BHP w rolnictwie zagrożenia biologiczne i ich przeciwdziałanie. Zagrożenia biologiczne są zjawiskiem bardzo powszechnym w środowisku rolniczym. Rolnicy narażeni są na ich działanie podczas wykonywania wszelkich prac produkcyjnych, ponieważ w ich otoczeniu znajdują się żywe organizmy, nie tylko rośliny i zwierzęta, ale i niewidoczne gołym okiem mikroorganizmy. I to właśnie rolnicy zaraz po pracownikach ochrony zdrowia i laboratoriów należą do grupy, w której czynniki biologiczne są najczęstszą przyczyną chorób zawodowych, głównie z powodu obecności czynników alergizujących, immunotoksycznych i zakaźnych (np. zarazki chorób odzwierzęcych). Tą sytuację potwierdzają liczne badania prowadzone od ponad 50 lat w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie. Pojęciem biologicznych czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy określa się mikro- i makroorganizmy oraz wytwarzane przez nie struktury i substancje, które wywierają niekorzystny wpływ na człowieka w czasie pracy oraz mogą być przyczyną dolegliwości i chorób zawodowych. Zalicza się do nich: priony i wirusy, bakterie, grzyby, czynniki roślinne i zwierzęce. Czynniki biologiczne obejmują zarówno czynniki zakaźne, jak i czynniki o działaniu alergizującym i toksycznym. Można je więc podzielić pod względem rodzaju działania chorobotwórczego na człowieka na: czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne (priony, wirusy, bakteria, grzyby, pierwotniaki, robaki); czynniki alergizujące (alergeny) i immunotoksyczne, które zaburzają działanie układu odpornościowego (np. endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, lotne związki organiczne, toksyny roślinne, jady zwierzęce); czynniki rakotwórcze (np. pył drzewny, aflatoksyny, miko toksyny wytwarzane przez grzyby pleśniowe), które mogą prowadzić do rozrostu komórek nowotworowych; biologiczne wektory, czyli stawonogi przenoszące choroby transmisyjne (komary, kleszcze); W rolnictwie wyróżnia się dwie grupy czynników szczególnie niebezpiecznych dla rolników i należą do nich: czynniki alergiczne i toksyczne występujące w pyłach organicznych, w których zawarte mikroorganizmy mogą być przyczyną zawodowych chorób układu oddechowego, błon śluzowych i skóry, oraz mikroorganizmy wywołujące zakaźne choroby odzwierzęce (zoonozy).
Natomiast w zależności od stopnia zagrożenia czynniki te dzieli się zazwyczaj na cztery grupy: 1. czynniki, które praktycznie nie stanowią zagrożenia dla pracowników, a wystąpienie choroby u ludzi jest bardzo mało prawdopodobne; 2. czynniki, które mogą wywołać chorobę u pracowników, rozprzestrzenianie się ich jest mało prawdopodobne oraz istnieją skuteczne metody profilaktyki i terapii; 3. czynniki, które mogą wywoływać poważną chorobę i są niebezpieczne dla pracowników, rozprzestrzeniają się, ale istnieją skuteczne metody profilaktyki i terapii; 4. czynniki, które wywołują bardzo poważne choroby o wysokim stopniu śmiertelności, w dodatku szybko się rozprzestrzeniają i zazwyczaj nie istnieją skuteczne metody profilaktyki i terapii; Najczęstszym źródłem szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy są m.in.: zakażeni ludzie, zwierzęta, rośliny, produkty zwierzęce i roślinne, pył, wydaliny ludzkie i zwierzęce, odpady, ścieki i gleba. Natomiast do głównych źródeł czynników biologicznych występujących w rolnictwie zalicza się przede wszystkim zwierzęta hodowlane, rośliny uprawne, przechowywane produkty roślinne oraz glebę. Wydzieliny, wydaliny i tkanki zwierząt mogą zawierać zarazki chorób odzwierzęcych i alergeny. W odchodach, zwłaszcza świńskich, mogą występować toksyny, które z kolei odpowiedzialne są za zaburzenia czynnościowe u ludzi i zwierząt. Alergeny i toksyny zawarte w roślinach uprawnych i produktach roślinnych również mogą być przyczyną różnych chorób. Natomiast gleba stanowi najmniejsze zagrożenie pod względem biologicznym, choć mogą znajdować się w niej alergizujące grzyby i bakterie, a także grzyby wywołujące zakażenia skóry. Czynniki biologiczne rozprzestrzeniają się najczęściej drogą powietrzno-pyłową i powietrzno-kropelkową, co nie znaczy, że nie mogą być przenoszone przez skórę, błony śluzowe czy przez ukłucie krwiopijnych stawonogów (np. komara czy kleszcza). Rzadko natomiast szerzą się drogą pokarmową, która nie jest typowa dla zakażeń zawodowych. Podczas codziennych prac rolnicy narażeni są przede wszystkim na wdychanie dużych ilości drobnoustrojów i wytwarzanych przez nie toksyn. Zazwyczaj przedostają się one do oskrzeli i pęcherzyków płucnych powodując choroby zakaźne, alergiczne lub immunologiczne. Mogą one także wnikać przez spojówki, jamę nosowo-gardłową oraz przez skórę w wyniku bezpośredniego kontaktu np. z zakażonym przedmiotem, chorym zwierzęciem lub nosicielem. W przypadku chorób odzwierzęcych właśnie w ten sposób najczęściej dochodzi do zakażenia. Spożywanie skażonych produktów pochodzenia zwierzęcego może być także bardzo niebezpieczne. Drobnoustroje mogą wnikać do organizmu przez przewód pokarmowy, ale i układ oddechowy, uszkodzoną skórę, błony śluzowe lub przez łożysko i błony płodowe. Rolnicy narażeni są jednak przede wszystkim na choroby wywołane działaniem pyłów
organicznych. Schorzenia te objawiają się kaszlem, dusznościami i bólami głowy, w późniejszym stadium może wystąpić także gorączka, dreszcze, poty. Lekceważenie choroby może doprowadzić do upośledzenia funkcji układu oddechowego, a nawet uszkodzenia płuc. Uszkodzenie tego narządu widoczne w obrazie rentgenowskim uprawnia rolnika do starania się o rentę z tytułu choroby zawodowej. Jednak żadna rekompensata finansowa nie jest w stanie wynagrodzić utraty zdrowia. Do najczęściej występujących u rolników chorób należą schorzenia o podłożu immunotoksycznym, takie jak: zespół toksyczny wywołany pyłem organicznym, bisynoza, i zespół chorego domu, choroby nieswoiste np. przewlekłe zapalenie oskrzeli, oraz schorzenia o podłożu alergicznym, takie jak: astma oskrzelowa, alergiczne zapalenie skóry, alergiczne zapalenie spojówek, alergiczny nieżyt nosa, a także alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), które w zależności od czynników wywołujących chorobę może być określane jako płuco rolnika, płuco hodowcy ptaków, płuco młócącego czy choroba sadowników. Natomiast wśród chorób odzwierzęcych pracownicy rolni najczęściej chorują na: salmonelozy, grzybice skórne, tasiemczyce, toksoplazmozy, boreliozy i kleszczowe zapalenie mózgu. Do innych często występujących zoonoz należą: bruceloza, gruźlica, pryszczyca, włośnica, toksokaroza i wścieklizna. Niektóre grupy zawodowe, takie jak: zootechnicy, hodowcy zwierząt, lekarze weterynarii, myśliwi, leśnicy czy rzeźnicy, są szczególnie narażeni na infekcje odzwierzęce. Zwłaszcza, że zwierzęta chorujące na zoonozy rzadko wykazują objawy, a choroba przebiega u nich zazwyczaj w sposób łagodny. Dlatego tak ważna jest profilaktyka, badania kontrolne i szczepienia, ponieważ chorobę łatwo przeoczyć. Podstawową zasadą prewencji jest przestrzeganie zasad higieny, czyli utrzymywanie w czystości budynków i pomieszczeń inwentarskich, regularne usuwanie gnojowicy i odchodów, mycie rąk i produktów spożywczych przed posiłkiem oraz poddawanie kontroli weterynaryjnej mięsa po uboju. Natomiast aby uchronić się przed zagrożeniem pyłowym w gospodarstwie należy przede wszystkim zapobiegać rozwojowi drobnoustrojów i roztoczy poprzez szybki zbiór zboż i siana z pól, suszenie przemokniętych pasz za pomocą wentylatorów lub przenośnych suszarni, a także właściwe przechowywanie surowców roślinnych w warunkach niskiej temperatury i wilgotności. Zapleśniała pasza i zakażone siano stanowią bowiem poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Powinno się je wówczas zniszczyć, a pomieszczenie, w którym się znajdowały, zdezynfekować. Ponadto powinno się stosować nowoczesne technologie przechowywania pasz w hermetycznych silosach z dwutlenkiem węgla. Konieczne jest także stosowanie indywidualnych środków ochrony roślin, czyli sprzętu filtrującego w postaci masek, półmasek i respiratorów. Poza tym pracujący rolnik powinien być izolowany od źródła pyłu i strefy zapylonej. Należy także pamiętać, że jeżeli po pracy (np. przy której pojawiał się pył) wystąpiły jakieś dolegliwości, powinno się wówczas koniecznie zgłosić do lekarza. W przypadku profilaktyki i zwalczania chorób odzwierzęcych ważne jest przestrzeganie przepisów sanitarnych odnośnie wystąpienia choroby u zwierząt. Należy wówczas używać odpowiedniej odzieży ochronnej, nie dopuszczać kobiet w ciąży i dzieci do kontaktu z chorymi osobnikami
oraz stosować się do zaleceń lekarza weterynarii. Ponadto powinno się zawsze opatrywać nawet niewielkie skaleczenia, ponieważ może to uchronić np. przed różycą, tężcem czy wścieklizną. Ważne jest także przeprowadzanie regularnego monitoringu środowiska pracy i rezerwuaru zwierzęcego. Bardzo istotna kwestią są szczepienia ochronne pracowników i zwierząt, a także zwalczanie nosicieli i źródeł zarazków. Ponadto rolnicy powinni korzystać z nieodpłatnych i dobrowolnych szkoleń organizowanych przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), którzy zajmują się edukacją i upowszechnianiem wiedzy o zagrożeniach związanych z pracą rolniczą i chorobach zawodowych, a także propagowaniem zasad ochrony zdrowia i życia. Biologiczne czynniki szkodliwe są bardzo ważnym, choć wciąż jeszcze niedocenianym problemem medycyny pracy i zdrowia publicznego. Szacuje się, że co najmniej kilkaset milionów ludzi na świecie narażonych jest w pracy na ich działanie. Co prawda problem ten w krajach tropikalnych i subtropikalnych występuje ze szczególną ostrością ze względu na bardzo duże zagrożenie ze strony licznych pasożytów oraz wdychanych szkodliwych bioaerozoli, ale i w krajach strefy umiarkowanej obserwuje się liczne przypadki chorób zawodowych wywołanych przez czynniki biologiczne. Dotyczy to także Polski, ponieważ czynniki te są przyczyną większości chorób pochodzenia zawodowego w środowisku rolniczym. Obecnie poświęca się im coraz więcej uwagi, a wiedza społeczeństwa dotycząca nie tylko leczenia, ale i profilaktyki jest coraz większa. Świadomy gospodarz może uniknąć wielu problemów zdrowotnych. Jednak praktyka pokazuje, że wiedza rolników na temat zagrożeń biologicznych i profilaktyki jest wciąż niewystarczająca, mimo organizowanych przez KRUS szkoleń, których zadaniem jest informowanie m.in. o zagrożeniach czynników biologicznych wynikających z prowadzenia gospodarstwa rolnego. Nieznajomość lub lekceważenie różnych objawów, które pozornie mogą przypominać zwykłą grypę, może prowadzić do poważnych konsekwencji, dlatego tak ważne jest dalsze uświadamianie i zmienianie nastawienia rolników do spraw związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy. Spis piśmiennictwa: Dutkiewicz J., Górny R. L. 2002: Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia klasyfikacja i kryteria oceny narażenia. Medycyna Pracy, 53 (1), 29-39. Florek M. 2008: Bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie przegląd dorobku i rekomendacje dla polityki w tym zakresie. Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Warszawa. Ginalski Z.: Zagrożenia zdrowotne rolników. Zapór L., Gołofit-Szymczak M. 2008: Czynniki biologiczne w środowisku pracy. Bezpieczeństwo pracy, 2, 6-9.