Poszukiwanie nowych rozwiązań modelu rynku energii elektrycznej Autorzy: Jerzy Topolski - ENION S.A. ; Piotr Begier - Biuro Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej ( Wokół Energetyki październik 2005) Model rynku energii elektrycznej w Polsce ukształtowany został w oparciu o przyjęty przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów w 1999 r. dokument Zasady działania rynku energii elektrycznej w Polsce w roku 2000 i w latach następnych. Wdrożenie Zasad Ao praktyki gospodarczej, co oczywiste, nie mogło być aktem jednorazowym. Ustaleniom szczegółów funkcjonowania rynku energii elektrycznej towarzyszyły niejednokrotnie dyskusje mające charakter sporów, co znalazło odbicie zarówno w etapowym wprowadzaniu w życie rozwiązań, jak i wielu znamionach kompromisu, łagodzących w niejednym przypadku rewolucyjny charakter zmian. Zresztą wielu zwolenników bardziej gwałtownego tempa wdrażania zasad rynku energii przeszło z czasem do grona zwolenników tezy, że lepiej wolniej ale z poparciem zaplecza. Stosownie do założeń z roku 1999 funkcjonują cztery segmenty rynku energii elektrycznej: segment kontraktów bilateralnych, segment giełdowy, segment zakupów obowiązkowych, który zresztą nie jest jednorodny i składa się z: obowiązkowego zakupu w PSE SA energii elektrycznej wytwarzanej w ramach kontraktów długoterminowych, obowiązkowego zakupu energii elektrycznej wytwarzanej z energii odnawialnej, obowiązkowego zakupu energii elektrycznej produkowanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła użytkowego, segment obrotu energią w ramach technicznej usługi bilansowania podaży i popytu. Skala obrotu energią elektryczną w poszczególnych segmentach jest krańcowo różna. Dominują zakupy obowiązkowe, istotnie ograniczające zakres rynku energii elektrycznej. Ich udział w ogólnym obrocie energią elektryczną wynosi prawie 70 proc. Udział segmentu bilateralnego, o którym można powiedzieć, że ma charakter rynkowy, wynosi do 30 proc. Do grupy obrotu rynkowego należy zaliczyć także segment giełdowy, lecz jego udział jest marginalny. Około 3 proc. energii rozliczanej jest w ramach tzw. rynku bilansującego, który rynkiem jest tylko z niezbyt trafnie dobranej nazwy. O rynku można bowiem mówić tylko wtedy, gdy strony mogą umówić się co do ilości, jakości i ceny towaru oraz terminu dostawy. W ramach tzw. rynku bilansującego następują jedynie rozliczenia energii elektrycznej pobranej lub nieodebranej przez zamawiających i wyprodukowanej lub zredukowanej przez wytwarzających w ramach równoważenia popytu i podaży energii elektrycznej towaru, którego nie można zmagazynować. Mimo niewielkiego procentowego udziału obrotów w segmencie bilansującym, w rozwiązaniach rynku energii elektrycznej, to jemu właśnie poświęca się najwięcej uwagi. Dzieje się tak dlatego, że oprócz podstawowej funkcji, jaką jest bieżące równoważenie wytwarzania i zużycia energii elektrycznej, musi być realizowana funkcja uwzględniania
ograniczonych możliwości technicznych przesyłania energii elektrycznej, redukcji strat przesyłowych oraz utrzymywania określonego poziomu wymiany międzynarodowej. Elementem, który musi być także brany pod uwagę, są wynikające z technicznych uwarunkowań ograniczenia w pracy elektrowni. Właściwe realizowanie funkcji bilansowania systemu elektroenergetycznego wymaga współdziałania wszystkich użytkowników systemu: wytwarzających energię elektryczną, handlujących tym nośnikiem energii, transportujących go liniami elektroenergetycznymi oraz odbiorców hurtowych i odbiorców-konsumentów. W procedurach bilansowania zawarte są bowiem regulacje, mające wpływ na zakres swobody użytkowników systemu oraz na podejmowanie przez nich racjonalnych decyzji inwestycyjnych. Dlatego prawdziwe jest twierdzenie, że zasady zarządzania ograniczeniami technicznymi oraz rozwiązania organizacyjne i techniczne bilansowania regulują funkcjonowanie rynku energii elektrycznej. Dotychczasowe funkcjonowanie rynku energii elektrycznej stało się źródłem obszernego bagażu doświadczeń i licznych spostrzeżeń i zastrzeżeń. Na początku 2005 r. sformułowano wnioski, w których stwierdzono mln., że: niezbędna jest dogłębna analiza i diagnoza obecnego stanu funkcjonowania rynku oraz identyfikacja kosztów ograniczeń wraz ze wskazaniem źródeł ich powstawania, przebudowę modelu rynku energii elektrycznej należy zacząć od przeanalizowania i zdefiniowania funkcji rynkowych, wraz ze związanymi z nimi kosztami oraz ich przypisania do poszczególnych podmiotów w obecnie funkcjonującym modelu, a dopiero w dalszej kolejności wypracować nowy model; taka kolejność działań pozwoli uniknąć generowania nadmiernych kosztów dla odbiorców, konieczne jest przyspieszenie liberalizacji rynku energii w kontekście obowiązujących regulacji unijnych oraz możliwych konsekwencji ze strony Komisji Europejskiej, prace powinny zmierzać do wypracowania rozwiązań implementujących unijne dyrektywy rynkowe, mimo opracowanego projektu ustawy o rozwiązaniu kontraktów długoterminowych, potrzebna jest analiza funkcjonowania kontraktów długoterminowych w kontekście dalszej liberalizacji rynku energii. Podczas posiedzenia Zespołu ds. Polityki Energetycznej (działającego przy ministrze właściwym ds. gospodarki) 14 marca br. prezes Urzędu Regulacji Energetyki zaproponował powołanie Zespołu ds. Rozwiązań Systemowych Rynku Energii Elektrycznej. Propozycję przyjęto i postawiono Zespołowi zadanie opracowania nowego modelu rynku energii elektrycznej, pozbawionego wad obecnie funkcjonującego i ustalenie harmonogramu jego wdrożenia. Przewodnictwo nad pracami powierzono Prezesowi URE, zaś do udziału w pracach zaproszeni zostali przedstawiciele sektora elektroenergetycznego, wydelegowani przez działające w nim stowarzyszenia: Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Towarzystwo Gospodarcze Polskie Elektrownie, Polskie Towarzystwo Elektrociepłowni Zawodowych, Towarzystwo Obrotu Energią oraz spółki PSE-Operator. W pracach udział biorą także reprezentanci urzędów państwowych: Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i Ministerstw Gospodarki i Pracy.
Powstały dotąd trzy projekty dokumentów o tytułach: Program działań doraźnych dla poprawy jakości funkcjonowania rynku energii elektrycznej (maj 2005 r.), Łączne bilansowanie zobowiązań kontraktowych JG (jednostek grafikowych) wytwórczych aktywnych na rynku bilansującym (sierpień 2005 r.), Grupowe bilansowanie handlowe odbiorców energii (sierpień 2005. r.). Zostały one poddane opiniowaniu. Niestety, w trakcie analizy ujawniły się liczne słabości dokumentów. Łatwo wykazać powierzchowność propozycji zmian i obnażyć słabość proponowanych rozwiązań. Proponowane rozwiązania, co do zasady, odpowiadają idei rozszerzenia systemowego rynku bilansującego, co spółki dystrybucyjne postulowały od samego początku. Słuszna jest zasada grupowego bilansowania odbiorców energii elektrycznej. Jednak wydaje się, że proponowane zmiany w funkcjonowaniu bilansowania, które miały usunąć przeszkody we wprowadzaniu zasady TPA, nie spełnią oczekiwań. Zamiarem było znaczne zmniejszenie kosztów udziału w rynku bilansującym, ponoszonych przez operatorów systemów dystrybucyjnych, a tym samym obciążających odbiorców. Tymczasem proponowane rozwiązanie zmierza nieoczekiwanie w przeciwnym, niepożądanym kierunku. Postawienie tak drastycznego wniosku wymaga, co oczywiste, uzasadnienia. Oto niektóre ze szczegółowych uwag sformułowanych w trakcie opiniowania: 1. Proponowane rozwiązanie zagadnienia grupowego bilansowania odbiorców energii zakłada w etapie przejściowym odstąpienie od fizyczno-terytorialnego charakteru jednostek grafikowych odbiorczych. W innym miejscu projektu zapisano, że zachowanie fizycznoterytorialnego charakteru jednostek grafikowych jest niezbędne z punktu widzenia możliwości rozliczania kosztów korzystania z systemu. Wychwycona sprzeczność dyskwalifikuje projekt. W rzeczywistości brak jest możliwości rozliczania szczegółowych składników kosztów korzystania z systemu elektroenergetycznego przez jego użytkowników bez zachowania fizyczno-terytorialnego charakteru jednostek grafikowych. Z analizy tekstu wynika, że większość dodatkowych kosztów, wynikających z wprowadzenia przedmiotowego rozwiązania spadnie na obecne spółki dystrybucyjne lub podmioty z nich wyodrębnione w przyszłości. Stanie się tak, ponieważ operator systemu dystrybucyjnego fizycznie zapewnia realizację umów sprzedaży energii podmiotów przyłączonych do jego sieci. 2. W dokumentach założono możliwość grupowania odbiorców i wytwórców w zakresie jednostek, które nie są jednostkami wytwórczymi centralnie dysponowanymi (JWCD) i nie uczestniczą w rynku bilansującym jako jednostki pasywne lub aktywne. Jednak możliwość przyłączania do grup wytwórców bilansujących powinna być uzależniona od warunków technicznych, panujących w sieci elektroenergetycznej. Zmiany poziomu generacji w poszczególnych elektrowniach, ukierunkowane na zbilansowanie grupy mogą niekorzystnie wpływać na rozpływy mocy i energii w obszarze pracy sieci konkretnego operatora systemu dystrybucyjnego i powodować podwyższone koszty strat sieciowych, generować dodatkowe koszty związane z koniecznością zamawiania zawyżonych wartości mocy umownych w węzłach WN/110 kv, a także być powodem opłat karnych za przekroczenia mocy. 3. Utopijnym wydaje się być założenie, że każdy uczestnik rynku bilansującego będzie miał możliwość grupowania zarówno odbiorców, jak i wytwórców w ramach pojedynczej jednostki grafikowej odbiorczej. Uczestnik ten, jako odpowiedzialny za rozliczanie z operatorem sytemu przesyłowego niezbilansowania, jest zobligowany m.in. do ustanowienia
zabezpieczeń finansowych. Łatwo wyobrazić sobie, że jeśli uzna on interes za nierentowny, wycofa zabezpieczenia. Pozbędzie się ryzyka, a wraz z tym kłopotu i kosztów. Kłopot i koszty spadną na operatora systemu dystrybucyjnego, właściwego ze względu na miejsce przyłączenia. Operator ten zostanie obdarowany nieplanowanymi kosztami i ryzykiem braku możliwości odzyskania poniesionych kosztów bilansowania, nie wspominając o konieczności podwyższenia zabezpieczenia ustanowionego na rzecz operatora systemu przesyłowego. 4. Zaproponowane rozwiązanie, polegające na automatycznym włączeniu użytkownika systemu w obszar bilansowania spółki dystrybucyjnej w przypadku nieustanowienia lub nieodnowienia zabezpieczenia finansowego jest niewłaściwe. Kwestia ustanowienia lub odnowienia zabezpieczenia jest problemem, wynikającym z zawartych umów. Nie może być sankcją za brak lub wycofanie zabezpieczenia finansowego ponowne włączenie użytkownika systemu do obszaru bilansowania spółki dystrybucyjnej. 5. Problem pogłębia brak jasności zasad funkcjonowania sprzedawców z urzędu. Powoduje to brak możliwości zaplanowania kilkuletniej perspektywy działalności operatora systemu dystrybucyjnego. Należy zauważyć, że w ustawie Prawo energetyczne określone zostały zadania sprzedawcy z urzędu i nie mają one wiele wspólnego z zagadnieniami grupowego bilansowania. 6. Zaproponowana w dokumencie zasada przechodzenia uczestników rynku pomiędzy rynkiem systemowym a rynkiem lokalnym komplikuje i tak nieproste zasady wymiany informacji pomiędzy operatorami systemu przesyłowego i systemów dystrybucyjnych. 7. W propozycjach nie odniesiono się do złożonego zagadnienia, jakim jest wykorzystywanie danych o godzinowym zużyciu energii elektrycznej. Zgodnie z zawartymi obecnie umowami, informacje te objęte są tajemnicą handlową i z tego powodu operator systemu dystrybucyjnego musiałby uzyskać zgodę odbiorcy na ich przekazanie, co z pewnością będzie przeszkodą przy wdrażaniu przedmiotowych rozwiązań. 8. W zaproponowanym rozwiązaniu nie wskazuje się, w jaki sposób ustalić dane godzinowe w odniesieniu do odbiorców, u których nie będą instalowane liczniki umożliwiające taką rejestrację oraz zdalną transmisję. Uzyskiwanie informacji o pobranej energii w okresach godzinowych generuje duże koszty, w tym wynikające z wymiany liczników energii elektrycznej. A z zapisów projektowanych rozwiązań można wywieść konieczność instalowania liczników z rejestracją godzinową oraz zdalną transmisją u wszystkich odbiorców (również tych najmniejszych). Kto miałby ponieść koszty związane z konieczną wymianą opomiarowania (liczników)? 9. Postuluje się wprowadzenie dodatkowej organizacji operatora pomiarów (OP). Wydaje się, że mnożenie kolejnych operatorów doprowadzi do dalszego zmniejszenia przejrzystości rynku energii elektrycznej i zwiększenia kosztów jego funkcjonowania. Proponowane działanie OP na zasadach komercyjnych jest zupełnie niezrozumiałe. Należy mieć na uwadze, że pomiary nie służą wyłącznie do rozliczeń rynku energii, ale także dla rozliczeń usług przesyłowych realizowanych przez OSD. 10. Trudno zrozumieć zapisy o opłacie rozliczeniowej. Na rynku systemowym od uczestnika tego rynku pobierać ma ją operator systemu przesyłowego. Natomiast wszelkie czynności realizowane przez operatora systemu dystrybucyjnego mają być wykonywane w ramach
działalności regulowanej i nie wiązać się z opłatami. W projektach dokumentu wyjaśnia się, że jest to działalność regulowana i wynika z obowiązków nałożonych w ustawie Prawo energetyczne. Z treści tej ustawy trudno wywieść wniosek, że działalność operatora systemu przesyłowego nie jest działalnością regulowaną lub jest regulowana w sposób odmienny niż działalność operatora systemu dystrybucyjnego. Podejście takie budzi zdumienie stanowi bowiem nieuprawnione, nierówne traktowanie podmiotów. Przytoczony zestaw zastrzeżeń i uwag nie jest zamknięty. Wskazuje, że nie jest łatwo, nawet korzystając z intelektualnego wysiłku wielu specjalistów, wymyślić nowe rozwiązania rynku energii elektrycznej i tak je opisać, by odbiorcy chcieli w bardziej masowy sposób aktywnie korzystać z możliwości jakie stwarza rynek energii elektrycznej. Kierując się kształtowaniem rynku energii elektrycznej w oparciu o zasady konkurencyjne i usuwanie przeszkód w korzystaniu z zasady wyboru sprzedawcy energii, najlepiej będzie zawrzeć je w Instrukcji ruchu i eksploatacji sieci przesyłowej i Instrukcji ruchu i eksploatacji sieci dystrybucyjnej. Projekty tych dokumentów zostały opracowane i w ostatnich dniach poddane analizie. Projekt Instrukcji ruchu i eksploatacji sieci dystrybucyjnej został pozytywnie oceniony przez przedstawicieli większości spółek dystrybucyjnych. Zaproponowane w nim rozwiązania usuwają większość tzw. barier dla odbiorców uprawnionych do korzystania z zasady TPA. Stwarzają również możliwości tworzenia grup bilansujących odbiorczych. Opracowane sposoby rozliczeń na lokalnym rynku bilansującym zmniejszają koszty jego funkcjonowania dla uczestników rynku oraz nie wymagają rewolucji przy wprowadzaniu w życie.