Katarzyna Biernacka-Licznar Università di Breslavia Italia pisarzy podróżników Joanna Ugniewska, Podróżować, pisać. O literaturze podróżniczej i współczesnych pisarzach włoskich, Zeszyty Literackie, Warszawa 2011, s. 152. Książka Joanny Ugniewskiej wzbogaciła serię Podróże Zeszytów Literackich, w której w poprzednich latach ukazały się utwory Karpińskiego, Magrisa, Muratowa, Szczucińskiego, Bieńkowskiej. Zbiór esejów Podróżować, pisać. O literaturze podróżniczej i współczesnych pisarzach włoskich to nie tylko wędrówka po włoskich miastach; autorka prowadzi czytelnika w zakamarki przeszłości, próbuje ukazać postaci homo viator na przestrzeni wieków. Prezentowane szkice zostały podzielone na dwie części: pierwsza jest poświęcona podróżom do Włoch jako gatunkowi literackiemu, druga pisarzom zakochanym w Italii i szerzej w Śródziemnomorzu. Książkę otwiera esej poświęcony historii mitu Włoch. Do Italii jako ziemskiego raju: pełnego słońca, kwiatów, zachwycającej przyrody, zadowolonych z życia ludzi, krainy antyku zapraszali Goethe w Podróży włoskiej czy Laurence Sterne w Podróży sentymentalnej przez Francję i Włochy. Wrażenia tych dwóch pisarzy zostały zatrzymane w literaturze podróżniczej i stanowią wzorzec, który wyznaczył drogę późniejszym pisarzom podróżnikom: Iwaszkiewiczowi, Muratowi. Także pani de Staël w utworze Korynna, George Byron w Wędrówkach Childe Harolda, Listach i Dziennikach, René de Chateaubriand w Pamiętnikach
174 Katarzyna Biernacka-Licznar i Stendhal w Rzymie, Neapolu i Florencji rozpowszechnili wśród sobie współczesnych modę na Włochy. Obszerny szkic Ugniewskiej wprowadza czytelnika do krainy szczęśliwości, a jednocześnie autorka otwiera przed czytelnikami bogatą historię Grand Tour, przypominając, że literatura romantyczna wyznaczyła drogę następnym pokoleniom podróżników, a także zwracając uwagę na współczesne wyobrażenie turysty, który udając się w podróż do Włoch, marzy o kontakcie z przyrodą, poszukiwaniu śladów historii zastygłej w zabytkach i szeroko rozumianym folklorze. Nie krytykuje współczesnych turystów, wręcz przeciwnie, na kolejnych stronach wskazuje na mody turystyczne obecne w minionych dziesięcioleciach i współcześnie. W drugim w kolejności eseju czytelnik ma możliwość spojrzenia na Italię oczami krakowskiego profesora estetyki Józefa Kremera. Ugniewska wskazuje na różnice w postrzeganiu mitu Italii pomiędzy poczciwym Kremerem a Jarosławem Iwaszkiewiczem: ten drugi w zdecydowany sposób poddawał krytyce gust i styl Kremera, autora sześciotomowej Podróży do Włoch. Warto wspomnieć, iż Kremerowi Ugniewska poświęciła artykuł naukowy Il modello ottocentesco dei libri di viaggio (Il viaggio come realtà e come metafora, Łask 2004), w którym dokonała analizy trasy jego podróży z Triestu do Neapolu. Temat podróży w dorobku naukowym warszawskiej italianistki jest obecny od wielu lat. Jak sama wspomina, niektóre teksty ze zbioru Podróżować, pisać zamieściła w Nowych Książkach, Zeszytach Literackich, Przeglądzie Politycznym. Śledząc razem z Ugniewską szlaki poszczególnych pisarzy, odnosimy wrażenie, że autorka sama niejednokrotnie na nich bywała. W interesujący sposób prezentuje nam informacje na temat prozy podróżniczej, ukazuje duchowe doświadczenia podróżników, doznania emocjonalne pisarzy przemierzających Italię. Zapada w pamięć trochę ironiczny obraz słonecznej Italii Gombrowicza, kompleks prowincjusza zza żelaznej kurtyny obecny u Brandysa. Można zgodzić się w tym miejscu ze zdaniem Juliusza Kurkiewicza ( Gazeta Wyborcza, 17.11.2011), który o książce Ugniewskiej napisał Włochy bez ochów i achów. Co odróżnia tę książkę od wcześniej opublikowanych w serii? Autorka profesor w Katedrze Italianistyki Uniwersytetu Warszawskie-
Italia pisarzy podróżników 175 go i jednocześnie znana tłumaczka literatury włoskiej z wyczuciem wprowadza czytelnika w temat podróży po Włoszech. Nie ma w książce przypisów, dzięki czemu w trakcie lektury nasz wzrok nie błądzi w poszukiwaniu dodatkowych informacji. Podział na krótkie szkice powoduje, że nie jesteśmy zmuszeni trzymać się sztywno zaproponowanej przez autorkę kolejności. Na kolejnych stronnicach poznajemy wrażenia Bieńkowskiej, Muratowa, Iwaszkiewicza, Karpińskiego, śledzimy nie tylko ich doświadczenia włoskie, ale także możemy je odnieść do naszych osobistych przeżyć, zastanowić się, czy my także odczuliśmy magię Wenecji, urok Toskanii, czy może zachwyciły nas tramwaje, o których wspominał Gombrowicz. Ugniewska zapoznaje nas także z autorami mało znanymi czytelnikowi polskiemu. Między innymi odkrywa przed nami Predraga Matvejevicia, jego Brewiarz śródziemnomorski i Inną Wenecję. Towarzyszy nam w drodze do Sieny, wskazując czytelnikowi na publikację Marka Zagańczyka, którą słusznie klasyfikuje jako esej-autobiografię. Esej zatytułowany Pisarz i jego miasto to jedyny tekst w zbiorze poświęcony nie Italii, lecz Portugalii. Ugniewska przywołuje w nim osobę Fernanda Pessoi i prowadzi nas uliczkami Lizbony. Portugalczyk nie wspomina o Włoszech, jednakże jego twórczość znalazła swoje miejsce w powieściach Włocha Antonia Tabucchiego. Nie zabrakło w książce Ugniewskiej miejsca dla Pietra Citatiego i Claudio Magrisa. Pierwszy z nich to przykład wędrowca, który w literaturze zostawił ślady kontaktów cywilizacji chrześcijańskiej, chińskiej, muzułmańskiej i żydowskiej. Wędrówkę Citatiego nazywa Ugniewska wędrówką przez kultury, natomiast podróżopisarstwo Magrisa wędrówką po miastach, ze szczególnym uwzględnieniem Triestu. Kolejne miejsca w Podróżować i pisać poświęca Ugniewska kulturze masowej, przywołując Rok w Prowansji Petera Mayle a czy Pod słońcem Toskanii Frances Mayes. Obie pozycje określa jako nowe raje kultury masowej. Trudno się nie zgodzić ze zdaniem autorki, tym bardziej, że w ciągu ostatnich kilku lat na ekrany kin weszło co najmniej kilka filmów poświęconych tematyce Włoch i urokowi włoskiego życia (Ukryte pragnienia w 1996, Pod słońce w 2005 czy Zapiski z Toskanii w 2010 roku).
176 Katarzyna Biernacka-Licznar Druga część książki została poświęcona pisarzom odkrywającym przed nami osobliwości włoskich miast. Tym razem podróż rozpoczyna się od Triestu, w którym jest literatura : spacerujemy ze Svevem, Sabą, wiemy, że przed nami na triesteńskich uliczkach bywali Stendhal, Joyce, Tomizza, a obecnie Magris. Czy czytelnik niebędący nigdy wcześniej w Trieście po lekturze tekstu Ugniewskiej może nabrać ochoty na wyprawę do tego kosmopolitycznego miasta, w którym na próżno szukać malowniczych pagórków i gajów oliwnych? Z pewnością do Triestu wyruszą ci, którzy chcą poznać klimat miasta otwartego, poczuć secesyjną atmosferę, wiedeńską elegancję, zobaczyć na własne oczy Piazza Unità d Italia, wsłuchać się w szum wiatru od morza i być może zastanowić się przez chwilę, dlaczego tak wielu znanych pisarzy wybrało właśnie Triest jako miejsce swojej twórczości. W dalszej wędrówce po Włoszech Ugniewska odkrywa przed nami Itala Calvina i Umberta Eco. Kto ma ochotę, może udać się na wędrówkę po labiryncie, bowiem twórczość Calvina cechuje uderzająca zmienność form i poetyk, bogactwo zainteresowań odległych często od tradycyjnej humanistyki, eksperymentowanie z granicami literatury. W Pamięci literatury, pamięci życia mamy możliwość zapoznania się pokrótce z treścią powieści autobiograficznej Umberta Eco Tajemniczy płomień królowej Loany. Bohaterem kolejnych dwóch esejów jest Antonio Tabucchi, zmarły w marcu 2012 (już po wydaniu książki). Ugniewska przedstawia nam utwory zakochanego w prozie portugalskiej Włocha. Jak sama zaznacza, trudno wyrządzić większą krzywdę powieści Tabucchiego, niż spróbować ją streścić, oznacza to bowiem wprowadzenie porządku tam, gdzie autor zdecydował się pozostawić chaos. Stawia przed oczami czytelnika ukazany na kartach powieści Tabucchiego obraz stulecia, które odeszło, a zarazem wskazuje, że lektura powieści Włocha skłania do postawienia pytań, skierowanych do współczesnych: dokąd dążymy, dlaczego daliśmy się zniewolić telewizji, kultowi konsumpcji? Sześć krótkich esejów zostało poświęconych Magrisowi, Sciascii, Lampartowi Lampedusy (a właściwie Davidowi Gilmourowi i jego książce Ostatni Lampart), argentyńskiemu przekładowi Ferdydurke Gombrowicza, Robertowi Salvadoriemu i jego książce Włoskie dzieciń-
Italia pisarzy podróżników 177 stwo i Alessandrowi Baricco. Ostatni esej zatytułowany Włoskie ogrody to swoistego rodzaju pożegnanie z czytelnikiem: autorka przeprowadza nas przez ogród D Annunzia ukazany w Ogniu, ogród opisany przez Lampedusę w powieści Lampart i tytułowy Ogród Finzi-Continich z powieści Bassaniego. Zamykając książkę, mamy w pamięci ogrody ukazujące zmierzch, koniec, pustkę. Ucieczka, emigracja, powroty, wyprawy w przeszłość śladami pamięci, w poszukiwaniu utraconej części samego siebie 1 to tematy obecne w książce Podróżować, pisać. Czytelnik zainteresowany tematyką włoską z pewnością weźmie do ręki książkę Ugniewskiej, choć w tytule brak słowa Italia, które gwarantuje sukces wydawniczy. Zainteresowanie odbiorcy może zwróci tytuł i sama okładka, na której znajduje się zdjęcie z Wenecji, z gondolami na pierwszym planie. Czytelnik podróżnik nie znajdzie w książce informacji praktycznych, gdyż nie jest to kolejny przewodnik; czytelnikowi turyście miłośnikowi książek, czy też osobie poszukującej informacji na temat historii podróży do Włoch ukaże się oblicze wielkich europejskich pisarzy podróżników współczesnych i nie tylko. Lektura esejów będzie być może doskonałą zachętą i okazją do tego, aby sięgnąć do utworów poszczególnych autorów, gdyż praca Ugniewskiej to niejako przegląd najważniejszych pozycji literatury podróżniczej, a jest ich niemało (autorka ukazuje obraz Włoch widziany oczami 39 pisarzy i pisarek)! 1 J. Ugniewska, Podróżować, pisać. O literaturze podróżniczej i współczesnych pisarzach włoskich, Zeszyty Literackie, Warszawa 2011, s. 7.