Barbara Tokarska-Guzik. Uniwersytet Śląski w Katowicach

Barbara Tokarska-Guzik Uniwersytet Śląski w Katowicach

Barbara Tokarska-Guzik 1, Zygmunt Dajdok 2, Maria Zając 3, Adam Zając 4, Alina Urbisz 1, Władysław Danielewicz 5, Czesław Hołdyński 6 1 Zakład Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski w Katowicach 2 Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersytetu Wrocławskiego 3 Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 4 Wydział Biologii, Uniwersytet Szczeciński 5 Katedra Przyrodniczych Podstaw Leśnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 6 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Publikacja przygotowywana do druku przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska Opracowanie współfinansowane z grantów MNiSW Nr N 305 052434 i Nr N N305 384738 oraz środków na badania statutowe Zakładu Botaniki Systematycznej Uniwersytetu Śląskiego

Cel opracowania Zakres opracowania: Katalog Obce gatunki roślin w Polsce Plan prezentacji Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej Podsumowanie Kierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową

Prognozy na przyszłość Geneza projektu I Ogólnopolska Konferencja Naukowa Synantropizacja w dobie zmian róŝnorodności biologicznej, Wrocław 30.06 2.07. 2011

Co można zrobić? Geneza projektu Identyfikacja gatunków obcych w Polsce, w tym inwazyjnych Uporządkowanie terminologii dla zastosowania w praktyce Listy i bazy danych Aktualne rozmieszczenie i status gatunków Identyfikacja mechanizmów i dróg rozprzestrzeniania Identyfikacja biotopów i krajobrazów szczególnie zagrożonych Ocena zagrożenia dla obszarów chronionych Regulacje prawne i rozwiązania praktyczne I Ogólnopolska Konferencja Naukowa Synantropizacja w dobie zmian róŝnorodności biologicznej, Wrocław 30.06 2.07. 2011

Cel opracowania zebranie wiedzy o gatunkach obcego pochodzenia w skali poszczególnych regionów identyfikacja i kategoryzacja gatunków stwarzających zagrożenie

Zakres opracowania Zjawisko rozprzestrzeniania się gatunków obcego pochodzenia w Polsce Definicje z zakresu ekologii inwazji, terminologia i klasyfikacje roślin obcego pochodzenia Katalog Obce gatunki roślin w Polsce kryteria selekcji gatunków wraz z komentarzem do ich charakterystyki Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji wraz z komentarzem do ich charakterystyki Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej Podsumowanie

Zakres opracowania Zjawisko rozprzestrzeniania się gatunków obcego pochodzenia w Polsce Rozmieszczenie wybranych gatunków obcych w Polsce, w różnych skalach przestrzennych krajowej i regionalnej (w Karpatach) źródła: Zając A., Zając M. (red.) 2001 i dane oryginalne autorów

Zakres opracowania Definicje z zakresu ekologii inwazji, terminologia i klasyfikacje roślin obcego pochodzenia Klasyfikacja przyjęta w Polsce źródła: Kornaś1977; Sudnik-Wójcikowska, Koźniewska 1988; Faliński 1998; Tokarska-Guzik 2005; Sudnik-Wójcikowska 2011 Odwołania do definicji zaproponowanych przez: Konwencję o Różnorodności Biologicznej http://www.cbd.int/invasive/terms.shtml European and Mediterranean Plant Protection Organisation http://www.eppo.org/quarantine/ispm05_2008_e.pdf Shinei in. 2010 Zestawienie grup roślin wyróżnianych w klasyfikacji geograficzno-historycznej gatunków trwale zadomowionych i we współczesnej literaturze zachodniej źródło: Tokarska-Guzik i in. 2011 Porównanie terminów z zakresu ekologii inwazji stosowanych w literaturze zachodnioeuropejskiej i polskiej

Katalog Obce gatunki roślin w Polsce Przyjęte założenia: gatunek jest obcy dla całego obszaru Polski gatunek posiadający swój naturalny zasięg poza terytorium Polski, został odnotowany przynajmniej raz na terenie kraju mieszańce powstałe ze skrzyżowania gatunku rodzimego z gatunkiem obcego pochodzenia traktowano jako taksony obce i włączono do listy do listy włączono gatunki, których status jest na tym etapie wiedzy niejasny wyłączono gatunki roślin uprawianych, przejściowo dziczejących

Katalog Obce gatunki roślin w Polsce Gatunki roślin obcego pochodzenia w Polsce Barbara Tokarska-Guzik, Zygmunt Dajdok, Adam Zając, Maria Zając, Władysław Danielewicz, Alina Urbisz, Czesław Hołdyński Nazwa łacińska Nazwa polska Rodzina Forma Ŝyciowa Obszar pochodzenia Czas przybycia na obszar Polski Rodzaj kolo- nizowanych zbiowisk roślinnych Gr. geogr.-histor. Status Abutilon theophrasti Medik. Zaślaz pospolity [= Z. Teofrasta] Malvaceae roślina roczna Azja wsch. [Chiny płn.] Acer negundo L. Klon jesionolistny Aceraceae drzewo Am. Płn. Acer saccharinum L. [= A. dasycarpum Ehrh.] Klon srebrzysty Aceraceae drzewo Am. Płn. [wsch.] 1881 A Kn lokalnie zadomowiony 1808 [I] 1873? 1899 1807 [I] XX w ASN Kn zadomowiony, inwazyjny A Kn lokalnie zadomowiony Acer saccharum Marsch Klon cukrowy Aceraceae drzewo Achillea crithmifolia Waldst. & Kit. Achillea micrantha Willd. [= A. gerberi M. Bieb.] Krwawnik kowniatkolistny Krwawnik Gerbera [= K. drobnokwiatowy] Asteraceae Am. Płn. [wsch.] 1770 [I]? 2/2 XX w N Kn lokalnie zadomowiony bylina Europa pd.-wsch. 2/2 XX w S Kn zadomowiony Asteraceae bylina Rosja pd. 1930 A Ef niezadomowiony

Katalog Obce gatunki roślin w Polsce 27% składu flory Polski Udział wyróżnionych grup gatunków obcych we florze Znaczenie i możliwość zastosowania katalogu: inspiracja do badań monitoring gatunków, siedlisk weryfikacja statusu poszczególnych gatunków

Katalog Obce gatunki roślin w Polsce Status gatunków roślin obcego pochodzenia występujących w Polsce zadomowiony lokalnie potwierdzone dane o lokalnych stanowiskach, na których gatunek utrzymuje się w dłuŝszym okresie czasu i zamyka pełny cykl Ŝyciowy inwazyjny gatunek powiększa swój stan posiadania: zajmuje nowe stanowiska i/lub kolonizuje nowe typy siedlisk potencjalnie inwazyjny gatunek notowany jako inwazyjny w innych rejonach Europy i świata ustępujący gatunek, w przypadku którego odnotowano w okresie ostatnich 20 lat zmniejszającą się liczbę stanowisk

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Inwazyjny gatunek obcy(ang. invasivealienspecies, IAS) to gatunek obcy, którego introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności biologicznej. Ze względów praktycznych, do grupy tej zaliczono również takie gatunki obce, których introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża gospodarce lub/i zdrowiu człowieka

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Kategoryzacja gatunków roślin obcego pochodzenia występujących w Polsce Gatunek nie potwierdzony dotąd z Polski (lub notowany dotąd na pojedynczych stanowiskach), posiada status gatunku inwazyjnego w innych regionach Europy potencjalnie inwazyjny, wymaga monitorowania watch list Gatunek występuje w Polsce, status gatunku potwierdzony (zadomowiony), przynajmniej część danych o zasięgu, sposobie występowania i rodzaju zagrożeń dostępna 1. Zasięg w Polsce określony na podstawie liczby stanowisk (jednostek kartogramu ATPOL) i map rozmieszczenia ATPOL Atlas Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. (red.). 2001) 1-3 2. Wielkość populacji 1-5 3. Typy kolonizowanych siedlisk/zbiorowisk roślinnych 1-3 4. Tendencje dynamiczne 0-4 5. Rodzaj zagrożenia 0-2 Kryteria identyfikacji statusu gatunków przyjęto za opracowaniem zespołu ekspertów Europeanand MediterraneanPlant ProtectionOrganization EPPO (Bruneli in. 2010) Możliwa max liczba punktów: 21

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Kategorie gatunków inwazyjnych występujących w Polsce I II III IV pkt. 10 i mniej chwasty segetalne lub ruderalne, mogące występować z duŝą ilościowością, głównie na siedliskach antropogenicznych lub teŝ gatunki potencjalnie inwazyjne, obecnie zajmujące niewielki areał lub mające niewielką liczbę stanowisk w kraju lub w poszczególnych regionach pkt. 12-11 gatunki, które juŝ ujawniły właściwości inwazyjne w niektórych regionach, zwiększają zajmowany areał bądź liczbę stanowisk lub cechują się duŝym potencjałem inwazyjnym znanym z innych krajów pkt. 14-13 gatunki, które występują na niewielu stanowiskach z duŝą ilościowością lub w rozproszeniu na wielu stanowiskach, wprawdzie z niewielką liczebnością osobników lecz o znanym znaczącym zagroŝeniu ekologicznym, społecznym lub ekologicznym pkt. 15 i więcej gatunki, które juŝ osiągnęły sukces na obszarze Polski znana jest zarówno duŝa liczba ich stanowisk, jak równieŝ duŝa liczebność osobników w płatach (takŝe na terenach cennych przyrodniczo), większość nadal zwiększa liczbę stanowisk lub zajmowany obszar

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Kategoryzacja gatunków roślin obcego pochodzenia występujących w Polsce Możliwa kontrola N = 72 inwazyjne w skali kraju 35 inwazyjne w skali regionalnej 28 inwazyjne w skali lokalnej 9 12 gatunków potencjalnie inwazyjnych Liczebność poszczególnych kategorii gatunków, według przedziałów wyróŝnionych na podstawie obliczonej punktacji dla gatunków inwazyjnych, na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym (w zestawieniu nie uwzględniono gatunków potencjalnie inwazyjnych)

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Występowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski 1330 2110 2130 2330 2170 2180 3130 3150 3220 3240 3260 3270 4010 4030 6120 6210 6410 6430 6440 6510 6520 7120 7140 7150 8210 8220 9110 9130 9160 9170 9180 9190 91D0 91E0 91F0 91I0 91T0 Gatunki zadomowione inwazyjne w skali kraju Barszcz Mantegazziego Heracleum mantegazzianum Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskyi Czeremcha amerykańska Padus serotina Dąb czerwony Quercus rubra Nawłoć kanadyjska Solidago canadensis Nawłoć późna Solidago gigantea Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora Rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica Gatunki zadomowione, inwazyjne regionalnie Nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia Rudbekia naga Rudbeckia laciniata Gatunek wnika do danego typu siedliska Gatunek stanowi problem w danym typie siedliska KODY SIEDLISK z podręczników udostępnionych na stronie GDOŚ

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji Występowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski Wśród chronionych siedlisk przyrodniczych (Herbich2004 t. 1-5) wskazano 37 typów, w których dotychczas zaobserwowano osobniki przynajmniej jednego z wyróżnionych gatunków inwazyjnych Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia Nawłoć późna Solidago gigantea Czeremcha amerykańska Padus serotina Tawuła kutnerowata Spirea tomentosa Dąb czerwony Quercus rubra Nawłoć kanadyjska Solidago canadensis Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera gatunki z rodzaju Rdestowiec Reynoutria ssp. Gatunek wnika do danego typu siedliska Gatunek stanowi problem w danym typie siedliska 0 2 4 6 8 10 12 14 Liczba typów siedlisk Gatunki inwazyjne wnikające do więcej niŝ trzech typów siedlisk przyrodniczych

91T0 91I0 91F0 91Eo 91D0 9190 9180 9170 9160 9130 9110 8220 8210 7150 7140 7120 6520 6510 6440 6430 6410 6210 6120 4030 4010 3270 3260 3240 3220 3150 3130 2330 2180 2170 2130 2110 1330 Kod siedliska Występowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski Łęgi wierzbowe topolowe olszowe i jesionowe Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Niżowe i górskie świeże łąki użytkowe ekstensywnie 0 5 10 15 20 25 Ziołoroślagórskie i ziołoroślanadrzeczne Murawy kserotermiczne Zalewane muliste brzegi rzek Wśród chronionych siedlisk przyrodniczych (Herbich2004 t. 1-5) wskazano 37 typów, w których dotychczas zaobserwowano osobniki przynajmniej jednego z wyróżnionych gatunków inwazyjnych KODY SIEDLISK z podręczników udostępnionych na stronie GDOŚ

Rośliny obcego pochodzenia w Polsce Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej Nazwa naukowa Acer negundo L. Nazwa polska Klon jesionolistny Rodzina Aceraceae Miejsca, w których Powody gatunek może wprowadzania stwarzać do uprawy zagrożenie Stwierdzenia spontanicznego rozprzestrzeniania się Skala zjawiska Zalecenia Doliny rzeczne, siedliska lasów łęgowych oraz siedliska antropogenicznie zaburzone, obszary chronione Od dawna i często w całym kraju, zwłaszcza w dolinach rzek oraz na siedliskach ruderalnych. W całym kraju, w wielu miejscach, gatunek inwazyjny. Drzewo ozdobne, łatwe w uprawie, szybko rosnące, wytrzymałe na mrozy i suszę, dawniej często wprowadzane do zadrzewień. Zaniechanie uprawy w miejscach zagrożenia N = 58 Klon jesionolistny Świdośliwa kłosowa Dereń rozłogowy Złotokap pospolity Winobluszcz zaroślowy

Podsumowanie Kierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową Szczególną kontrolą należy objąć wprowadzanie do uprawy w celach ozdobnych gatunków o jeszcze nieznanych właściwościach pod względem możliwości zadomawiania się Ogólnym zaleceniem dotyczącym uprawy obcych roślin drzewiastych powinno być ich całkowite wyłączenie z introdukcji na terenach chronionych i zaniechanie introdukcji wszędzie tam, gdzie istnieje duże prawdopodobieństwo zagrożenia ich ekspansją do wolnej przyrody Zwalczanie gatunków inwazyjnych w miejscach, gdzie już doszło inwazji i to takimi sposobami, które nie powodowałyby dodatkowych strat w środowisku przyrodniczym

Podsumowanie Kierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową Badania podstawowe opracowanie materiałów źródłowych, uzupełnienie i uporządkowanie wiedzy; okresowy przegląd zmiany kategorii gatunków obcych na wzór czerwonych list i ksiąg Działania praktyczne PILNA potrzeba uaktualnienia map w ramach ATPOL dla gatunków inwazyjnych projekt ogólnopolski opracowanie/wskazanie grup gatunków docelowych i właściwych metod eliminujących lub ograniczających ich populacje; zwalczanie i/lub kontrola Monitoring m.in. poprzez rozwój bazy krajowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN oraz tworzenie regionalnych baz danych i systemów wczesnego ostrzegania; opracowanie zasad monitoringu Regulacje prawne m.in. określenie podmiotów odpowiedzialnych za regionalną politykę w zakresie prewencji i usuwania skutków inwazji biologicznych Edukacja dotarcie z informacjami nt. znaczenia, zagrożeń i możliwości przeciwdziałania inwazji gatunków obcych do różnych grup zawodowych mających bezpośredni związek z wprowadzaniem roślin do nasadzeń lokalne lub regionalne listy drzew i krzewów ozdobnych zalecanych do sadzenia w ogrodach, parkach, na skwerach i cmentarzach oraz przy ulicach i drogach.

Wybrane piśmiennictwo BrunelS., BranquartE., Fried G., van ValkenburgJ., BrunduG., StarfingerU., BuholzerS., UludagA., JoseffsonM. and Baker R. 2010. The EPPO prioritization for invasive alien plants. OEPP/EPPO Bulletin40: 407-422. FalińskiJ. B.1998. Invasive alien plants and vegetation dynamics. W: STARFINGERU.,EDWARDSK., KOWARIKI., WILLIAMSONM. (red.), Plant Invasions: Ecological Mechanisms and Human Responses. Backhuys Publishers, Leiden, ss. 3-21. Herbich J. (red.). 2004. Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000- podręcznik metodyczny. T. 1. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 218. HerbichJ. (red.). 2004. Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 2. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 220. HerbichJ. (red.). 2004. Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. PoradnikiochronysiedliskigatunkówNatura2000-podręcznik metodyczny. T. 3. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 101. HerbichJ. (red.) 2004. Ściany, piargi, rumowiskaskalneijaskinie. PoradnikiochronysiedliskigatunkówNatura2000-podręcznik metodyczny. T. 4. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 101. Herbich J. (red.). 2004. Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 5. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 344. KornaśJ. 1977. Wpływ człowieka i jego gospodarki na szatę roślinną Polski flora synantropijna. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. T. 1. PWN, Warszawa, s. 95-128. Shine C., KettunenM., GenovesiP., EsslF., GollaschS., RabitschW., ScaleraR., StarfingerU., ten Brink, P. 2010. Assessment to support continued development of the EU Strategy to combat invasive alien species. Final report for the European Commission. Institute for European Environmental Policy (IEEO), Brussels, Belgium Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słownik z zakresu synantropizacji szaty roślinnej. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Sudnik-Wójcikowska B. 2011. Flora Polski. Rośliny synantropijne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 336. Tokarska-GuzikB. 2005 a The establishment and spread of alien plant species (kenophytes) in the flora of Poland. WydawnictwoUŚl, Katowice, 1-192. Tokarska-Guzik B., DajdokZ. Urbisz Al., Zając M., Danielewicz W. 2011. Identyfikacja i kategoryzacja roślin obcego pochodzenia jako podstawa działań praktycznych. Acta BotanicaSilesiaca6: 23-53. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracowania Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków.

Dziękuję za uwagę Autorzy wykorzystanych zdjęć: Barbara Tokarska-Guzik, Zygmunt Dajdoki Władysław Danielewicz