klasyfikacji chemicznych środków retrakcyjnych

PROTET. STOMATOL., 2008, LVIII, 3, 202-208 Klasyfikacja chemicznych środków retrakcyjnych* Classification of chemical retraction agents Danuta Nowakowska Z Zakładu Materiałoznawstwa p.o. Kierownika: dr n. med. D. Nowakowska Z Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek prof. nadzw. HASŁA INDEKSOWE: retrakcja dziąsła brzeżnego, chemiczne środki retrakcyjne, klasyfikacja KEY WORDS: gingival margin retraction, chemical retraction agents, classification Streszczenie Cel pracy. Celem pracy jest przedstawienie propozycji klasyfikacji chemicznych środków retrakcyjnych uwzględniającej formy kliniczne preparatów oraz skład leków i związane z tym oddziaływanie farmakologiczne na tkanki dziąsła brzeżnego. Materiał i metody. Materiałem podstawowym były dane uzyskane z własnej ankiety przeprowadzonej w 2004 roku wśród polskich lekarzy stomatologów uzupełnione o informacje o nowych preparatach przeznaczonych do retrakcji dziąsła brzeżnego pojawiających się na rynku materiałów stomatologicznych. Środki te podzielono na grupy zależnie od postaci preparatu oraz na klasy zależnie od zawartości głównego składnika decydującego o oddziaływaniu farmakologicznym. Wyniki. Ze względu na formę kliniczną wyodrębniono 5 grup chemicznych środków retrakcyjnych: grupa 1 roztwory do stosowania ex tempore, grupa 2 środki do impregnacji materiałów retrakcyjnych, grupa 3 żele, grupa 4 pasty oraz grupa 5 inne preparaty. Wśród nich wyróżniono dwie klasy farmakoterapeutyków: klasa I środki zwężające naczynia krwionośne (adrenergiki) oraz klasa II środki o działaniu ściągającym (astringenty). W I klasie leków wydzielono 2 podklasy: α i β-adrenergików oraz wyłącznie α adrenergików, a w klasie II, podklasę leków na bazie chlor- Summary Aim of the study. The aim of this study was to present our own proposal for the classification of retraction agents according to their clinical form, chemical composition and pharmacological effects on gingival margin tissues. Material and methods. The data from our own survey of 2004 among Polish dentists formed the basis of this analysis. This was supplemented with the information about new medicaments for gingival retraction procedures present on the world market of dental materials. These agents were classified in groups according to their clinical form and chemical composition, depending on their main active substance and their pharmacological effects. Results. As to the clinical form, the chemical retraction agents were classified into five major groups: group 1 gingival retraction fluids used ex tempore, group 2 impregnation agents for retraction materials, group 3 gels, group 4 pastes and group 5 other. In these groups, two classes of pharmacotherapeutics were identified: class 1 vasoconstrictors and class 2 astringents. Both classes were further divided into subclasses consisting of retraction medicaments of different chemical composition. Class 1 (adrenergics) was divided into 2 subclasses, α- and β-adrenergics and α- *Praca prezentowana podczas XXV Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Protetyki PTS, Pogorzelica, 8-10 listopada 2007 r. 202

Środki retrakcyjne ku glinu i podklasę siarczanów metali, takich jak glin, żelazo i innych. Wnioski. Zaproponowany podział chemicznych środków retrakcyjnych zależnie od formy preparatu i oddziaływania farmakologicznego substancji czynnych ułatwia lekarzowi wybór odpowiedniego leku do wykonania zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego. Ponieważ dotychczas żaden proponowany środek retrakcyjny nie jest idealny, należy mieć nadzieję, że w przyszłości powstaną nowe preparaty wytworzone w innowacyjnej formie klinicznej lub zawierając inne środki chemiczne i wówczas będzie można rozszerzyć obecną klasyfikację. adrenergics only; and class 2 (adstringents) into chlorides and sulfates. Conclusions. The proposed classification of chemical retraction agents according to their clinical form and pharmacological effects of active substances makes it easier to dentists to choose an appropriate medicine for the gingival retraction procedure. Since no ideal retraction agent has been developed yet, one should hope that in the future new retraction agents will be manufactured in an innovative clinical form or with content of new chemical agents, which would allow extending the scope of current classification. Wprowadzenie Środki chemiczne stanowią liczną grupę czynników używanych w chemomechanicznej metodzie retrakcji dziąsła brzeżnego, która jak wykazano w badaniach ankietowych, jest najczęściej wybierana przez stomatologów w różnych krajach, w tym i w Polsce (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). Za ich pomocą lekarz osiąga efekt retrakcji, czyli stan przejściowego obkurczenia i przemieszczenia ruchomych tkanek dziąsła, co prowadzi do otwarcia przestrzeni szczeliny dziąsłowej z jednoczesnym uzyskaniem hemostazy i suchości w jej wnętrzu. Umożliwia to przeprowadzenie, w tym trudno dostępnym obszarze, precyzyjnych zabiegów stomatologicznych w optymalnych warunkach. W praktyce klinicznej stosuje się wiele preparatów a zawarte w nich leki w różny sposób wpływają na stan tkanek dziąsła brzeżnego ponieważ należą do odmiennych grup farmakologicznych (8, 9, 10). W przeszłości istniały różne kryteria podziału środków chemicznych w tej metodzie retrakcji. La Forgia w 1964 roku podzielił je na środki stosowane przy minimalnym wysięku i krwawieniu oraz niezbędne do opanowania większego krwawienia i wysięku. Wymienił przy tym liczne preparaty złożone o różnym mechanizmie oddziaływania na tkanki miękkie dziąsła brzeżnego (11). Buchanan i Thayer w 1982 roku podali podstawowe kategorie retrakcyjnych czynników chemicznych zależnie od ich efektu klinicznego: środki stypiczne (8% chlorek cynku, siarczyn żelaza, 20% kwas taninowy i 14% ałun), chemiczne kautery (40% chlorek cynku i wodorotlenek potasu) oraz środki kurczące naczynia krwionośne (epinefryna i 3% siarczan efedryny) (12). Nieco później Allard i wsp. w 1990 roku (13) i Porzier i wsp. w 1991 roku (14) wymienili następujące grupy środków chemicznych używanych do impregnacji nici i stosowane ex tempore: wysuszające, astringenty, naczyniokurczące, hemostatyczne i stypiczne. Zaznaczyli, że środki te można ogólnie pogrupować w 2 rodziny : środki na bazie adrenaliny (epinefryny) oraz na bazie soli metali, gdzie wymienili ałun i chlorek cynku. Następnie Felpel w 1997 roku, na podstawie zaleceń ADA, w spisie farmakoterapeutyków dopuszczonych do użycia w protetyce stomatologicznej, wymieniła między innymi 3 grupy: 1 środki kurczące naczynia krwionośne, 2 środki do retrakcji dziąsła i astringenty oraz 3 środki hemostatyczne. Do grupy 1 zaliczono epinefrynę, levonordefrinę i norepinefrynę. W 2 grupie ujęto razem octan glinu (płyn Burowa), chlorek glinu, siarczan glinu, epinefrynę, siarczan żelaza i chlorek cynku, natomiast w 3 grupie środki hemostatyczne takie jak: resorbowalna żelatyna, chlorek glinu, epinefryna, siarczyn żelaza (płyn Monsela) i utleniona celuloza (15). Ogólnie podziały te są akceptowane do dzisiaj, jednak nie uwzględniają formy klinicznej preparatów retrakcyjnych, co jest istotne w codziennej praktyce stomatologicznej. Aktualnie niektóre z tych środków, np. ałun, efedryna, norepinefryna czy wysoko stężony chlorek cynku, nie są już zalecane, a ponadto w ostatnich latach wprowadzono nowe leki retrakcyjne. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3 203

D. Nowakowska Cel pracy Celem pracy jest przedstawienie propozycji własnej klasyfikacji obecnie stosowanych środków retrakcyjnych w zależności od ich formy klinicznej oraz składu chemicznego i związanego z tym oddziaływania farmakologicznego na tkanki dziąsła brzeżnego. Materiał i metody Materiałem wyjściowym były dane uzyskane z własnej ankiety przeprowadzonej w 2004 roku wśród polskich lekarzy stomatologów. Odpowiedzi na temat stosowanych w praktykach stomatologicznych chemicznych środków retrakcyjnych udzieliło 105 lekarzy specjalistów i niespecjalistów. Ponadto materiał uzupełniono o nowe wyroby medyczne przeznaczone do retrakcji dziąsła brzeżnego, które pojawiły się na światowym rynku materiałów stomatologicznych. Ogółem przeanalizowano 27 preparatów. Kryterium podziału na grupy była forma przygotowania preparatu retrakcyjnego do bezpośredniego zastosowania klinicznego, co wiąże się ze sposobem jego aplikacji, natomiast podziału na klasy dokonano zależnie od rodzaju środka chemicznego, który determinuje farmakologiczną reakcję tkanek dziąsła brzeżnego na lek retrakcyjny. Wyniki Chemiczne środki używane do retrakcji dziąsła brzeżnego, zestawione w tabeli I, podzielono na 5 grup obejmujących następujące preparaty kliniczne: grupa 1 roztwory do stosowania ex tempore, grupa 2 środki używane do impregnacji materiałów retrakcyjnych, głównie różnego typu nici, przez producentów, grupa 3 żele, grupa 4 pasta, a ostatnią grupę 5 przewidziano dla nowych postaci preparatów retrakcyjnych. Ze względu na rodzaj farmakoterapeutyku wyróżniono dwie klasy: klasa I grupująca środki kurczące naczynia krwionośne (adrenergiki) oraz klasa II środki ściągające (astringenty). Z kolei w klasie I wyróżniono podklasę leków o działaniu na receptory alfa i beta ścian naczyń krwionośnych (α- i β-adrenergiki) oraz podklasę środków o działaniu wyłącznie na receptory alfa tych naczyń (α-adrenergiki). Klasę II także podzielono na 2 podklasy: pierwszą grupującą preparaty zawierające chlorek glinu oraz drugą, do której zaliczono siarczany takich metali jak glin, żelazo i inne siarczany. W obu klasach leki retrakcyjne zestawiono wg wzrastających stężeń substancji czynnych. Dyskusja Przedstawiona klasyfikacja jest próbą usystematyzowania licznej grupy leków retrakcyjnych używanych obecnie w różnych dyscyplinach stomatologii. Uwzględnia zarówno formę kliniczną środków retrakcyjnych jak i ich farmakologiczny wpływ na tkanki przyzębia brzeżnego. Podział na grupy umożliwia wybór postaci preparatu retrakcyjnego odpowiedniej do wskazań klinicznych. Grupę 1 stanowią najwcześniej wprowadzone do użycia środki chemiczne w formie roztworów retrakcyjnych stosowanych ex tempore do nasączania materiałów, na ogół różnego typu nici retrakcyjnych, przed umieszczeniem ich w rowku dziąsłowym, zwilżania ich in situ, bądź wcierania bezpośrednio w tkanki przyzębia za pomocą, np. kuleczek z waty, mikropędzelków lub mikrogąbek. Płyny te, nazywane w piśmiennictwie anglojęzycznym Gingival Retraction Fluids GRF, penetrują w głąb tkanek przyzębia brzeżnego i wywierają zamierzony efekt kliniczny, ale mogą też spowodować niepożądane reakcje uboczne (16). Drugą grupę tej klasyfikacji stanowią środki chemiczne wykorzystywane przez wytwórców do impregnacji nici retrakcyjnych, które są następnie suszone i w takiej postaci stosowane klinicznie (17). Grupy 3, 4 i 5 wyodrębniono dla kolejno pojawiających się na rynku materiałów stomatologicznych nowych form środków przeznaczonych do stosowania bezpośredniego. W grupie 3 zestawiono preparaty, w których formę płynną zamieniono na żel, co znacznie ułatwia ich precyzyjną aplikację kliniczną oraz minimalizuje rozpływanie i w ten sposób ogranicza ryzyko potencjalnego uszkodzenia okolicznych tkanek (18). Wydzielenie grupy 4, w której umieszczono jedyną dotychczas wyprodukowaną pastę retrakcyjną wydaje się uzasadnione, ponieważ w tym preparacie chemiczne oddziaływanie leku retrakcyjnego łączy się z działaniem mechanicznym wypełniaczy, a jednocześnie astrin- 204 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3

Środki retrakcyjne gent można z niego wypłukać, co zostało potwierdzone doświadczalnie (19). Grupę 5 wprowadzono dla zupełnie nowej generacji środków retrakcyjnych, których przykładem jest kompleks elastomer/astringent. Analiza składu chemicznego używanych w praktyce farmakoterapeutyków retrakcyjnych pozwoliła na wyodrębnienie 2 podstawowych klas: do klasy I zaliczono leki wpływające na stan naczyń krwionośnych dziąsła brzeżnego (adrenergiki), a do klasy II, leki o działaniu ściągającym (astringenty). W klasie I utworzono dwie podklasy, które grupują: pierwsza z nich aminy α- i β-adrenergiczne, a druga wyłącznie aminy α-adrenergiczne. Zaliczona klasy I i podklasy α i β adrenergików adrenalina, zwana też epinefryną, jest często używanym lekiem do retrakcji dziąsła brzeżnego. Jest to silny środek, który kurczy drobne naczynia krwionośne, zarówno tętnicze jak i żylne, zmniejszając w ten sposób przepływ krwi w tkankach (8, 9, 10). Podobnie działa na włośniczki dziąsła brzeżnego co udowodniono w licznych badaniach (20, 21, 22, 23). Chlorowodorek epinefryny obecnie rzadko używany jest jako roztwór in situ, częściej w stężeniach od 0,1% do 8%, jako środek do impregnacji nici retrakcyjnych przez wytwórców, np. Sil-Trax plus (Pascal), Gingi-Pak (Gingi-Pak), Racord (Pascal). Ze względu na odnotowane wielokrotnie w piśmiennictwie niepożądane działanie ogólnoustrojowe epinefryny (8, 9, 10, 15, 20, 21, 22, 23), jej znamienne interakcje z anestetykami miejscowymi i ogólnymi oraz innymi lekami (10, 24), a także ostatnio wykazaną cytotoksycznością epinefryny zawartej w niciach retrakcyjnych w stosunku do hodowli fibroblastów dziąsła ludzkiego (25), poszukuje się środków mniej inwazyjnych. Badania naukowe postępują w dwu kierunkach. Z jednej strony proponuje się mniejsze stężenia epinefryny, np. 0,01%, Csilag i wsp. (26), z drugiej wprowadza się inne leki adrenergiczne działające wyłącznie na receptory alfa, które w przedstawionej klasyfikacji zaliczono do oddzielnej podklasy w klasie I, w grupie 1. Są to również aminy sympatykomimetyczne, które w gotowych preparatach farmakologicznych łączy się często z lekami przeciwhistaminowymi zmniejszającymi obrzęk błony śluzowej, np. 0,05% chlorowodorek tetrahydrozolidyny Visine (Pfizer), 0,05% chlorowodorek oxymetazoliny Afrin (Plugh) i 0,25% chlorowodorek fenylefryny Neo-Synephrine (Sanofi Whintrop). W wielu badaniach zyskały one opinię bardziej bezpiecznych, a równie efektywnych leków retrakcyjnych (9, 27, 28, 29, 30). Wydzielenie klasy II chemicznych środków retrakcyjnych obejmującej astringenty ma swoje uzasadnienie, ponieważ farmakoterapeutyki do niej zaliczone, to leki o innym mechanizmie wpływu na tkanki przyzębia (8, 9, 10, 31, 32, 33, 34, 35). Mają one działanie ściągające dziąsło brzeżne, powodują miejscową precypitację białek tkankowych i osoczowych i w ten sposób zamykają światło włośniczek oraz zmniejszą krwawienie z kapilarnych naczyń przyzębia. Podczas ich stosowania istnieje jednak ryzyko, że zdenaturowane proteiny mogą wtórnie opóźniać proces gojenia tkanek dziąsła, nierzadko uszkodzonych podczas zabiegów stomatologicznych. Dodatkowo niektóre z nich, np. chlorek glinu, mają działanie wysuszające ponieważ związek ten wykazuje efekt higroskopijny. Astringenty podzielono również na 2 podklasy; pierwszą obejmującą preparaty zawierające chlorek glinu i drugą grupującą siarczany: glinu, żelaza oraz inne, np. glinowo-potasowy i fenylosiarczan cynku. Sole te znajdują się zarówno w roztworach retrakcyjnych do bezpośredniego stosowania (grupa 1) i środkach impregnujących (grupa 2), jak i w żelach, paście oraz kompleksie elastomer/astringent (grupa 3, 4 i 5). Najbardziej znane roztwory retrakcyjne zawierające chlorek glinu to: 10% Gingiva Liquid (Roeko), 20% Orbat (Lege Artis), 20% Alustin (Chema) i 25% Racestypine roztwór (Septodont). Natomiast spośród siarczanów najczęściej używany jest 15,5% siarczan żelaza Astringedent (Ultradent) oraz siarczany glinu: 20% Rastringent (Pascal) i 25% Orbat Sensitive (Lege Artis). Żele retrakcyjne zaliczone do grupy 3, np. Visco Stat (Ultradent), Gel cord (Pascal) i Racécord (Septodont) zawierają astringenty w podobnym stężeniu, ale ich obszar działania na tkanki jest bardziej ograniczony ze względu na większą gęstość preparatów. W zaliczonej do grupy 4 paście retrakcyjnej Expasyl (Pierre Rolland), zawartość chlorku glinu w badaniach własnych ustalono na 9,1%, a więc jest stosunkowo niska (19). Ponadto astringenty są obecnie wykorzystywane do tworzenia nowych kompleksów, np. elastome- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3 205

D. Nowakowska T a b e l a I. Klasyfikacja chemicznych środków retrakcyjnych Chemiczne środki retrakcyjne Klasa 1 Kurczące naczynia krwionośne Klasa 2 Astringenty Grupa 1. Roztwory ex tempore 2. Roztwory impregnujące α i β adrenergiki α adrenergiki Chlorki glinu 0,1% adrenalina (Inj. 0,1% Adrenalini) Chlorowodorek epinefryny 0,5 1,40 mg/cal nici (Gingi- Pak,, Sil Trax plus Braided, Racord) 0,05% chlorowodorek tetrahydrozolidyny (Visine) 0,05% chlorowodorek oxymetazoliny (Afrin) 0,25% chlorowodorek fenylefryny (Neo-Synephrine) 10% AlCl 3 (Gingiva Liquid) 20% AlCl 3 (Orbat) 20% AlCl 3 (Alustin) 25% AlCl 3 (Racystypine roztwór) 20% Al 2 (SO 4 ) 3 (Rastringent) Siarczany glinu żelaza inne 25% Al 2 (SO 4 ) 3 (Orbat Sensitive) 6% AlCl 3 (Traco) Al 2 (SO 4 ) 3 0,30-1,45 mg/cal nici (Sil Trax AS Braided, Pascord) 10% AlCl 3 0,25-1,0 mg/cm nici (Retracto twisted imp., Retracto braided imp.) 25% AlCl 3 538 µg/cm (Racestypine nić) 3. Żele 25% AlCl 3 (Recécord) 4. Pasty 9,1% AlCl 3 (Expasyl) Al 2 (SO 4 ) 3 (Gingi-Aid) 25% Al 2 (SO 4 ) 3 (Gel cord) 5. Inne Kompleks elastomer/astringent (Gingi Trac) 15,5% Fe 2 (SO 4 ) 3 (Astringedent) 20% Fe 2 (SO 4 ) 3 (Visco Stat) 10% siarczan glinowo-potasowy (Gingi Braid) Fenylosiarczan cynku (Sil-Trax plus Braided) 206 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3

Środki retrakcyjne rowo/retrakcyjnych. Pierwszy taki system to Gingi Trac (Centrix), gdzie użyto elastomeru addycyjnego oraz środka ściągającego bliżej nie określonego jednak przez producenta. Prawdopodobnie środek chemiczny nie jest z tego preparatu wymywany. Należy przypuszczać, że w przyszłości powstanie więcej tego typu materiałów retrakcyjnych, ponieważ roztwory soli metali takich jak glin, żelazo i potas i cynk są uważane za związki rzadziej wywołujące niepożądane ogólne efekty uboczne niż leki adrenergiczne i dlatego są zalecane przez wielu autorów (13, 14, 15, 18,19, 31, 32, 33, 34, 35). Najnowsze badania wykazały, że wszystkie leki retrakcyjne zawierające astringenty nie są jednak obojętne dla tkanek przyzębia brzeżnego i zębów, co potwierdziły doniesienia z zastosowaniem różnych technik badawczych (36, 37, 38, 39). Zastosowanie wysoko zawansowanych metod obserwacji powierzchni (SEM) i identyfikacji pierwiastków (EDX) udowodniło, że płynne astringenty o niskim ph powodują też zmiany w strukturze zębiny odsłoniętej w wyniku zabiegów preparacji (36, 39). Akcea i wsp. w badaniach histopatologicznych tkanek dziąsła psów wykazali, że użycie komercyjnych roztworów zawierających zarówno 15,5% siarczan żelaza jak i 10% chlorek glinu, powoduje znaczące zmiany zapalne w tkankach miękkich, przy czym uszkodzenia te uważa się za odwracalne (38). W przedstawionej klasyfikacji nie umieszczono obecnie już nie polecanych leków retrakcyjnych takich jak wysoko stężonych astringentów mających właściwości korozyjne, np. chlorek cynku w stężeniach powyżej 20%, oraz wywołujących przebarwienia, np. siarczyn żelazawy czy kwas taninowy, a także preparatów złożonych, które są mieszaninami leków z różnych grup farmakologicznych utworzonymi w celu zwiększenia efektów klinicznych retrakcji. Wnioski W ramach ograniczeń tej klasyfikacji można sugerować następujące wnioski: 1. Zaproponowany podział chemicznych środków retrakcyjnych, zależnie od formy preparatu i oddziaływania farmakologicznego substancji czynnych, ułatwia lekarzowi wybór optymalnego leku do wykonania zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego. 2. Przedstawiona klasyfikacja pozostaje otwarta, ponieważ żaden proponowany dotychczas lek retrakcyjny nie jest idealny. Należy mieć nadzieję, że w przyszłości powstaną preparaty retrakcyjne wytworzone w innowacyjnej formie klinicznej lub zawierające nowe środki chemiczne, co pozwoli na uzyskanie pełnej ich biozgodności z tkankami dziąsła brzeżnego i strukturami zębów. Piśmiennictwo 1. Shillingburg H. T., Hatch R. A., Keenan M. P., Hemphill M. W.: Impression materials used for cast restoration in eight states. J. Am Dent. Assoc., 1980, 100, 696-699. 2. Donovan T. E., Gandara B. K., Nemetz H.: Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords. J. Prosthet. Dent., 1985, 53, 525-531. 3. Shaw D. H., Krejci R. F.: Gingival retraction preference of dentist in general practice. Quintessenz Int., 1986, 17, 5, 277-280. 4. Gombeaud F., Covo L.: Synthèse des techniques de dégagement gingival, Revue ď Odonto-Stomatologie, 1987, 16, 2, 135-139. 5. Hansen P. A., Tira D. A., Barlow J.: Current methods of finish-line exposure by practicing prosthodontists. J. Prosthod., 1999, 8, 3, 163-170. 6. Frączak B., Sułkowska-Kuśmirczuk M., Światłowska-Bajzert M., Hajok-Utracka A.: Retrakcja dziąsła w świetle piśmiennictwa i stosowane systemy retrakcyjne w praktyce stomatologicznej. Czas. Stomat., 2005, 58, 9, 673-678. 7. Nowakowska D., Panek H., Nowakowska M., Nowakowska A.: Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część I. Preferencje metod, materiałów i środków chemicznych. Prot. Stom., 2006, 56, 5, 352-360. 8. Jańczuk Z., Samochowiec L., Wójcicki J.: Kompendium farmakoterapii dla stomatologów. Leczenie krwawień w jamie ustnej. Urban & Partner, Wrocław 2002. 9. Danysz A.: Kompendium farmakologii i farmakoterapii dla lekarzy, farmaceutów i studentów. Leki działające na autonomiczny układ nerwowy. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002. 10. Jabłecka A., Krzemiński T. F.: Podstawy farmakologii klinicznej, alergie, interakcje leków oraz wybrane problemy w stomatologii. Interakcje leków w praktyce stomatologicznej. Wyd. Czelej, Lublin 2005. 11. La Forgia A.: Mechanical-chemical and electro- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3 207

D. Nowakowska surgical tissue retraction for fixed prosthesis. J. Prosthet. Dent., 1964, 1107-1114. 12. Buchanan W. T., Thayer K. E.: Systemic effects of epinephrine-impregnated retraction cord in fixed partial denture prosthodontic. J. Am. Dent. Assoc., 1982, 104, 482-6. 13. Allard Y., Malquarti G., Bois D.: La mise en condition gingivale. Revue d Odonto-Stomatologie, 1990, 19, 3, 189-184. 14. Porzier J., Benner-Jordan L., Bourdeau B., Losfeld R.: Accès aux limites intra-créviculaires des préparations en prothèse fixée. Cah. Prothès, 1991, 73, 3, 7-20. 15 Felpel L. P.: A review pharmacotherapeutics for prosthetic dentistry: part I. J. Prosthet. Dent., 1997, 3, 285-292. 16. Ayo-Yusuf O. A., Driessen C. H., Botha A. J.: SEM-EDX Study of prepared dentine surfaces exposed to gingival retraction fluids. Journal of Dentistry, 2005, 33, 731-739. 17. Nowakowska D., Panek H., Nowakowska A., Nowakowska M.: Ocena nici retrakcyjnych nici impregnowane. Czas. Stomat., 2006, 59, 8, 592-596. 18. Nowakowska D., Panek H., Bogucki Z. A.: Ocena kliniczna i mikroskopowa zestawu retrakcyjnego Racécord Système. Dent. Med. Probl., 2006, 43, 1, 85-86. 19. Nowakowska D.: Ocena składników chemicznych środków retrakcyjnych używanych przez polskich stomatologów. Czas. Stomatol., 2007, 60, 3, 127-132. 20. Fazekas A., Csempesz F., Csabai Z., Vag J.: Effects of pre-soaked retraction cords on the microcirculation of the human gingival margin. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1984, 58, 5, 540-544. 21. Polat N. T., Őzdemir K., Turgut M.: Effects of Gingival Retraction Materials on Gingival Blood Flow. Int. J. Prosthodont., 2007, 20, 1, 57-62. 22. Hatch C. L., Chernov B., Terezhalmy G. T., Van Ness M., Hall Boyer K., Lake C. R.: Plasma catecholamine and hemodynamic responses to the placement of epinephrine-impregnated gingival retraction cord. J. Prosthet., Dent., 1985, 53, 4, 525-531. 23. Pelzner R. B., Kempler D., Stark M. M., Lum L. B., Nicholson R. J., Soelberg K. B.: Human blood pressure and pulse rate response to racemic epinephrine retraction cord, J. Prosthet. Dent., 1978, 39, 3, 287-292. 24. Yagiela J. A.: Adverse drug interactions in dental practice: interactions associated with vasoconstrictors. Part V. JADA, 1999, 130, 701-709. 25. Liu C., Huang F., Yang L., Chou L., Chou M., Chanh Y.: Cytotoxic effects of gingival retraction cords on human gingival fibroblasts in vitro. J. Oral. Rehab., 2004, 31, 368-372. 26. Csillag M., Nyiri G, Vag J., Fazekas A.: Dose-related effects of epinephrine on human gingival blood flow and crevicular fluid production used as a soaking solution for chemo-mechanical tissue retraction. J. Prosthet. Dent., 2007, 1, 97, 6-11. 27. Bowles W. H., Tardy S. J., Vahadi A.: Evaluation of new gingival retraction agents, J. Dent. Res., 1991, 70, 1447-1449. 28. Kopač I., Batista U., Cvetko E., Marion L.: Viability of fibroblasts in cell culture after treatment with different chemical retraction agents. J. Oral Rehab., 2002, 29, 98-104. 29. Kopač I., Cvetko E., Marion L.: Gingival inflammatory response induced by chemical retraction agents in Beagle dogs. Int. J. Prosth., 2002, 15, 1, 14-19. 30. Kopač I., Sterle M., Marion L.: Electron microscopic analysis of the effects of chemical retraction agents on cultured rat keratynocytes. J. Prosthet. Dent., 2002, 87, 1, 51-56. 31. Nemetz H., Donovan T., Landesman H.: Exposing the gingival margin: A systematic approach for the control of hemorrhage, J. Prosthet. Dent., 1984, 51, 647- -651. 32. Nemetz E. H., Seibly W.: The use of chemical agents in gingival retraction. General Dentistry, 1990, 3, 104-108. 33. Weir D. J., Wiliams E. H.: Clinical effectiveness of mechanical-chemical tissue displacement methods. J. Prosthet. Dent., 1984, 51, 326-329. 34. Wilson C. A., Tay W. M.: Alum solution as an adjunct to gingival retraction. Brit. Dent. J., 1977, 1, 5, 155-158. 35. Woycheshin F. F.: An evoluation of the drugs used for gingival retraction. J. Prosthet. Dent., 1964, 14, 4, 769-776. 36. Land M. F., Rosenstiel S. F., Sandrik J. L.: Disturbance of the dentinal smear layer by acidic hemostatic agents. J. Prosthet. Dent., 1994, 72, 1, 4-7. 37. Land M. F., Couri C. C., Johnston W. M.: Smear layer instability caused by hemostatic agents. J. Prosthet. Dent., 1996, 76, 477-482. 38. Akca E. A., Yldirim E., Dalkiz M., Yavuzyilmaz H., Beydemir B.: Effects of different retraction medicaments on gingival tissue. Quintessence Int., 2006, 37, 1, 53-59. 39. Sabbak S. A., Hassanin M. B.: A scanning electron microscopic study of tooth surface changes induced by tannic acid. J. Prosthet. Dent., 1998, 79, 2, 169-174. Zaakceptowano do druku: 20.III.2008 r. Adres autorki: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. Zarząd Główny PTS 2008. 208 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 3