Główny Urząd Statystyczny Portal Informacyjny Powołanie GUS i spis ludności w 1931 roku Powołanie Głównego Urzędu Statystycznego w 1918 roku Główny Urząd Statystyczny powołany został do życia Reskryptem Rady Regencyjnej z dnia 13 lipca 1918 r. Po roku działalności uzyskał ustawową regulację (ustawa z dnia 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej Dz. U. Rz. P. Nr 85, poz. 464), od tego też momentu rozpoczęły się przygotowania do pierwszego powszechnego spisu ludności na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Fot. Pierwsza siedziba GUS w latach 1918 1919 przy ul. Jasnej 10 w Warszawie Spis ludności w 1921 roku
9 czerwca 1921 roku przyjęte zostało Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności. Był to unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, przyjmujący określenia stosowane w spisie. Dotyczyło to zarówno definicji podmiotów spisywanych, organizacji spisu, obowiązków spisowych, tajemnicy statystycznej, jak i informacji o spisie i jego promocji. Fot. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 lipca 1921 roku
Pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonej Polsce został przeprowadzony w 1921 roku według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 roku. Nie zakończyła się jeszcze wówczas masowa repatriacja ludności, trwały także wewnętrzne migracje w kraju. Nie było definitywnie ustalonych granic państwa polskiego i dlatego, np. część Wileńszczyzny i Górnego Śląska nie została objęta spisem. Potrzeby państwa polskiego, przystępującego do odbudowy zintegrowanego organizmu społeczno-gospodarczego po 123-letniej niewoli, zdecydowały o tak szybkim przeprowadzeniu spisu. Fot. Publikacja zawierająca wyniki spisu z 1921 roku dla M.St. Warszawy wydana w 1926 roku Arkusz spisowy zawierał niezwykłe bogactwo informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób, zawierał także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości i wreszcie arkusze okręgowe. W ramach spisu 1921 r. sporządzono także wykazy gminne i powiatowe. Dodatkowo w programie spisu 1921 roku znalazło się unikalne badanie społeczne formularz dla sierot. Fot. Arkusz spisowy zastosowany w powszechnym spisie ludności w 1921 roku
Imponuje do dnia dzisiejszego zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Jak dotychczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości, a także w odrębnych tomach dla każdego województwa. Fot. Publikacja zawierająca wyniki spisu z 1921 roku charakteryzujące gospodarstwa wiejskie w województwach centralnych wydana w 1928 roku
Wyniki spisu ludności z 1921 roku opublikowano w 29 tomach obejmujących łącznie 6 mln informacji. Większość publikacji ukazała się w okresie od 5 do 7 lat po spisie. Ponadto duża część publikacji zawierającej wyniki spisu została wydana w polsko-francuskiej wersji językowej. Fot. Publikacja Ogólne wyniki spisu ludności, domów, budynków, mieszkań i zwierząt domowych w Krakowie, z 30 września 1921 roku wydana w 1924 roku W oparciu m.in. o wyniki powszechnego spisu ludności 1921 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował w 1930 roku monumentalny Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej w polsko-francuskiej wersji językowej. Fot. Publikacja Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej wydany w 1930 roku nakładem Głównego Urzędu Statystycznego Pracownicy GUS
W 1923 roku pracowało w GUS ogółem 1316 osób, w tym 800 pracowników stanowili okresowo zatrudnieni przy opracowaniu spisu powszechnego ludności. W końcu lat dwudziestych liczba stałych pracowników GUS wynosiła ok. 400 osób. Okresowy wzrost zatrudnienia nastąpił w latach 1931-1935 w związku z opracowaniem wyników Drugiego Spisu Powszechnego Ludności 1931 roku. Pod koniec lat 30. XX wieku liczba stałych pracowników GUS wynosiła ok. 500600 osób, łącznie z pracownikami Wydziały Spisów Powszechnych. Nie było wówczas żadnych służb terenowych statystyki. Fot. Fotografia zbiorowa 72 pracowników Głównego Urzędu Statystycznego wykonana 2 grudnia 1923 roku w ówczesnej siedzibie Urzędu w Alejach Jerozolimskich 32 w Warszawie
Pracownikom, którzy brali udział w realizacji spisów przyznawano odznaki pamiątkowe Za ofiarną pracę. Fot. Zaświadczenie o nadaniu przez Główny Urząd Statystyczny odznaki pamiątkowej Za ofiarną pracę dla Mieczysława Syskiego za pracę przy pierwszym spisie ludności Rzeczypospolitej w dniu 30 września 1921 roku w powiecie płońskim Spis ludności w 1931 roku
Kolejny spis przeprowadzono w 1931 roku. Rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września w sprawie przeprowadzenia drugiego powszechnego spisu ludności ustaliło jego termin na 9 grudnia 1931 roku. Organizacja, zasady prawne, obowiązki i zadania służb spisowych były kontynuacją rozwiązań z 1921 roku, a zakres tematyczny spisu był bardzo podobny. Zaczęto natomiast przywiązywać większą wagę do zadań, obowiązków i kompetencji komisarzy spisowych (dzisiejszych rachmistrzów). Fot. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1931 roku w sprawie przeprowadzenia drugiego powszechnego spisu ludności Każdy komisarz spisowy w 1931 roku podpisywał zobowiązanie przyjmując obowiązki naczelnego komisarza spisowego, a także otrzymywał imienną legitymację, co oznacza, że od początku polskich spisów służby spisowe były urzędnikami państwowymi na służbie, których chroniło prawo, a dane, które zbierali, były objęte ścisłą tajemnicą statystyczną. Służby spisu 1931 roku przywiązywały ogromną wagę do popularyzacji spisu. Stąd też pojawiła się w obiegu ulotka Co nam da drugi Powszechny Spis Ludności?. Było to umiejętne połączenie informacji o wynikach spisu 1921 roku, objaśnień do spisu 1931 roku oraz promocji samej idei spisu powszechnego. Fot. Wzór legitymacji rachmistrza i podpisywanego zobowiązania
Podczas II powszechnego spisu ludności 1931 roku, podobnie jak w spisie 1921 roku, badano ludność ze względu na wyznanie i język ojczysty. Fot. Arkusz spisowy (formularz A) z drugiego powszechnego spisu ludności 1931 roku Podstawowe opracowanie po spisie powszechnym ludności w 1931 roku obejmowało zagadnienia mieszkań,
gospodarstw domowych, ludności i stosunków zawodowych i zostało wydane dla wszystkich województw i największych miast Polski ( Warszawa, Kraków, Lwów, Wilno, Poznań i Łódź). Fot. Publikacja Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe zawierający dane zebrane dla miasta Poznania, wydana w 1938 roku Jedną z pierwszych publikacji wydanych po drugim Powszechnym Spisie Ludności 1931 roku była analiza statystyczna Mieszkania, wydana przez Główny Urząd Statystyczny. Fot. Publikacja Mieszkania wydana nakładem GUS w 1933 roku
Jedną z ciekawszych syntez analityczno-statystycznych wydanych po drugim Powszechnym Spisie Ludności 1931 roku była publikacja Nieruchomości i budynki w miastach wydana przez Główny Urząd Statystyczny. Fot. Publikacja Nieruchomości i budynki w miastach wydana w 1935 roku Kolejnym interesującym analitycznym opracowaniem danych uzyskanych podczas spisu ludności w 1931 roku była
publikacja Pochodzenie ludności m. Lwowa autorstwa Edwarda Tomaszewskiego. Fot. Publikacja Pochodzenie ludności m. Lwowa wydana w 1939 roku Dane zebrane podczas spisów w 1921 i w 1931 roku obejmujące zagadnienia narodowości, języka, wyznania, edukacji, a także demograficzne i rynku pracy stanowiły bogaty materiał poznawczy, o wartości trudnej do przecenienia dla zarządzania państwem. Wyniki dwóch spisów powszechnych przeprowadzonych w odradzającym się państwie polskim publikowane były w ujęciu porównawczym w szeregu wydawnictw. Przedstawione zostały m.in. w formie graficznej w Statistical Atlas of Poland autorstwa Edwarda de Sztrema, wydanym przez Rząd Londyński w 1941 roku. Fot. Porównanie liczby ludności według spisów z 1921 i 1931 roku w Statistical Atlas of Poland Edwarda de Sztrema
Pierwsze tymczasowe wyniki drugiego powszechnego spisu ludności 1931 roku, GUS opublikował w broszurze z dnia 5 kwietnia 1932 roku. Zawierała ona dane dotyczące liczby mieszkańców miast powyżej 10 000 w porównaniu ze spisem 1921 roku. Fot. Wyniki tymczasowe drugiego Spisu Powszechnego Ludności RP z 1931 roku - przedstawiające porównanie miast liczących powyżej 100 000 mieszkańców według spisu w 1921 i 1931 roku
Na podstawie wyników spisów powszechnych z 1921 i 1931 roku Kazimierz Belina-Wójcikiewicz opublikował w Atlasie Poglądowo-Statystycznym wykres z danymi dotyczącymi procentowego udziału ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce. Fot. Publikacja Atlas Poglądowo-Statystyczny autorstwa Kazimierza Beliny-Wójcikiewicza