Bogna Lipińska Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu
Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu
Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu autor: Bogna Lipińska redakcja: Ewa Judycka opracowanie graficzne i projekt okładki: Wiesław Tyszka wydawca: Stowarzyszenie Żuławy współpraca: Grzegorz Gola, Mariola Mika, Marek Opitz, Karolina Ressel, Jacek Opitz Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Instytut Delty Wisły Publikacja jest dokładnym (z niewielkimi poprawkami) odtworzeniem pracy doktorskiej pod tym samym tytułem obronionej w 1986 roku na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej im. T. Kościuszki pod kierunkiem prof. Janusza Bogdanowskiego. Autor i wydawca składają serdeczne podziękowania za wsparcie i życzliwość dla osób, organizacji i instytucji, które w jakikolwiek sposób przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji. ISBN 978-83-929795-4-8 2011 Stowarzyszenie Żuławy Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011 na okładce: okolice Łaszki nad Zalewem Wiślanym. Foto. Marek Opitz Stowarzyszenie Żuławy gmin i powiatów żuławskich jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław. Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły. Publikacja powstała w ramach projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisły o zabytkowym krajobrazie Żuław współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 uzyskanych w konkursie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na operacje z zakresu działania Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach małych projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działań Osi III Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej Osi Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie
Bogna Lipińska Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu Pamięci mojego profesora Janusza Bogdanowskiego, który nauczył mnie kochać krajobraz oraz w podziękowaniu Panu Kazimierzowi Cebulakowi, który nauczył mnie kochać Żuławy a także Panom Markowi Opitzowi i Grzegorzowi Goli, którzy nauczyli mnie kochać krajobrazy żuławskie
Spis treści I. O krajobrazie krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci............................................... 5 II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi............................................................. 9 III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze.................................................... 13 IV. Krótka historia Delty Wisły........................................................................... 19 V. Specyfika krajobrazowa Delty Wisły wprowadzenie.................................................... 31 VI. Postać krajobrazu jak czytać zapis histotrii w krajobrazie................................................ 33 VII. Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły....................................................... 47 VIII. Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły............................................... 55 IX. Synteza postaci krajobrazu krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły.................................. 65 X. Słowo o krajobrazie jutra............................................................................. 71 XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły................................................ 77 Literatura.......................................................................................... 110
I. O krajobrazie krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci Krajobraz jest generalnym źródłem informacji jest obrazem twórczości lub dehumanizacji życia są to słowa Zygmunta Nováka, profesora Politechniki Krakowskiej, twórcy nauki o ochronie i kształtowaniu krajobrazu 1. Wydaje się, iż słowa te najpełniej oddają potrzebę zastanowienia się nad włączeniem zagadnień krajobrazowych w kształtowanie otaczającej człowieka przestrzeni. Współudział planu krajobrazowego w pracach planistycznych czy projektowych, pozwalający na kreowanie pełnej, trójwymiarowej kompozycji krajobrazowej to dzisiejsza, stale aktualna potrzeba, by móc uczynić gospodarowanie człowieka przestrzenią świadomym i zachowującym piękno dla następnych pokoleń. Rodzaj i forma studiów krajobrazowych prowadzonych w tym celu, muszą uwzględniać charakter danego regionu, jego wartości historyczne, zabytkowe, estetyczne, ale i współczesne potrzeby, tendencje i kierunki współczesnej gospodarki i współczesnego społeczeństwa. Słowem musi uwzględniać działanie człowieka w krajobrazie i to zarówno jego dokonania i dotychczasowy udział w kształtowaniu krajobrazu jak i jego dzisiejsze potrzeby i humanistyczne odczucia. Opisanie żuławskiego krajobrazu i historii jego budowania może pomóc w stworzeniu takiego przestrzennego środowiska człowieka, które będzie dostosowane zarówno do zaspokojenia potrzeb podstawowych jak i potrzeby przebywania w harmonijnych a jeszcze lepiej wręcz pięknych krajobrazach. Istnieje wiele definicji krajobrazu w zależności od profilu nauki, jaka się nim interesuje i zajmuje. Jako definicję najprostszą, podstawową i zrozumiałą ogólnie można przyjąć, iż krajobraz jest fizjonomią środowiska 2. Takie pojmowanie słowa krajobraz czy inaczej mówiąc zjawiska, jakim jest postać krajobrazu, ma swoje skutki w wielowiekowej historii człowieka. 1 [1] Z. Novák, Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków, pierwsze wydanie 1950, drugie wydanie 2000, s. 28 i n. 2 [2] J. Bogdanowski, Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:] Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, R. 1979, z. 217, s. 30; por. także T. Tołwiński, Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa 1963, pasim. Wrażliwość na odbiór form krajobrazu istniała w świadomości człowieka zawsze i wyrażała się między innymi dbałością o malownicze usytuowanie siedzib możnowładców, krajobrazowe formowanie parków i ich otoczenia, nawiązywanie formą architektoniczną do istniejących form krajobrazowych 3, była także inspiracją artystów 4. Współcześnie zaowocowała tworzeniem parków narodowych i krajobrazowych jako obszarów ochrony piękna krajobrazu naturalnego i kulturowego. Ujęcie w sposób naukowy tej części doznań ludzkich, które dotychczas opierały się na podświadomej percepcji otaczającego środowiska, było jedynie potwierdzeniem podświadomego dążenia do życia w harmonijnym otoczeniu, uporządkowaniem odczuć oraz dostarczeniem narzędzi do jego świadomego kształtowania. Nauka o krajobrazie pozwala na bardziej obiektywne określenie charakteru istniejącej kompozycji krajobrazowej, opisanie i identyfikację jej cech, właściwości i na koniec wartości, nazwanie przyczyn, z powodu których jedna kompozycja jest dla obserwatora harmonijna zaś druga wprowadza niepokój i czyni niekorzystne wrażenie. Architektura krajobrazu jako narzędzie została zdefiniowana przez Janusza Bogdanowskiego: Architektura krajobrazu jest nauką, ale i sztuką kształtowania przestrzeni w skali krajobrazu, świadomie, racjonalnie i estetycznie pod względem gospodarczym i przestrzennym. 5. Rolę w koncepcjach planistycznych, urbanistycznych i projektowych 3 L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek, Ogrody polskie, Warszawa 1954, s. 33, 36-37, 118 i n. 4 Zagadnienie odbioru i przedstawienie krajobrazu w malarstwie omówił w ciekawym szkicu Jan Bruzda, por. J. Bruzda, Architektura krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN, T. III, Kraków 1969, s. 55. J. Bruzda o malarstwie pejzażowym holenderskim pisze, iż w większości miało zdecydowanie realistyczny charakter. Na pewno wiązało się to z typem krajobrazu otaczającego artystów holenderskich krajobrazem uporządkowanym, zbudowanym przez człowieka. Ciekawy tytuł nadał na przykład jednemu ze swych dzieł Rembrandt: Krajobraz zagospodarowany. Trzy drzewa. 5 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 12. ; J. Bogdanowski, Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] Wiadomości ekologiczne, T. XXIX, R. 1983, z. 3, s. 185. 5
architektury krajobrazu określił Tadeusz Tołwiński: ( ) kompozycja krajobrazowa kształtuje architekturę krajobrazu z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast, ogrodów i pól uprawnych. 6. W najprostszym ujęciu w nauce o architekturze krajobrazu przedmiotem badań jest całe otoczenie człowieka, a zwłaszcza fizjonomia środowiska, w którym się znajduje 7. Kryteriami, którymi się posługuje są; ukształtowanie terenu, z reguły dane człowiekowi jako przejaw sił przyrody, oraz pokrycie terenu zarówno naturalne (na przykład las) jak i kulturowe (na przykład budowle). W kulturowym zagospodarowaniu terenu mogą również brać udział elementy pochodzenia naturalnego, na przykład aleje czy parki, bo zbudowane zostały przez człowieka. Traktowanie elementów pochodzenie naturalnego i kulturowego w gospodarowaniu przestrzenią oraz proporcje i związki między nimi, to ważna dla zrozumienia istoty postaci obserwowanego krajobrazu tradycja historyczna, obrazująca kierunki i przyczyny wciąż zmieniającej się fizjonomii naszego otoczenia. W zależności od przewagi poszczególnych form występujących w wyżej wymienionych składowych, wyłaniają się różne rodzaje (postaci) krajobrazu 8. Podstawowym podziałem jest rozróżnienie na krajobraz otwarty prezentowany przede wszystkim przez obszary wiejskie, czasem także obszary chronione (na przykład parki narodowe, parki krajobrazowe, strefy chronionego krajobrazu) i krajobraz miejski prezentowany przez tereny silnie zurbanizowane. W ramach tego głównego podziału, w zależności od potrzeby szczegółowości badań, wyróżniane są dalsze odmiany. Każdy z tych krajobrazów zawiera w sobie pewien zasób szczególnych form, będących swoistymi wyróżnikami, które decydują o podstawowym charakterze tego fragmentu przestrzeni. W trakcie badań szczegółowych można je porządkować i systematyzować, w zależności od występowania grup elementów podobnych, ich cech kompozycyjnych i powiązań między nimi. Krajobraz może składać się z pojedynczych elementów (naturalnych i kulturowych), wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (będących formą trójwymiarowej kompozycji przestrzennej) oraz dwuwymiarowych jednostek architektoniczno-krajobrazowych, będących makroprzestrzennym, dwuwymiarowym planistycznym zapisem podobnych sobie zbiorów zarówno elementów jak i wnętrz. Stopień uczestnictwa dzieł człowieka w krajobrazie znajduje odzwierciedlenie w narzędziach badawczych w podziale na: krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Z tym, że w zdecydowanej większości mamy do czynienia z mieszanym krajobrazem naturalno-kulturowym lub kulturowo- 6 T. Tołwiński, Urbanistyka, op. cit., 193. 7 Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1979, s. 34. 8 Ibid., s. 129; J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie, op. cit. s. 19. naturalnym w zależności od cechy wiodącej. Generalnie podział powyższy zależny jest od stopnia udziału człowieka w tworzeniu krajobrazu 9. Nawet jeśli formy wprowadzone przez człowieka zbudowane są z materiału naturalnego, jak drzewo, woda, ziemia krajobraz ten nazwiemy kulturowym. Taka klasyfikacja okaże się bardzo istotna w przypadku opisu krajobrazu Żuław Wiślanych. Krajobraz Żuław Wiślanych jak prawie każdy krajobraz, przechodził trzy generalne fazy 10. Pierwszą, kiedy zdecydowaną przewagę mają pierwotne formy przyrodnicze i brak znaczących śladów działalności człowieka, zwłaszcza tych przekształcających jego otoczenie na duża skalę; drugą kiedy występuje swoista równowaga zasobów naturalnych i wytworzonych przez człowieka elementów kulturowych i trzecią gdy występuje zdecydowana przewaga kulturowych form zagospodarowania, a w ślad za tym bardzo często spotykana degradacja piękna i harmonijności krajobrazu. Specyfika Żuław Wiślanych polega w tym przypadku na tym, iż prawie nie wystąpiła w historii ich zagospodarowania faza druga faza równowagi form naturalnych i kulturowych. Krajobraz Żuław Wiślanych, po wkroczeniu na ich teren zaawansowanego technologicznie osadnictwa bo tylko takie mogło zmierzyć się z krańcowo niekorzystnymi warunkami naturalnymi terenu przekształcony został całkowicie ręką człowieka. A zatem stał się krajobrazem trzeciej fazy krajobrazem kulturowym. Jest jeszcze jedna okoliczność: ukształtowany przez człowieka krajobraz Żuław Wiślanych nie korzystał jak gdzie indziej z naturalnego piękna i harmonii krajobrazu pierwotnego, w który to dopiero wpisywał się ze swoją działalnością człowiek. Otóż krajobraz pierwotny Żuław Wiślanych był fizjonomią środowiska przyrodniczego skrajnie nieprzyjaznego, niebezpiecznego i na pozór zupełnie nieprzydatnego do gospodarczych celów człowieka. Krajobraz pozbawiony wdzięku pierwotnej puszczy czy terenów górskich. W przypadku Żuław Wiślanych, pomimo wystąpienia od razu trzeciej, silnie kulturowej fazy postaci krajobrazu, po pierwsze nie poskutkowało to degradacją przyrodniczą i wizualną, zaś po drugie, wręcz odwrotnie zbudowany z nieatrakcyjnych form natury krajobraz kulturowy Żuław Wiślanych stał się przykładem harmonijności. Formy wprowadzone wówczas przez człowieka potwierdziły słuszność zasady: harmonia krajobrazu jest wyrazem dobrej 9 Por. także podejście teoretyków geografii historycznej, gdzie krajobrazem kulturowym nazywa się taki, który zawiera wszelkie zmiany wprowadzone przez człowieka, m.in. S. Arnold, Geografia historyczna, jej zadania i metody, [w:] Przegląd Historyczny, T. XXVIII, z. 1, Warszawa 1929. 10 J. Bogdanowski, Optymalizacja kształtowania, op. cit., s. 31; tenże, Wprowadzenie, op. cit., 189. 6
gospodarki człowieka, dysharmonia zaś gospodarki złej 11. Jest to najważniejsza właściwość krajobrazu Żuław Wiślanych, wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość. Istnieje jeszcze jedna cecha krajobrazu, bardzo istotna z punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i przejawów rozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jest nią zabytkowość lub określając może bardziej trafnie historyczność krajobrazu wynikająca z jego dawności. Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumieniu ochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzona w określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będąca jednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka zespołu architektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycznego. Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), to kompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa natury i form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dziejów, człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego 12. Jest rzeczą oczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu krajobrazu za historyczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w stosunku do dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego miasto, zespół dworsko-parkowy określenie czy są historyczne (zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudności. Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do oceny krajobrazu. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa, może zostać niejako zatrzymana w czasie w momencie jej powstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, to krajobraz pod względem fizjonomicznym a tak go głównie odbieramy, wzrokiem jest zawsze dynamiczny, zmienny. 11 H. Guthersohn, Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956, s. 60. 12 Architektura krajobrazu, op. cit., s. 58; J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie., op. cit., s. 151-152 oraz tablice L, LI, LII oraz LIII. Najprostszym przykładem są pory roku! Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tym idzie bardzo często zabytkowość krajobrazu kulturowego na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozycji urbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego, niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosuje się wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjne i taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie, stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podobnie postępuje się w stosunku do krajobrazów złożonych z cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parki narodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrej kondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i docenienie form naturalnych i kulturowych ukształtowanych na przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym wiejskim. A przecież krajobraz ten, zwłaszcza pracujący, uprawowy krajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodarowania będących śladami minionego czasu. Form tym bardziej cennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańców terenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodność regionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwości predestynowany do miana nie tylko krajobrazu historycznego ale i zabytkowego. Jednak krajobraz otwarty, wiejski, to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cywilizacyjno-kulturowy społeczeństw, zatem jest zjawiskiem dynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecz nieustannie. Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla naturalnych przemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utraciłby swoją piękną, najważniejszą cechę: krajobrazu kształtowanego przez i dla człowieka, cechę krajobrazu pracującego, żywego. Aby tak się nie stało także w przypadku cennego Il. 1. Przykład harmonijnego krajobrazu kulturowego Delty Wisły. Cedry Wielkie. Fot. M. Opitz 7
historycznego krajobrazu Żuław Wiślanych należy zastosować szczególne formy ochrony tych wartości umożliwiając jednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyś dobrze świadczyły o mieszkańcach regionu. Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechy stanowią o zabytkowym charakterze krajobrazu, a następnie, które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dla identyfikacji postaci krajobrazu i których utrzymanie jest niezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposób bezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przypadku obszarów wiejskich z funkcją rolniczą. Tym bardziej odnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócić uwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, jeśli zmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotem gwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku do tradycji regionalnej przemian. Podsumowując widziana przez nas postać krajobrazu jest wynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem krajobraz odwzorowuje dynamikę dziejów historię. Widzialne formy krajobrazu powstają, trwają i zanikają. Te, które trwają, dają świadectwo działań w minionych latach czy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajobrazem historycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czy mamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycznym, który może mieć cechy chronionego zabytku, polega na przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych. Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji historycznej kształtowania się całości środowiska kulturowego, a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałów źródłowych tekstowych, ikonograficznych, fotograficznych i kartograficznych; poznaniu opracowań dotyczących historii powszechnej, form osadniczych, form budownictwa i architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badań terenowych danych dotyczących współczesnego stanu zachowania historycznych elementów krajobrazu. Na tej bazie można opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ich tle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy przekształceń krajobrazu, czyli sekwencję przemian krajobrazu. W ten sposób powstanie obraz krajobrazu dynamicznego, żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi także o rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się najbardziej istotnych cech krajobrazu danego obszaru w danym momencie historycznym. Rejon Delty Wisły Żuławy Wiślane, jest szczególnym przypadkiem krajobrazu otwartego. W dobie dzisiejszych intensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedawnych ustrojowych, utrzymanie się harmonijnego krajobrazu otwartego, uprawowego, pracującego, bez szczególnych objawów poważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze, wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wysoki stopnień nasycenia wyrazistymi i specyficznymi cechami form regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielokulturowymi i jedynymi na terenie Polski, a także występowanie sporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i inżynierskich obiektów zabytkowych oraz co najważniejsze dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowisku historycznych form zagospodarowania, to możemy mówić o obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobrazie. Żuławy Wiślane charakteryzują się także zachowaniem do dzisiaj swojej funkcji wiodącej wielowiekowej, historycznej funkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennym z punktu widzenia zasobu krajobrazu kulturowego, szczególnie predestynowanym do świadomych działań kształtujących także poprzez ochronę najcenniejszych historycznie cech i właściwości krajobrazu żuławskiego. Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanym może grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie zanik odrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem postępującej globalizacji i powszechnego acz bezkrytycznego korzystania z obcych wzorców kulturowych, do których jest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowych i postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębności regionalnej widoczne nie tylko w krajobrazie, ale również we wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciach mieszkańców jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, to świadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem, miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związek z otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarówno struktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cennym i poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia we własnym miejscu na ziemi. W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragedią zerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po II wojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru, mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadników i budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczucia tożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowych osadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi mieszkańcy Żuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia kodu tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszło im żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkają już rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadują i gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta działalność była oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskiej i jej charakterystycznych cechach kulturowych. 8
II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi 1. Położenie i granice. Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegające wzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza ona tereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzennej z punktu widzenia cech geomorfologicznych 13. Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco: granica wschodnia strefą krawędziową Wyżyn Gdańskich wzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk Łódź, dalej wzdłuż Wisły do miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wisły i Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłuż Nogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na 13 Żuławy Wiślane, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976. W pracy tej przyjęto takie granice dla określenia terytorium geograficznego Żuław Wiślanych. południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 km na południe od jej koryta, obejmując następnie całą nieckę jeziora Druzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec do Elbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się także tereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a mianowicie pas wydm nadmorskich Mierzeja Wiślana. Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km 2 znajduje się w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie położone w obrębie Żuław Wiślanych, to: I. Na Żuławach prawobrzeżnych, zwanych też Żuławami Gdańskimi lub Steblewskimi: Suchy Dąb Cedry Wielkie Il. 2. Podział na subregiony obszaru Delty Wisły. Rys. B. Lipińska. 9
II. Na Żuławach prawobrzeżnych: Stegna Sztutowo Ostaszewo Lichnowy Nowy Dwór Gdański Nowy Staw Miłoradz Gronowo Elbląskie Markusy Gminy częściowo położone na terenie Żuław: III. Na Żuławach lewobrzeżnych: Pruszcz Gdański Pszczółki Miłobądz Tczew IV. Na Żuławach prawobrzeżnych: Malbork Stary Targ Dzierzgoń Elbląg. W ramach ogólnej nazwy Żuławy Wiślane, wymieniane są poszczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeżnych Żuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuławach prawobrzeżnych Wielkimi Żuławami Malborskimi, Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimi oraz Szkarpawą. Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierwszych, zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicę przyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIV wieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształtowania się krajobrazu żuławskiego, to połowa XX wieku. Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłego i jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego, tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wiślanych w wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 roku do dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tym istotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienie adaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własne działania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski. 2. Specyfika fizjograficzna i osadnicza. Żuławy Wiślane, zwane również Deltą Wisły 14, znajdujące się 14 Obszar Delty Wisły, kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślane, ma także inne formy fizjograficzne. Żuławy (żuława) to teren wytworzony przez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjny odpływ wód, zaś występujące również w Delcie tereny depresyjne (po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnego odpływu nie mają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą zwyczajową, utrwaloną pod 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych obszarów u ujścia Wisły do Bałtyku to obszar o bardzo specyficznym charakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalności Wisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształtowała powoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten proces należy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych przebiegał on odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obszarach ujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna nie wysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie była i jest to delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istniejącymi wyniesieniami terenowymi Wysoczyzną Gdańską (Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od otwartego morza delta była oddzielona pasem lądu mierzeją. Na obszarze obecnego Zalewu Wiślanego w rejonie ujściowym Nogatu, omawiany proces w formie szczątkowej występuje do dzisiaj. Generalnie zanikanie naturalnego procesu deltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim odcięciem koryta Nogatu od głównych wód niesionych przez Wisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 1912-1916 w rejonie miejscowości Piekło kanału, jazu i śluzy regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podobny proces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występuje jeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwuje się powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest to archaiczny proces, który tworzył Żuławy Wiślane, a który jednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie. Żuławy Wiślane to teren prawie całkowicie równinny, wznoszący się nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześnie występują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28% powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia terenowe. Największy z obszarów depresyjnych to basen jeziora Druzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugim co do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon Nowego Dworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresje położone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszar depresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martwej i ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienie terenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialne w miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschód od Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. oraz w miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachód od Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałe w czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pewną osobliwość geomorfologiczną Delty Wisły. Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowany przez i dla człowieka, Żuławy Wiślane mają również wysoce specyficzne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospodadelt Wisły i Nogatu używano dwóch określeń: żuławy i niziny. Por. K. Cebulak, Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi nowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja moje miejsce na ziemi. Kolokwia Żuławskie, t. I, Gdańsk 2001, s. 60-62. 10
Z A T O K A G D A Ń S K A GDAŃSK Mikoszewo Stegna Kąty Rybackie Sztutowo KRYNICA MORSKA TOLKMICKO Z A L E W W I Ś L A N Y Cedry Wielkie PRUSZCZ GD. Ostaszewo NOWY DWÓR GD. Milejewo Pszczółki ELBLĄG NOWY STAW Lichnowy RACZKI ELBLĄSKIE -1,8 TCZEW Stare Pole MALBORK Markusy Miłoradz Subkowy Rychliki SZTUM PELPLIN Stary Targ DZIERZGOŃ II. 3. Depresje i punkty wysokościowe Żuław delty Wisły. rowania towarzyszyła bezustannie walka ludzi z przyrodą. Wymagająca jak niegdzie indziej na ternie Polski szczególnych umiejętności technicznych, cech osobowościowych mieszkańców, umiejętności organizowania sprawnie funkcjonujących struktur społecznych. Bez tego wszystkiego człowiek nigdy nie mógłby skutecznie zapanować nad siłami przyrody na tak nieprzyjaznym dla siebie terenie. Ów wymagany charakter osadników wpłynął niezaprzeczalnie na specyfikę kulturową i w konsekwencji krajobrazową Żuław jako specyficznego organizmu osadniczego. Środowisko przyrodnicze zostało całkowicie zdominowane przez tworzone ręką człowieka formy kulturowe. W zależności od potrzeb przybywających osadników powstawały różne typy rozplanowania wis, rozłogu, formy budownictwa, a także spektakularne formy zabezpieczenia przeciwpowodziowego. Zbudowane zostały drogi i trakty wraz z przeprawami przez cieki i na koniec systemy zieleni osłonowej i wspomagającej alejowe obsadzenie dróg i rzędowe rowów odwadniająco- 11
Z A T O K A G D A Ń S K A 6 Rusocin Cieplewo Swarożyn Gdańsk Rokitnica Pruszcz Gd. Różyny Skowarcz Malenin 225 Roszkowo Lubiszewo Pszczółki 1 221 Miłobądz 223 Szpęgawa Wiślina Suchy Dąb 230 Rajkowy Dąbrówka Tczewska 22 Czarlin 501 Przejazdowo 14,6 Bystra Wróblewo Krzywe Koło Szlak Nadmotławski Wisła Śmiała Wiślinka Kanał Wielki Motława Koszwały Wocławy Grabiny-Zameczek Tczew Bałdowo Narkowy Subkowy Gręblin Koźliny Rezerwat Ptasi Raj Wielka Słońca Górki Wschodnie Sobieszewo Miłocin Trutnowy Steblewo Długie Pole Osice Giemlice Szlak Domów Podcieniowych Boręty Lisewo 50 Cedry Małe Cedry Wielkie Błotnik Leszkowy Szlak Nadwiślański Palczewo Stara Wisła Bystrze Lichnowy Gnojewo Mątowy Wielkie Rezerwat Mątowy Martwa Kanał Śledziowy Wisła Kończewice Wisła Trzcinisko Mątowy Małe 7 Świbno Kiezmark Nowa Cerkiew Lichnówki Szlak Mennonitów Miłoradz Pogorzała Wieś Przekop Wisły Gniazdowo Przemysław Drewnica Szymankowo Rezerwat Mewia Łacha Ostaszewo Jeziernik Kącik Parszewo Stara Kościelnica Trepnowy Stogi Rezerwat Parów Węgry J. Mikoszewskie Mikoszewo Szkarpawa Żuławki Izbiska Jantar Niedźwiedzica Dworek Nowa Kościelnica Święta Linawa Stawiec Gościszewo Lubieszewo Mirowo Nowy Staw Tralewo Nogat 514 Brzózki Chlebówka Tragamin Kościeleczki Dębina Stegienka Wybicko Orłowo Tuja Stegna Lasowice Wielkie Malbork Głobica Świerznica Szkarpawa 514 Świerki 515 J. Dąbrówko Rybina Marynowy Szawałd 502 Cyganek Szlak Kopernikowski Królewo Sztutowo Tujsk Nowy Dwór Gdański Rychnowo Żuławskie Kmiecin Lipinka Wisła Królewiecka Tuga Żelichowo Starocin Rakowiska Myszewo Kaczynos Stare Pole Szropy Rezerwat Kąty Rybackie Chełmek Różewo Klecie Kobyla Kępa -1,6 Osłonka Gozdawa Łaszka Marzęcino Lubstowo Kanał Panieński Wierciny Ząbrowo Kąty Rybackie Jazowa Kławki Złotowo Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana 11,4 Szlak Żuławski Fiszewo Wężowiec Kępiny Małe Stobna Nowotki Kępki Bielnik Janowo Kazimierzowo Jegłownik Szaleniec Zwierzno Stalewo Żuławka Sztumska Jasna Przebrno Z A L E W 50 Jasionno Gronowo Elb. Różany Rozgart 501 Nowakowo Wikrowo Fiszewka Bągart Batorowo Raczki Elbląskie Kępniewo Szlak Bursztynowy W I Ś L A N Y Rezerwat Zatoka Elbląska Zatoka Elbląska Elbląg Tropy Elbląskie Tina Jezioro Dzierzgoń -1,8 Rezerwat Buki Mierzei Wiślanej 503 Rubno Wielkie Elbląg Markusy Święty Gaj Próchnik Krynica Morska Suchacz J. Drużno Rezerwat Drużno Dzierzgonka Kwietniewo Kadyny Rezerwat Kadyński Las Komorowo Żuławskie Tolkmicko Łęcze Rezerwat Buki Wysoczyzny Elbląskiej Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej Dłużyna Kanał Elbląski 516 Rychliki 504 Milejewo Jelonki Całuny 508 509 Jelenie Buczyniec 526 Oleśnica Kąty 7 Frombork 505 Pasłęk Pelplin 229 Wielki Garc Rezerwat Las Łęgowy nad Nogatem Rudno Piekło Sztum Pietrzwałd Waplewo Wielkie Ramoty 516 526 1 Lignowy Szlacheckie Rezerwat Biała Góra 517 Stary Targ Dzierzgoń wody lasy depresje drogi główne drogi drugorzędne drogi lokalne koleje koleje wąskotorowe szlaki turystyczne mosty zwodzone promy śluzy łowiska przystanie plaże pochylnie latarnie wiatraki domy podcieniowe muzea ruiny zamki miejsca pamięci narodowej zabytkowe przepompownie kościoły zabytkowe kościoły cmentarze zabytkowe 0 10 km skala orientacyjna Il. 4. Mapa topograficzna Żuław delty Wisły.. nawadniających systemu melioracyjnego. Jednocześnie budowanie krajobrazu żuławskiego przebiegało harmonijnie i pozostawiło harmonijne cechy przestrzenne. Harmonijnie przebiegały kolejne przemiany, rozwój i uzupełnianie się istniejących form. Nad wszystkim górowała logika przyjmowanych rozwiązań i doskonała funkcjonalność. W ten sposób stworzona została jedna z istotniejszych cech Żuław środowisko umiejętnie przetworzone, zorganizowane, tworzące niepodzielną makrojednostkę osadniczą i funkcjonalną. Żuławy Wiślane nie były i nie są jednakże jednostką całkowicie jednorodną. W wyniku uwarunkowań naturalnych i idących częściowo w ślad za tym podziałów administracyjnych, dzielą się na: Żuławy Lewobrzeżne, zwane Gdańskimi lub Steblewskimi (od centralnie położonej miejscowości Steblewo) oraz Żuławy Prawobrzeżne. Odrębną jednostką jest Mierzeja Wiślana. W skład Żuław Prawobrzeżnych wchodzą: obszar zwany Szkarpawą zajmujący teren przy Ujściu Wisły elbląskiej do Zalewu Wiślanego, następnie Żuławy Malborskie, dzielące się na Wielkie i Małe, gdzie granicą jest rzeka Nogat, oraz Żuławy Elbląskie zajmujące obszar między północnym odcinkiem Nogatu a wschodnią krawędzią Wyniesienia Elbląskiego. 12
III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze Żuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowania badaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 roku były to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich. Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosunków społeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu nauk przyrodniczych: geografii, hydrologii, biologii. Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geograficznohistorycznego, jest opracowanie Abrahama Hartwicka 15. Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił później Maks Toeppen 16. O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich Żuławach Malborskich pisał Arthur Semrau 17, a o Żuławach Elbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lokacyjne, przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, Michael Gottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan 18. Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opracowaniem, jest Zeszyt 11 wychodzący w ramach publikacji Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich, zawierający prace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: Hugo Bertrama o zagadnieniach fizjograficznych w ujęciu historycznym, Wolfganga la Baume a o osadnictwie prehistorycznym i nowożytnym, oraz Otto Kloeppela o rozwoju formy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniu wsi 19. Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły 15 A. Hartwich, Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyen In Polnischen Prussen liegenden Werder al des Danziger- Elbing- u. Marienburischen, Königsberg 1722, s. 37 (pisownia tytułu oryginalna). Autor o krajobrazie żuławskim pisze między innymi tak: istnieją wszędzie bogate łąki, różne rodzaje drzew owocowych, rozbudowane uprawy przypraw kuchennych (?!), wpływających również na urodzajność gleby. 16 M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824, passim. 17 A. Semrau, Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13 Jahrhundert, [w:] Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft u. Kunst zu Thorn, H. 42, Thorn 1934, passim. 18 C. E. Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer hinsicht, Danzig 1871, passim; M.G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher und statistischer hinsicht, Elbing 1818; E.G. Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing 1925, passim. 19 H. Bertram, W. La Baume, O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, Westpreussischen Gez punktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka oraz architekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk, prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obszaru. Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniej jeden z autorów H. Bertram, zainteresował się wyraźnie także zagadnieniem form krajobrazowych występujących na Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieścił na początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typy krajobrazu, ilustrując je fotografiami 20. W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odnosząc go do poszczególnych fragmentów tekstu na przykład przedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografował z wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: typ krajobrazu z terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiach lokacyjnych oraz typ krajobrazu obszarów osadnictwa >>olęderskiego<<. Ponadto wyróżnił typy krajobrazu: nowych, młodych obszarów, świeżo pozyskanych; krajobrazu obszarów ujściowych w delcie Nogatu, jeszcze o charakterze pierwotnym; krajobrazu fragmentów terenów z pierwotną roślinnością; oraz krajobraz tak zwanego Kanału Drzewnego czyli zarastającej rynny w naturalnej, wypłycającej się zatoce między miejscowością Osłonka a miejscowością Marzęcino, jako wyjściowej formy krajobrazowej dla późniejszych przekształceń. H. Bertram przedstawił także formy pojedynczych elementów przestrzennych, według niego charakterystycznych dla Żuław Wiślanych, takich jak: śluza w miejscowości Grabiny Zameczek, gdzie kanałem o drewnianej konstrukcji płyną wody Kłodawy nad korytem Motławy, a także malownicze wnętrza krajobrazowe dróg alejowych i traktów komunikacyjnych czy też typ narożny zagrody olęderskiej 21. H. Bertram podjął również próbę zrekonstruowania krajobrazu Żuław Wiślanych z okresu sprzed osadnictwa krzyżackiego, czyli z około XIII wieku 22. schichtsverein, H. 11, Danzig 1924, passim. 20 H. Bertram, Die physikalische Geschichte des Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat-Delta, op. cit., fotografie na s. 1, 5, 7 oraz 9. 21 Ibid., fotografie na tablicach I-VIII. 22 Ibid., mapa załącznik Das Weichsel delta um das Jahr 1300. 13
Il. 5. Kartograficzna rekonstrukcja delty Wisły w XIII wieku wg H. Bertrama. Ponadto zajmując się zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną, opisał szczegółowo rozwój systemów odwadniających i przeciwpowodziowych od czasów krzyżackich do współczesnych 23 i przy okazji zamieścił sporo uwag i spostrzeżeń dotyczących form krajobrazu otwartego, jaki w wyniku owej działalności człowieka powstawał. Już same ilustracje obrazujące poszczególne urządzenia techniczne związane z systemem wodnym, jak: wały, kanały, strażnice wodne, wiatraki odwadniające, a także jednostki polderowe, starorzecza, rozlewiska, cieki naturalne ukazują specyficzny charakter żuławskiego krajobrazu. Bardzo obszerną pracą, dotyczącą architektury na Żuławach Wiślanych jest inwentarz Bernharda Schmidta, opracowany dla ówczesnego powiatu malborskiego 24. Dzieło zawiera 23 H. Bertram, Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit dem 14 ten Jahrhundert, Danzig 1907, passim; tenże Chronik des Danziger Deichverbandes, Danzig 1907, passim; tenże Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen Bedeutung, [w:] Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein, H. 72, Danzig 1935, passim. 24 B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die Ländbardzo ciekawy i wyczerpujący materiał z zakresu historii osadnictwa, zagadnień gospodarczych, technologii osuszania i pozyskiwania ziem żuławskich, a częściowo dotyka nawet zagadnień krajobrazowych. Zawiera bogaty materiał zdjęciowy i rysunkowy dotyczący architektury, sztuki, detalu zdobniczego, kończąc na zapisach nutowych tonacji dzwonów kościołów żuławskich. Podobne dzieło wydał Johann Heise, opisując obszar dawnego powiatu gdańskiego 25. Praca Heisego jest mniej obszerna niż dzieło Schmidta, zawiera jedynie krótkie wzmianki dotyczące historii poszczególnych miejscowości, między innymi daty lokacji, koncentrując się głównie na opisach średniowiecznej architektury sakralnej. Jak sama nazwa wskazuje, obie prace są obszernymi spisami inwentarzami nieomalże wszystkich dóbr kultury występujących na omawianych terenach. Wymienione opracowania są napisane z punktu widzenia historyka sztuki i architektury i zawierają niesłychanie bogaty ładunek informacyjny oraz lichen Ortschaften, Danzig 1919, passim. 25 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I. Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig 1884-87, passim. 14
wątki badawcze dotyczące historii powstawania obiektów, ich klasyfikację i datowanie. Fragmenty dotyczące opisu tła krajobrazowego, na jakim znajdują się zabytki żuławskie, są ciekawym uzupełnieniem, zwłaszcza inwentarza autorstwa B. Schmidta 26. 26 Oto jak opisuje krajobraz żuławski B. Schmid w swojej pracy Die Bau- und Kunstdenkmäler, op. cit., s. XV-XVIII, ( ) powstała tu połączona z różnych majątków wieś Lindenwald (Lipki). W ten sposób zmienił się krajobraz na skutek pracy osiedleńców i ich potomków. Suszenie i karczowanie były jedynymi środkami do uzyskania produkcyjnej gleby, pierwotnie pokrytej bagnami i lasami. Błędne byłoby mniemanie, że Żuławy były ubogie w materiał budowlany. Każda wybudowana zagroda jest otoczona drzewami liściastymi. Nowo budowane drogi i powiatowe szosy są obsadzane różnymi gatunkami drzew (lipy, klony, drzewa owocowe i inne). Charakterystyczny w tym czasie krajobraz Żuław to pastwiska (znajdujemy je przy wszystkich starych polnych drogach). Na nizinach szkarpawskiej i linawskiej lub druznieńskiej każdy większy rów obrośnięty jest wikliną. Krzewy te gęściej rosną przy zabudowaniach. Znajdujemy na tym obszarze również specjalnie zakładane uprawy wikliny mające za cel uzyskanie cennego dodatkowego zbioru, a także ochronę przed powodzią. Wysokie topole przy zagrodach służyć miały jako gromochrony. Bogate, ciągnące się od północy do wschodu obszary leśne [prawdopodobnie Mierzeja Wiślana komentarz BL] zaciemniają obraz kraju, często widoczność wynosi ćwierć i pół mili. Turysta ma stale zmieniony krajobraz w przeciwieństwie do terenów bezdrzewnych na wyżynach [prawdopodobnie obszar Wielkich Żuław Malborskich komentarz BL]. Urodzajność gleby zmusza turystę do podziwiania piękna natury. Pociągające są krajobrazy nad Wisłą Elbląską, Linawą i Tugą. Rzeczki te porośnięte są krzewami i sprawiają wrażenie lasów. Rozrzucone zagrody gospodarzy budowane są w różne sposoby. Najczęściej z drewna z wysokimi słomianymi względnie dachówkowymi dachami, jak sznur korali na brzegami rzek, gdzie zauważyć można łodzie starego typu. Na Żuławach wyższych, w części południowej drzewostan się zmniejsza, coraz częściej pojawiają się pola uprawne buraków cukrowych dla przemysłu i dla potrzeb miejscowych. Plantacje zwiększają się z roku na rok. Krajobraz wzbogaca się o wysokie brzegi Wisły, które przy rannym słońcu wplatają się w radosny i kolorowy pejzaż Bardzo interesującą pozycją literatury opisującą zabytki, a także krajobraz żuławski, jest opracowanie Wiktora Zirkwitza zatytułowana Das Dorf um Danzig. O autorze można powiedzieć, iż był pierwszym, który w pewnym stopniu odkrył i ukazał krajobraz Żuław, zauważył jego specyfikę i odrębność. Zamierzał on opublikować obszerną pracę o wsi podgdańskiej 27, zawierającą między innymi charakterystykę kościołów wiejskich, rozplanowania wsi, cech krajobrazowych, budynków przepompowni, wiatraków przemiałowych, wiatraków odwadniających oraz zabudowy gospodarstw rolnych. Także porównań dawnych form zagospodarowania i współczesnych propozycji. Niestety, całość pracy z powodu wybuchu II wojny światowej nie ukazała się. Dostępny jest je- Żuław. Na Małych Żuławach są wyżyny Elbląska i Tolkmicka i owe pagórki Prus Wschodnich służą jako zasłona rozległym nizinom ( ) Brązowoczerwona cegła w starych kościółkach wiejskich kontrastuje malowniczo z obszarami otaczającej zieleni łąk i pastwisk. Krajobraz Żuław natura obdarzyła bogactwem kolorytu. Natura obdarza pejzaż Żuław coraz to nowymi gamami barw. W kwietniu kwitnące sady i pola, w maju rzepak, dojrzałe zboże w czerwcu i wilgotny klimat dzięki rowom przeplatającym nizinę Żuław. Mchem pokryte ceglane mury z siwymi gzymsami i srebrnoszarymi gontami wieżyczek, czerwona cegła odznaczająca się przez białą zaprawę harmonizują z kwitnącymi polami: tak odnajdujemy piękno Żuław. B. Schmid cytuje także opis krajobrazu żuławskiego stworzony przez Eduarda Heinela w 1832 roku: ( ) Od Malborka do wyżyn Tczewa rozciąga się krajobraz Wielkich Nizin jako park przed oczyma widza. Jak piękne, kwitnące dziecko leżą Żuławy w otaczających je srebrnych ramionach majestatycznie płynących wód. W złotym kręgu urodzajnych pól, gdzie pasie się bydło zanurzone aż po piersi w pachnącej koniczynie, która ozdabia kędzierzawe łąki pomiędzy wsiami z wkomponowanym w majestat wznoszących się do nieba wież kościelnych. Jak mógłby tego widoku nie podziwiać z daleka wędrujący przybysz. Wszystko, co tu spotykamy, świadczy o dobrobycie i pełni życia. ( ) 27 W. Zirkwitz, Das Dor um Danzig, Danzig 1940, passim. Il. 6. Krajobraz tak zwanych Nizin Gdańskich okolice Trutowych wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska. 15
Il. 7. Krajobraz końca Żuław Wiślanych u ujścia do Zalewu Wiślanego w okolicy Krynicy Morskiej wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska. dynie wyciąg zawierający sporo ilustracji i fragmenty tekstu. Jest to rozdział dotyczący rozwoju budownictwa sakralnego od czasów krzyżackich do czasów reformacji. Z zestawu ilustracji dotyczących całości zamierzonej pracy można częściowo zorientować się w jej projektowanym profilu. Między innymi na wstępie autor umieścił parę ujęć z terenu Żuław, prezentując charakterystyczne motywy krajobrazowe, komentując to w podpisach pod zdjęciami. Zirkwitz zamieścił również serię ujęć przedstawiających wiatraki żuławskie. W dziele tym można zapoznać się z opisami zabytków żuławskich kościołów, domów podcieniowych i zabudowań gospodarczych. Interesującym uzupełnieniem jest krótki rozdział opisujący ówczesne podejście do nowego zagospodarowania ziem żuławskich, starające się kontynuować już wtedy! tradycje architektoniczne tego terenu. Z prac dotyczących zagadnień społecznych i historii osadnictwa warto wymienić opracowania na temat osadnictwa olęderskiego, a w szczególności mennonickiego 28, opublikowane przez B. Schumachera, R.A.H. Nordmanna, H. Pennera 29. 28 Do dzisiaj trwa dyskusja nad pisownią nazwy tej grupy wyznaniowej. W starszych publikacjach spotykamy pisownię dwojaką: menonici bądź mennonici, od około 1990 roku uznano za prawidłową pisownię: mennonici, zaś ostatnio w słowniku PWN podano pisownię: menonici. Sprawa wydaje się być nierozstrzygnięta. W niniejszym opracowaniu poza cytowaniem tytułów opracowań stosuje się pisownię: mennonici. 29 B. Schumacher, Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903, passim; R. Heuer, Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 42, Thorn 1934, passim; H. Penner, Ansiedlung mennonitischer Nieder- Bardzo obszerną literaturę pozostawił wymieniany już wielokrotnie H. Bertram, publikując opracowania dotyczące zagadnień związanych z osuszaniem, pozyskiwaniem terenów, osadnictwem i gospodarką wodną na Żuławach Wiślanych 30. Sporo informacji można uzyskać także z Atlasu Wolnego Miasta Gdańska, wydanego w 1936 roku 31, gdyż w skład terytorium WMG wchodziła znaczna część Żuław Wiślanych. W atlasie tym, w formie tablic wraz z komentarzem, opracowane zostały między innymi następujące zagadnienia: budowa geologiczna, struktura gleb, osadnictwo prehistoryczne i nowożytne, system melioracyjny, formy użytkowania terenu, typy rozplanowania wsi, zaludnienie, rodzaj wyznania ludności, pochodzenie ludności (język ojczysty), wyniki plebiscytu z 16 maja 1920 r. oraz 25 maja 1933 r., struktura zasiewów i upraw polowych, wielkość gospodarstw rolnych. Po II wojnie światowej zaczęły pojawiać się już publikacje autorów polskich. Najpoważniejszymi opracowaniami dotyczącymi historii Żuław oraz stosunków społeczno-gospodarczych są prace: Przemysława Szafrana o Żuławach Gdańskich, Andrzeja Piątkowskiego i Aleksandra Mączaka o Żuławach Malborskich 32. Są to prace historyczne oparländer im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis zum Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940, passim. 30 H. Bertram, Die Entwickelug, passim, tenże Die physikalische Geschichte des Weichsel-Nogat-Deltas, [w:] Das Weichsel-Nogat-Delta. Danzig 1924, passim; tenże Chronik des, passim; tenże Die Eindeichung, passim. 31 Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936, passim. 32 P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecz- 16
Il. 8. Steblewo nowe zagrody (z 1938 roku) wzorowane na układzie zagrody typu olęderskiego wg W. Zirkwitza. Zabudowa ta istnieje do dzisiaj. Repr. B. Lipińska. te na bardzo bogatym materiale źródłowym, na przykład księgach rachunkowych okręgów administracyjnych, lustracjach i miejskich recesach elbląskich, wilkierzach wiejskich i katastrach podatkowych. Obszernym, wielodyscyplinarnym opracowaniem monograficznym całości Żuław Malborskich jest praca zbiorowa pod redakcją Bolesława Augustowskiego Żuławy Wiślane. Obejmuje ona problematykę z zakresu historii, nazewnictwa, fizjografii, gospodarki wodnej i systemu wodno-melioracyjnego, zagadnień demograficznych, rolnictwa, przemysłu, turystyki, komunikacji i zagadnień rozwoju gospodarczego. Wiele ciekawego materiału można znaleźć także w podobnej pozycji monograficznej, wydanej również pod redakcją B. Augustowskiego, a dotyczącej Doliny Dolnej Wisły 33. Jedyną poważniejszą pracą powstałą po 1945 roku, dotyczącą zabytków architektury na Żuławach Wiślanych jest, jak do tej pory, inwentarz Jerzego Stankiewicza 34, niestety już mocno zdezaktualizowany z uwagi na rok dokonania tej lustracji (1956 r.) Jak sam autor pisze, opracowanie to nie pretenduje do próby podsumowania wszystkich problemów związanych z budownictwem obszaru Delty Wisły, a jedynie sygnalizuje je na podstawie wyników lustracji stanu zabytków. Jednaknych i gospodarczych, Gdańsk 1981, passim; A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972, passim; A. Mączak, Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku, Warszawa 1962, passim. 33 Dolina Dolnej Wisły, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, passim. 34 J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków), Gdańsk 1958, passim. że owe uwagi nie straciły na aktualności, a wręcz uzyskały dobitne potwierdzenie i należałoby żałować, iż przez długi czas były jedynym głosem wołającym o uświadomienie społeczeństwu mało spopularyzowanych i niedocenianych wartości Żuław Wiślanych. O charakterystycznych formach architektury żuławskiego domu podcieniowego pisze J. Stankiewicz także w szkicu poświęconym znanemu z nazwiska budowniczemu żuławskiemu Piotrowi Loewenowi 35. Zagadnienia związane z osadnictwem olęderskim zostały przedstawione w dwóch pozycjach autorów niemieckich, H. Wiebego, K.H. Ludwiga 36 oraz artykuł Kazimierza Mężyńskiego 37. Ciekawa praca autorstwa Ewy Filipskiej dotycząca cmentarzy mennonickich na Żuławach i w Dolinie Dolnej Wisły, powstała w oddziale Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu, obejmując charakterystykę 187 obiektów wraz z cytatami z nagrobków oraz bogatym materiałem 35 J. Stankiewicz, Piotr Loewen budowniczy żuławski, [w:] Ochrona Zabytków, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956, passim. 36 H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des Jahrhunderts, [w:] Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde Ost- Mitteleuropas, nr 3, Marburg-Lahn 1952, passim; K. Ludwig, Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn 1961, passim. 37 K. Mężyński, O menonitach w Polsce, [w:] Rocznik Gdański, T. XIX/XX, Gdańsk 1960-61, passim; tenże Z wędrówek menonitów pomorskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] Rocznik Gdański T. XXVIII, Gdańsk 1969, s. 246 gdzie zamieszcza bardzo interesującą mapę kolonii mennonickich nad Morzem Azowskim, na której widnieją nazwy osad będące wprost nazwami opuszczonych przez mennonitów swoich wsi na Żuławach Wiślanych. 17
ilustracyjnym 38. Popularne opracowanie dotyczące cmentarzy mennonickich opublikował także wieloletni dyrektor Muzeum Wisły w Tczewie Roman Klim, który zainicjował cykliczne spotkania mennonitów z całego świata na terenie Żuław Wiślanych 39. Z najnowszych pozycji literatury dotyczącej Żuław Wiślanych należy wymienić świetną pozycję autorstwa Edmunda Kizika, zatytułowaną Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku 40. Zagadnienia osadnictwa oledrskiego ze szczególnym uwzględnieniem odłamu religijnego mennonitów dotyczy opracowanie autorstwa Petera J. Klassena dzisiejszego przywódcy mennonitów, zatytułowana Ojczyzna dla przybyszów z 2002 r. 41 Wiele interesujących wiadomości o żuławskich mennonitach zawiera album katalog z wystawy Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo. Zbiór ciekawych artykułów znaleźć można w wydanych pod tytułem Żuławy i Mierzeja moje miejsce na ziemi materiałach z sesji naukowej zorganizowanej w październiku 2000 r. w Stegnie 42. Tytuły opublikowanych referatów dotyczą głównie historii Żuław, szczegółowych omówień wybranych elementów zagospodarowania oraz działalności gospodarczej dawnych żuławiaków, a także dzisiejszego podejścia do ochrony tożsamości i unikatowości kulturowej Żuław w dzisiejszych uwarunkowaniach. Rodzajem monografii jest pozycja pod tytułem Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, wydana w 2001 roku w Nowym Dworze Gdańskim przez wydawnictwo Żuławy Wiślane, a zatem jako ściśle lokalna inicjatywa 43. Opracowanie zawiera wiele bardzo ciekawych informacji z historii Nowego Dworu zilustrowanych fotografiami i pocztówkami z epoki, posługująca się nieznanymi materiałami źródłowymi (wspomnienia, drobne zabytki kolekcjonerskie jak ogłoszenia, nalepki, druki reklamowe itp.). Bardzo specjalistyczna lecz niesłychanie interesująca dla zrozumienia istoty funkcjonowania środowiska Żuław Wiślanych pod względem ich bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, jest seria wydawana przez Instytut Budownictwa Wodnego PAN Bibliotekę Hydrotechniczną, a w niej pozycje autorstwa Jerzego Makowskiego, takie jak: Setna rocznica wykonania Przekopu Wisły 1895-1995, Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań oraz Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach (wydane w latach 1994-1997). 44 Opracowania te uzmysławiają, jak trudne i niebezpieczne jest środowisko przyrodnicze na Żuławach i jak wiele działań musiał i musi wykonać człowiek, aby nadal korzystać z terenów ziemi żuławskiej. Niezwykle cenne merytorycznie artykuły dotyczące technicznych i technologicznych aspektów w historii przekształcania Delty Wisły, a także całej filozofii postępowania człowieka w tym unikatowym środowisku, przedstawił w autorskim zbiorze Kazimierz Cebulak, od 1945 roku przez wiele dziesięcioleci związany z gospodarką wodną na Żuławach Wiślanych. 45 Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, cenną publikację, powstałą przy okazji świetnej wystawy zatytułowanej Mennonici na Żuławach, zorganizowanej przez Oddział Etnograficzny Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zawiera ona szereg artykułów najbardziej uznanych znawców kultury i sztuki oraz dziejów mennonitów. 46 Natomiast piękno tej ziemi wraz z ciekawym komentarzem prezentują albumy fotograficzne: Marka Opitza Żuławy czas przełomu wydany w 1998 r. oraz Marka Opitza i Piotra Sosnowskiego Delta Wisły krajobraz dla konesera, wydany w 2009 r. 47 Interesująco zapowiada się Rocznik Żuławski, wydawany jako inicjatywa lokalna Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Klub Nowodworski. Widać z powyższego, że obecnie mamy do czynienia z wieloma cennymi inicjatywami stałego poszerzania wiedzy o historii i wartościach kulturowych Żuław Wiślanych i z upowszechnianiem tej wiedzy. 38 E. Filipska, Cmentarze mennonitów Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ o/toruń, Toruń 1978, maszynopis. 39 R. Klim, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994, passim. 40 E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994, passim. 41 P.J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, passim. 42 Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001, passim. 43 Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza, Nowy Dwór Gdański 2001, passim. 44 J. Makowski, Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach, Gdańsk 1994, passim; tenże Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Gdańsk 1995, passim; tenże Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań, Gdańsk 1997, passim. 45 K. Cebulak, Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy Dwór Gdański 2010, passim. 46 Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz, Gdańsk 2007, passim. 47 M. Opitz, Żuławy czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M. Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły krajobraz dla konesera, Nowy Dwór Gdański 2009. 18
IV. Krótka historia Delty Wisły 1. Okres wczesnośredniowieczny. Pierwsze próby wprowadzenia osadnictwa na terenie Delty Wisły, pomijając osadnictwo prehistoryczne, datują się na koniec XIII wieku. Przyjmuje się też, że mniej więcej w tym czasie ukończony został naturalny proces tworzenia się delty. Następne etapy jej kształtowania były już całkowicie dziełem człowieka. W przypadku Żuław Wiślanych, w ślad za kolejnymi wydarzeniami historycznymi, następowała ekspansja terytorialna człowieka. Wiązało się to z procesem pozyskiwania coraz to nowych, osuszanych terenów, pod rozwijające się osadnictwo. Powstawały na nich urządzenia służące do ochrony przeciwpowodziowej, całe systemy odwadniająco-nawadniające, rozwijała się sieć dróg i zwiększała liczba przepraw przez naturalne rzeki i strugi. W zależności od okresu powstawania zmieniały się formy tych elementów, lecz zasada pełnej integracji przestrzennej i współdziałania funkcjonalnego całych grup wsi w ramach większych polderów, czyli miejsc odwodnionych, obowiązywała zawsze. Obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych ciążył wówczas ku trzem ośrodkom: na zachodzie ku Gdańskowi, na wschodzie początkowo ku grodowi Truso, lokalizowanemu przez badaczy w okolicach Janowa pod Elblągiem, a część południowa Żuław ku grodowi w Zantyrze, lokalizowanemu w okolicy dzisiejszego Tczewa. Oprócz głównych szlaków komunikacyjnych biegnących granicami wyznaczonymi przez strefę krawędziową wzniesień gdańskich i elbląskich, istniały w okresie wczesnośredniowiecznym z pewnością różne lokalne połączenia między ówczesnymi jednostkami osadniczymi. Jednak z uwagi na niesprzyjające warunki przyrodnicze miały najprawdopodobniej charakter sezonowy i bardzo zmienne przebiegi. Z ciekawszych należy wspomnieć szlak komunikacyjny wiodący południową krawędzią delty, gdzie warunki naturalne były gorsze niż wzdłuż zachodniej i wschodniej krawędzi. Przeszkody terenowe głównie bagna i cieki pokonywano wówczas za pomocą budowy solidnych mostów, o wysokim jak na ówczesne czasy poziomie technicznym. Świadczy to o ważności tej trasy i jej przydatności. Warunki przyrodnicze, które panowały wówczas na obszarze delty, oraz znikome możliwości techniczne walki z żywiołem wodnym powodowały, iż pierwsze osadnictwo lokowało się na istniejących naturalnie niewielkich wyniesieniach terenu, a zatem na miejscach wówczas najdogodniejszych. Próbą rekonstrukcji XIII-wiecznego obrazu ówczesnego terytorium Żuław Wiślanych z umiejscowieniem punktów osadniczych z tego okresu, jest mapa H. Bertrama, zatytułowana Delta Wisły do 1300 roku, a także mapa Żuław Gdańskich tegoż autora, zatytułowana Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku. Il. 9. Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku wg H. Bertrama. H. Bertram, opierając się na danych źródłowych, stosunkowo szczegółowo przedstawił układ wodny oraz rozmieszczenie osad. Obecnie jest to jedyna próba rekonstrukcji Delty Wisły sprzed okresu intensywnego rozwoju osadnictwa i zagospo- 19