadnieñ w kontekœcie idei trwa³ego rozwoju. Kompleksowe dbanie o czystoœæ powietrza, wód, ziemi oraz poziom ha³asu itp. wymaga nie tylko dalszych usprawnieñ, ale równie coraz bardziej rzeczowego traktowania relacji œrodowisko-gospodarka. W ramach realizacji tego celu, dzia³ania powinny koncentrowaæ siê wokó³ nastêpuj¹cych zagadnieñ: Dobry stan i jakoœæ wód: opracowanie bilansów i programów zlewniowych, porz¹dkowanie gospodarki œciekowej, budowa i modernizacja oczyszczalni œcieków i systemów kanalizacji, z uwzglêdnieniem terenów wra liwych, zw³aszcza zlewni jezior oraz obszarów wód podziemnych bez izolacji, budowa i modernizacja sieci wodnych oraz stacji uzdatniania wody, zmniejszenie zanieczyszczeñ obszarowych pochodz¹cych z rolnictwa, zwiêkszenie lesistoœci na obszarach wododzia³owych i wysokich zagro eñ wód. Poprawa jakoœci i ochrony powierzchni ziemi: utworzenie regionalnych systemów gospodarki odpadami, prawid³owe rolnicze u ytkowanie gleby (nawo enie, hamowanie procesów erozji), zachêty do rozwoju rolnictwa ekologicznego, racjonalne u ytkowanie kopalin i rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych, zalesianie gruntów. Poprawa jakoœci i ochrona powietrza: ograniczenie emisji zanieczyszczeñ przemys³owych, ograniczenie uci¹ liwoœci emisji do powietrza ze Ÿróde³ rozproszonych, preferowanie ogrzewania przyjaznego œrodowisku, wykorzystywanie odnawialnych Ÿróde³ energii, w tym energii geotermalnej, 18
preferowanie transportu przyjaznego œrodowisku, preferowanie technologii redukuj¹cych ha³as, a tak e budowa obwodnic wokó³ terenów zurbanizowanych i ekranów dÿwiêkowych w strefach zabudowy. Zachowanie walorów krajobrazowych: podniesienie rangi ochronnej szczególnie obszarów Puszczy Boreckiej oraz Napiwodzko Ramuckiej, restytucja gatunków fauny i flory, renaturalizacja bagien, ³¹k i torfowisk, zalesienia i zadrzewienia, zapewnienie warunków dla wêdrówek zwierz¹t. Cel operacyjny priorytetu: Nowoczesne sieci to Monitoring œrodowiska. Wyró nienie monitoringu œrodowiska spoœród innych dzia³añ monitoruj¹cych ju na poziomie celu operacyjnego wynika st¹d, e ewentualne skutki negatywnego oddzia³ywania na œrodowisko s¹ zazwyczaj trudno odwracalne. Jakoœæ monitoringu wp³ywa równie na trafnoœæ podejmowanych dzia³añ, co szczególnie w przypadku województwa warmiñsko-mazurskiego ma du e znaczenie. Na lata 2007-2020 przewiduje siê nastêpuj¹ce dzia³ania w ramach monitoringu œrodowiska: rozbudowa systemu monitoringu na wszystkie komponenty œrodowiska naturalnego i wszystkie uci¹ liwe obiekty i zjawiska, rozwój wspó³pracy miêdzy monitoruj¹cymi jednostkami, utworzenie banku informacji o œrodowisku, utworzenie systemu ostrzegania i ratownictwa przed nadzwyczajnymi zagro eniami œrodowiska. 3.2.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmiñsko-mazurskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmiñsko-mazurskiego uchwalony zosta³ przez Sejmik Województwa Uchwa³¹ Nr XXXIII/505/02 z dnia 12 lutego 2002 roku. 19
W planie ustalono, e nadrzêdnym celem, do którego nale y d¹ yæ jest: Ukszta³towanie rozwoju przestrzennego województwa tak, by by³o to atrakcyjne, przyjazne i wyj¹tkowe miejsce zamieszkania, wypoczynku oraz rozwoju spo³eczno - gospodarczego w kraju i Europie. Osi¹gniêcie tego celu nadrzêdnego /misji/ mo liwe bêdzie poprzez realizacjê celów generalnych, a w ich ramach, okreœlonych celów strategicznych. W dziedzinie ochrony i racjonalnego kszta³towania œrodowiska przyrodniczego, w tym dziedzictwa kulturowego cele te zosta³y sformu³owane w nastêpuj¹cy sposób: zachowanie równowagi w œrodowisku przyrodniczym; ochrona walorów i warunków funkcjonowania, w tym ci¹g³oœci przestrzennej systemów ekologicznych; ochrona jakoœci i zasobów wód powierzchniowych i podziemnych dla celów rozwoju spo³eczno - gospodarczego oraz zabezpieczenia zasobów wód w niezmienionym stanie dla przysz³ych pokoleñ; powiêkszanie œwiadomoœci ekologicznej spo³eczeñstwa, miêdzy innymi poprzez stwarzanie warunków do bezpoœredniego kontaktu ze œrodowiskiem na terenach o wysokich walorach przyrodniczych; zwiêkszenie lesistoœci regionu w celu utrzymania ci¹g³oœci systemów ekologicznych oraz zagospodarowania gruntów ma³o przydatnych dla rolnictwa; ochrona walorów krajobrazowych obszarów wiejskich, z uwzglêdnieniem zachowania ich wysokiego stopnia naturalnoœci; utrzymanie to samoœci kulturowej regionu przez zachowanie istniej¹cych wartoœci kulturowych; kszta³towanie ³adu przestrzennego w systemach osadniczych, w celu tworzenia harmonijnego krajobrazu wspó³czesnego; ochrona przestrzeni niezurbanizowanej przed chaotyczn¹ zabudow¹ niszcz¹c¹ walory krajobrazowe. Dla osi¹gniêcia wymienionych celów przyjêto w planie nastêpuj¹ce naczelne zasady gospodarowania przestrzeni¹: utrzymanie w rozwoju zrównowa onym œrodowiska przyrodniczego i zurbanizowanego poprzez zastosowanie w³aœciwej skali i stopnia koncentracji zagospodarowania przestrzeni; wielofunkcyjny rozwój struktur przestrzennych, zarówno w miastach jak i na terenach wiejskich; 20
nadrzêdnoœæ rozwoju jakoœciowego nad iloœciowym we wszystkich aspektach zagospodarowania przestrzennego. Plan ustali³ nastêpuj¹ce zasady ochrony i utrzymania w równowadze œrodowiska przyrodniczego: na terenach prawnie chronionych funkcje gospodarcze winny byæ podporz¹dkowane zasadom ochrony, wynikaj¹cym z przepisów prawnych; na obszarze wêz³ów hydrograficznych, zmniejszenie nieregularnoœci odp³ywu wód realizowane bêdzie przez zwiêkszenie zalesieñ oraz poprawê ma³ej retencji (g³ównie Wysoczyzna Elbl¹ska, Garb Lubawski, Wzniesienia Górowskie i rejon Mr¹gowo - Jeziorany, Wzgórza Szeskie); na obszarze zbiorników wód u ytkowych bez izolacji od powierzchni terenu, ochrona i poprawa jakoœci wód podziemnych realizowana bêdzie przez zwiêkszenie re imów w gospodarce wodno - œciekowej oraz dolesianie (g³ównie rejony: Nidzicy - Szczytna- Wielbarka; Œwiêtajna - Rucianego Nidy - Pisza; E³ku); na obszarze zlewni pojeziernej, ochronê czystoœci wód powierzchniowych, g³ównie jezior, realizowaæ siê bêdzie przez zwiêkszenie re imów w gospodarce œciekowej (budowê i rozbudowê systemów kanalizacyjnych, oczyszczalni œcieków), wprowadzenie form gospodarowania ma³o uci¹ liwych dla œrodowiska, tworzenie wokó³ jezior i rzek stref ochronnych zagospodarowywanych trwa³¹ zieleni¹ i nie zabudowywanych, przywracanie dop³ywom do jezior co najmniej II klasy czystoœci; na obszarach gdzie nast¹pi³y du e przekszta³cenia œrodowiska przyrodniczego, i ich skutkiem s¹ znaczne negatywne zmiany, polityka przestrzenna polegaæ powinna na odtworzeniu stanu równowagi przyrodniczej (np. w zlewni rzeki Guber odtworzenie w jak najwiêkszym stopniu wszelkich form retencji wodnej), a tak e rekultywacji zdegradowanych jezior; na obszarze ca³ego województwa, w celu ochrony powietrza atmosferycznego oraz powierzchni ziemi, konieczne jest respektowanie nastêpuj¹cych zasad: ograniczenie emisji zanieczyszczeñ poprzez preferowanie Ÿróde³ energii mniej uci¹ liwych dla œrodowiska, w tym Ÿróde³ odnawialnych oraz stosowanie urz¹dzeñ redukuj¹cych emisjê zanieczyszczeñ; zorganizowanie systemów segregacji i utylizacji odpadów sta³ych (w tym utylizacji pad³ych zwierz¹t) ³¹cznie z rekultywacj¹ terenów sk³adowisk odpadów, co obok ochrony powietrza powinno sprzyjaæ ochronie wód i powierzchni ziemi; 21