Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy A. Komentarz tezowy Ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) (wyciąg) (...) Dział III. Małżeńskie ustroje majątkowe Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy Art. 31. [Pojęcie] 1. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżon ków. 2. Do majątku wspólnego należą w szczególności: 1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, 2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, 3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków, 4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). 3
Art. 31 Część I. A. Komentarz tezowy 1. Ogólna charakterystyka wspólności ustawowej 1. Pojęcie przedmioty majątkowe jest tożsame z terminem mienie, określonym w art. 44 KC. Do majątku wspólnego przynależą tylko aktywa. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.1. 2. Ustawowa wspólność majątkowa oznacza jeden z wielu reżimów prawnych preferowany przez ustawę któremu małżonkowie poddają pod ocenę swe stosunki majątkowe. Patrz: Rozdz. I, Część B, 2. 3. Wspólność istnieje niezależnie od zgromadzonego majątku. Patrz: Rozdz. I, Część B, 2. 4. Wspólność majątkowa ma charakter wspólności łącznej, którą charakteryzują art. 35 i 42 KRO. Patrz: Rozdz. I, Część B, 5. 5. O zaliczeniu danego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego decyduje moment faktycznego (definitywnego) jego nabycia. Patrz: Rozdz. I, Część B, 1. 6. Z punktu widzenia przynależności prawa do majątku wspólnego bez znaczenia jest, czy jego nabycia dokonali małżonkowie wspólnie, czy też tylko jeden z nich. Nie jest istotna także podstawa (sposób) nabycia danego przedmiotu. Patrz: Rozdz. I, Część B, 1. 7. Obowiązuje domniemanie, że przedmioty majątkowe nabyte w trakcie wspólności małżeńskiej przez jednego z małżonków zostały nabyte z majątku wspólnego na rzecz wspólności majątkowej. Z przyjętego domniemania wynika, że każdorazowo małżonek, który twierdzi, że dany przedmiot majątkowy przynależy do majątku osobistego, musi to udowodnić, przykładowo, że: nabycie nastąpiło ze środków finansowych stanowiących majątek osobisty, do których ma zastosowanie zasada surogacji. Samo oświadczenie małżonka nie jest wystarczające. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.3. 8. Zasadą jest, że ustalenie składu majątku wspólnego następuje w sprawie o podział majątku wspólnego, co nie wyłącza w trakcie istnienia wspólności majątkowej powództwa na podstawie art. 189 KPC o ustalenie przynależności danego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego lub osobistego. 4
Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 31 9. Każdy z małżonków jest dysponentem dwóch mas majątkowych: majątku wspólnego i osobistego. Każda z tych mas podlega odrębnej regulacji prawnej (niejednolitość majątku). Patrz: Rozdz. I, Część B, 3. 10. O przynależności przedmiotów majątkowych do danej masy majątkowej nie rozstrzygają na zasadach wyłączności reguły Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Istnieje także tzw. wspólność przymusowa, niezależna od zasad przewidzianych w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym; przykładowo: art. 6801 KC, art. 15 ust. 1 ustawy z 26.10.1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego 1. Patrz: Rozdz. IV, Część B, 1. 11. Zasada, zgodnie z którą wspólność majątkowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa, nie jest bezwzględna. Wspólność może nie powstać w ogóle albo po powstaniu w trakcie małżeń stwa może ustać z woli samych małżonków bądź wbrew nim (rozdzielność przymusowa). Patrz: Rozdz. I, Część B, 1; Rozdz. III, Część B, 3. 2. Poszczególne składniki majątku wspólnego 1. O przynależności wynagrodzenia do majątku wspólnego nie decyduje podstawa prawna świadczenia pracy oraz rodzaj stosunku pracy. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.1. 2. Wynagrodzenie obejmuje wszelkie świadczenia zasadnicze i dodatkowe. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.1. 3. Na równi z wynagrodzeniem traktuje się: odprawy, zasiłki, diety, ryczałty, emerytury, renty, stypendia. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.1. 4. Niepobrane wynagrodzenie jest wierzytelnością pracownika należącą do jego majątku osobistego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.1. 5. Majątkiem wspólnym są dochody z działalności zarobkowej każdego z małżonków, z majątku wspólnego oraz z majątków osobistych małżonków. Termin działalność wskazuje na osobistą, systematyczną i raczej ciągłą aktywność podmiotu. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.2. 1 T.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1070 ze zm. 5
Art. 31 Część I. A. Komentarz tezowy 6. Dochody obejmują pożytki naturalne, cywilne, prawa. Dochody z majątku osobistego są pojęciem węższym aniżeli dochody z majątku wspólnego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.2. 7. Dochodem z majątku osobistego jest przychód po odjęciu wydatków. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.2. 8. Dochodem nie jest przyrost wartości przedmiotu majątkowego należącego do majątku osobistego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.2. Do majątku wspólnego mogą być nabywane wszystkie prawa rzeczowe za wyjątkiem służebności osobistych, niezbywalnych i jednopodmiotowych, oprócz służebności mieszkania. 9. W razie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem rzeczy przynależności nieruchomości, w zależności od tego, czy pomiędzy małżonkami istnieje spór, do usunięcia niezgodności niezbędne jest albo pisemne, zgodne oświadczenie małżonków, albo wytoczenie powództwa o usunięcie zaistniałej niezgodności. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.4. 10. Na podstawie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych osoba trzecia, nabywająca w dobrej wierze nieruchomość od małżonka ujawnionego w księdze wieczystej, nabywa skutecznie własność niezależnie od tego, czy współmałżonek wyraził zgodę na zbycie. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.4. 11. Małżonek nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości, jeżeli na jej podstawie osoba trzecia została wpisana w księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.4. 12. Działanie przepisów o wspólności ustawowej może odnosić się do posiadania jako pozycji majątkowej i do roszczeń ewentualnie przysługujących posiadaczowi przeciwko właścicielowi, ale nie do samego posiadania jako stanu faktycznego władania rzeczą. Jeżeli rzecz posiada tylko jedno z małżonków, to drugie nie staje się współposiadaczem. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.5. 13. Do majątku wspólnego należą wierzytelności, które wynikają z zarządu majątkiem wspólnym oraz z tytułu wyrządzenia szkody w tym majątku. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.6. 6
Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 32 14. Jeżeli stroną umowy są oboje małżonkowie, wówczas oboje są współwierzycielami. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.6. 15. Jeżeli stroną umowy jest tylko jedno z małżonków, wówczas drugie staje się współuprawnionym, który może dokonywać określonych czynności mieszczących się w zarządzie majątkiem wspólnym, w tym w szczególności czynności zachowawczych. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.6. 16. Małżonek dłużnika ma interes prawny w rozumieniu art. 189 KPC w wytoczeniu powództwa o stwierdzenie nieważności czynności prawnej łączącej wierzyciela z dłużnikiem dopóty, dopóki wierzyciel posiadając przeciwko dłużnikowi a nawet jego małżonkowi tytuł wykonawczy, nie wszczął jeszcze egzekucji. Interes taki małżonek traci, gdy doszło już do wszczęcia egzekucji, w której komornik dokonał zajęcia majątku wspólnego lub osobistego majątku małżonka dłużnika. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.6. 17. Ekspektatywa istniejąca w trakcie wspólności jest składnikiem majątku wspólnego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.7. 18. O przynależności spółdzielczych praw do lokalu mieszkalnego decydują ogólne reguły Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.8.; Część II, Rozdz. IV, Część B. 19. Zasiedzenie jest składnikiem majątku wspólnego, jeżeli termin zakończenia zasiedzenia upłynął w czasie trwania wspólności ustawowej. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.9. 20. Akcje i udziały w spółkach kapitałowych nabyte w czasie trwania wspólności ze środków z majątku wspólnego są objęte reżimem wspólności ustawowej. Patrz: Rozdz. I, Część B, 4.2.10. 21. Nabycie przez jednego z małżonków własności rzeczy w wykonaniu umowy zlecenia zawartej z osobą trzecią nie ma charakteru dorobkowego i nie przynależy do majątku wspólnego. Patrz: Rozdział I, Część B, 8.2.2. Art. 32. (uchylony) 7
Art. 33 Część I. A. Komentarz tezowy Art. 33. [Majątek osobisty] Do majątku osobistego każdego z małżonków należą: 1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, 2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił, 3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, 4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, 5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość, 7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, 8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, 9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, 10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. 1. Spadkodawca lub darczyńca mogą postanowić, że dany przedmiot majątkowy przynależy obojgu małżonkom na zasadach wspólności łącznej lub ułamkowej. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.2.1 2. 2. Miarodajnym czasem oceny rzeczywistej woli spadkodawcy lub darczyńcy są: data sporządzenia testamentu lub dokonania darowizny. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.2.1. 3. Jeżeli spadkodawca nie zastrzegł, że udziały małżonków w spadku po nim nie należą do majątku wspólnego, wchodzą one w skład majątków osobistych małżonków. 4. Reguła zawarta w art. 33 pkt 2 KRO odnosi się również do przysługującego małżonkowi zachowku. 8
Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 33 5. Wejście darowanego przedmiotu do wspólności majątkowej nie wyłącza możliwości odwołania darowizny, w przypadku gdy rażącej niewdzięczności dopuściło się tylko jedno z małżonków. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.2.3. 6. Wyjątek od ogólnej zasady wyrażonej w art. 33 pkt 2 KRO został przewidziany w art. 34 KRO (zob. także art. 49 1 pkt 1 KRO). 7. Przepis art. 33 pkt 3 KRO odnosi się wprost wyłącznie do spółki cywilnej. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.3. 8. Spółki osobowe prawa handlowego mają zdolność prawną i sądową, co rozstrzyga kolizję wspólności łącznej na styku prawa rodzinnego i handlowego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.3. 9. Wspólnik spółki cywilnej samodzielnie realizuje uprawnienia zarówno o charakterze korporacyjno-organizacyjnym, jak i ma ją tko wym. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.3. 10. Wniesienie wkładu do spółki z majątku wspólnego podlega rozliczeniom przy odpowiednim zastosowaniu art. 45 KRO. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.3. 11. O zakwalifikowaniu przedmiotów służących zaspokajaniu osobistych potrzeb do majątku osobistego decyduje sposób korzystania z nich (na zasadach wyłączności), a nie rodzaj przed miotu. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.4. 12. Prawa niezbywalne, niespełniające kryterium określonego w art. 33 pkt 5 KRO, nabyte w trakcie wspólności przynależą do majątku wspólnego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.5. 13. Prawami niezbywalnymi w rozumieniu art. 33 pkt 5 KRO nie są prawa, których zbywalność jest ograniczona jedynie czasowo. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.5. 14. Skapitalizowana renta przyznana na podstawie art. 447 KC wchodzi w skład majątku wspólnego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.6. 15. Należności przypadające na podstawie art. 446 2 i 3 KC należą do majątku wspólnego. Patrz: Rozdz. I, Część B, 6.6. 9
B. Część opisowa Kodeks rodzinny i nieletnich datuje się na 1964 r. Pochodzi więc z okresu, kiedy nie były znane giełdy papierów wartościowych, karty płatnicze, kredytowe, bankomaty itp. Wszystkie nowe instytucje i instrumenty finansowe umożliwiają szybki i jednoosobowy obrót gospodarczy oraz konsumpcyjny. Tradycyjną gotówkową formę zapłaty zastępuje przysłowiowe kliknięcie na klawiaturze komputera. Z natury rzeczy przepisy Kodeksu były dostosowane do warunków gospodarki nakazowo- -rozdzielczej, w której podstawowym dochodem było wynagrodzenie z pracy najemnej. Tym samym majątek wspólny miał charakter z reguły konsumpcyjny. Obecnie źródłem utrzymania rodziny w coraz szerszej mierze staje się działalność gospodarcza obywateli, co pozwala na wyodrębnienie majątku produkcyjnego, służącego bardziej przedsiębiorstwu niż rodzinie. Zresztą i majątek konsumpcyjny przybiera niekiedy bezgraniczne rozmiary. W tym stanie rzeczy obowiązujące uprzednio uregulowania majątkowe w zestawieniu z otaczającą nas multimedialną rzeczywistością stały się anachronizmem, a gruntowne zmiany przepisów koniecznością postulowaną od lat. Zadość czyni tym oczekiwaniom nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z czerwca 2004 r., tzw. nowelizacja czerwcowa ustawa z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 6, która weszła w życie 20.1.2005 r., a także dalsze zmiany wprowadzane przez kolejne nowele do tej ustawy. Wspomniana nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z czerwca 2004 r. nie zmieniła preferencji ustawodawcy w zakresie ustawowego ustroju majątkowego, istniejącego bez inicjatywy małżonków z mocy samego prawa od chwili zawarcia małżeństwa. Pozostaje nim nadal ustrój wspólności majątkowej, z tym że został on w istotny sposób zmodyfikowany tak, by odzwierciedlał w sobie dokonaną zmianę ustroju politycznego i gospodarczego, wymagającą ochrony nie tylko dłużnika, małżonka, rodziny z jednej strony, lecz aby uwzględniał także interesy drugiej strony, a więc wierzycieli. Według założeń do uzasadnienia zaproponowanych i przyjętych przez parlament zmian, które mają znaczenie przy wykładni nowych problemów prawnych: 1) wspólność majątkowa małżeńska nie powinna powodować nadmiernego ograniczenia swobody osobistej i majątkowej małżonków oraz spowalniać szybkości obrotu, a także osłabiać jego pewności; 6 Dz.U. Nr 162, poz. 1691. 27
Część I. B. Część opisowa 2) interesy majątkowe małżonków i utworzonej przez nich rodziny powinny być wyważone według zasad słuszności i uczciwego obrotu z interesami majątkowymi osób trzecich, wchodzących w stosunki prawne z małżonkami; 3) obowiązująca dotychczas regulacja ustroju ustawowego była zdeterminowana założeniem o nieuchronnej konfliktowości małżonków w sferze ich stosunków majątkowych, braku wzajemnej lojalności i poczucia odpowiedzialności za dobro rodziny, podczas gdy takie podejście nie jest uzasadnione, a nawet krępujące dla większości małżeństw, które bezkonfliktowo i z zachowaniem wzajemnej lojalności układają swe stosunki majątkowe. Realizując powyższe założenia, w istotny sposób zmodyfikowano regulacje dotyczące zarządu majątkiem wspólnym oraz odpowiedzialności tym majątkiem za długi zaciągnięte przez jednego z małżonków. W istotny sposób poszerzono zakres swobody małżonków w zakresie kształtowania indywidualnego umownego ustroju majątkowego. 1. Powstanie wspólności ustawowej Zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w art. 31 1 KRO, wspólność ustawowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa. O zaliczeniu danego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego małżonków decyduje jednakże moment definitywnego jego nabycia przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przykładowo, gdy przeniesienie własności jest wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania, prawo własności zostaje nabyte do majątku wspólnego, jeżeli przeniesienie własności nastąpiło w czasie trwania wspólności ustawowej, choćby zobowiązanie do przeniesienia własności powstało przed powstaniem tej wspólności 7. Regułę tę odnosi się także do czynności prawnej z zastrzeżeniem terminu lub warunku oraz do umowy przedwstępnej. Podstawa (sposób) nabycia danego przedmiotu majątkowego jest bez znaczenia przy jego zaliczeniu do wspólnej masy majątkowej. Wspólnością objęte są przedmioty nabyte w sposób pierwotny i pochodny, w drodze czynności prawnej, z mocy samego prawa, na podstawie decyzji administracyjnej, orzeczenia sądowego lub innego zdarzenia, z którym ustawa wiąże nabycie określonego prawa. Zasada, zgodnie z którą wspólność majątkowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa, nie jest bezwzględna. Istnieją od niej wyjątki sprawiające, że wspólność albo nie powstaje w ogóle z chwilą wstąpienia w związek małżeński, albo ustaje w trakcie trwania związku, uzyskując byt niezależny od wspólności małżeńskiej. W pierwszym wypadku wspólność majątkowa nie powstaje na skutek ubezwłasnowolnienia małżonka lub 7 J. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1990, s. 154. 28
Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy ogłoszenia jego upadłości. Wystąpienie któregoś z tych stanów sprawia, że od chwili zawarcia związku małżeńskiego małżeńskie stosunki majątkowe podlegają zasadom rozdzielności majątkowej. Podobnie rzecz się ma w razie zawarcia przed małżeństwem umowy majątkowej (intercyzy), na podstawie której przyszli małżonkowie regulują zasady ustrojowe odmiennie od ustawowego wzorca. Drugi sygnalizowany powyżej wyjątek oddzielenia bytu wspólności majątkowej od wspólności małżeńskiej odnosi się do trzech przypadków. Po pierwsze, małżonkowie działając w granicach swobody w kształtowaniu swych stosunków majątkowych, mogą umową ma jątkową (tzw. intercyzą) w trakcie małżeństwa zmienić łączący ich ustrój i zastąpić go jednym z umownych reżimów prawnych. Realizując to założenie, mogą wspólność ustawową zmodyfikować lub wyłączyć. Modyfikacja może polegać na jej ograniczeniu (wspólność ograniczona) lub rozszerzeniu (wspólność rozszerzona). Wyłączenie oznacza z kolei przyjęcie ustroju rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku. Po drugie, niezależnie, a nawet wbrew woli małżonków, wspólność majątkową wyłącza przymusowa rozdzielność majątkowa. Powstaje ona na skutek: 1) orzeczenia separacji, 2) ubezwłasnowolnienia małżonka, 3) ogłoszenia upadłości małżonka, 4) uwzględnienia przez sąd powództwa o ustanowienie rozdzielności majątkowej. Na podstawie art. 53 2 KRO w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, a także umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upa dłościowego, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Przepis ten dodany nowelą czerwcową jest wyrazem okoliczności, że o powstaniu wspólności ustawowej nie decyduje tylko fakt zawarcia związku małżeńskiego, ale również inne zdarzenia, jakie wyszczególniono powyżej. Po trzecie, zmiana reżimu majątkowego może wywoływać niekiedy zmiana obywatelstwa lub miejsca zamieszania małżonków. Wynika to z art. 52 ust. 1 PrPrywM, na podstawie którego małżonkowie mogą poddać swe stosunki majątkowe prawu ojczystemu jednego z nich albo prawu państwa, w którym jedno z nich ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu. Wyboru prawa można dokonać także przed zawarciem małżeństwa. Majątkowa umowa małżeńska podlega prawu wybranemu przez strony zgodnie z przepisem ust. 1 art. 52 PrPrywM. W razie braku wyboru prawa, do majątkowej umowy małżeńskiej stosuje się prawo właściwe dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami z chwili zawarcia umowy. Dokonując wyboru prawa dla stosunków majątkowych małżeńskich lub majątkowej umowy małżeńskiej wystarczy zachować formę przewidzianą dla majątkowych umów małżeńskich przez prawo wybrane lub prawo państwa, w którym do wyboru prawa doszło. 29
Część I. B. Część opisowa 2. Wspólność ustawowa, majątek wspólny, dorobek różnice terminologiczne Wspólność ustawowa obejmuje majątek wspólny. Nie znaczy to jednak, że pojęcia te są tożsame. Wspólność ustawowa istnieje niezależ nie od tego, czy małżonkowie zgromadzili majątek wspólny, czy też nie. Do jej powstania i istnienia nie jest bowiem potrzebna substancja majątkowa. Wspólność ustawowa reguluje stosunki majątkowe dotyczące majątku wspólnego małżonków, ale nie tylko. Ustrój ten odnosi się wprost do trzech mas majątkowych: 1) majątku wspólnego, 2) majątku osobistego męża, 3) majątku osobistego żony. Wspólność ustawowa oznacza jeden z wielu reżimów prawnych preferowany przez ustawę któremu małżonkowie poddają pod ocenę swe majątkowe stosunki. Wspomniana preferencja wynika z tego, że powstaje ona z mocy prawa, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego o ile małżonkowie poprzez umowę majątkową zawartą w formie aktu notarialnego nie przyjmą innych zasad rządzących ich majątkowymi stosunkami. Przyjmując owe inne zasady, małżonkowie mogą: 1) rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową; 2) ustanowić rozdzielność majątkową; 3) przyjąć system rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków (zob. art. 47 1 KRO). Zwrócić należy uwagę, że definiując pojęcie majątku wspólnego, ustawodawca zrezygnował z pojęcia dorobku, które dotychczas chociaż nie bez zastrzeżeń było synonimem majątku wspólnego. Rezygnacja z tego terminu podyktowana jest względami dwojakiej natury. Po pierwsze, definicja majątku wspólnego czyni zbędnym posługiwanie się pojęciem, którego zakres znaczeniowy pokrywa się z pojęciem majątku wspólnego, czemu ustawodawca dał wyraz, uchylając przepis art. 32 KRO. Po drugie, łączy się to z wprowadzeniem do porządku prawnego nowego małżeńskiego ustroju majątkowego rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku. W ustroju tym pojęcie dorobek otrzymało zupełnie nowe znaczenie. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej (art. 51 3 1 KRO). 3. Niejednolitość majątku Przyjętą zasadą w prawie cywilnym jest reguła, zgodnie z którą jedna osoba jest dysponentem jednego majątku. Konsekwencją konstrukcji jednolitości majątku jest odpowiedzialność danego podmiotu całym 30
Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy majątkiem. Nie jest to zasada bezwzględnie obowiązująca, gdyż istnieją od niej nieliczne wyjątki. W granicach wspólności ustawowej każde z małżonków jest dysponentem dwóch mas majątkowych: majątku wspólnego i osobistego. Każda z tych mas podlega odrębnej regulacji prawnej 8. Problem ten jest szczególnie widoczny w kontekście odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków (zob. art. 41 KRO) oraz na tle zagadnienia, do jakiego majątku osobistego czy wspólnego należą przedmioty majątkowe, nabyte w zamian za składniki majątku osobistego. W tym ostatnim wypadku chodzi o problematykę surogacji, uregulowanej w art. 33 pkt 10 KRO. Wyodrębnienie trzech mas majątkowych (majątek wspólny i majątki osobiste małżonków) nie oznacza, że nie istnieją pomiędzy nimi żadne związki. Należy pamiętać, że małżonkowie są obowiązani do udzielania sobie wzajemnej pomocy (art. 23 KRO). Ciąży na nich obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO). Na tych podstawach pod rządami ustawy sprzed czerwcowej nowelizacji konstruowano szczególny prawnorodzinny tytuł do korzystania przez rodzinę z mieszkania należącego do majątku odrębnego jednego z małżonków 9. Dorobek interpretacyjny w tym zakresie ustawą z 17.6.2004 r. 10 o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 20.1.2005 r., został podniesiony do rangi kodeksowej normy, umiejscowionej w art. 28 1 KRO. Stanowi on, że jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego. Jak stwierdził SA w Białymstoku w wyroku z 9.12.2010 r., zmiana w trakcie małżeństwa ustroju majątkowego w formie zawartej przez małżonków umowy w zasadzie nie powinna nic zmieniać w zakresie praw i obowiązków małżonków, wynikających z art. 23,17 i 28 1 KRO. Zmiana ustroju majątkowego ze wspólności ustawowej na rozdzielność majątkową nie może być przyjmowana jako zerwanie więzi gospodarczej 11. Z kolei SA w Gdańsku w wyroku z 25.2.2011 r. uznał, ze Przydzielenie rozwiedzionemu małżonkowi na podstawie art. 58 2 zd. 1 KRO do korzystania z wyodrębnionej części wspólnie zajmowanego mieszkania, jeżeli nie posiada on jakiegokolwiek prawa do tego lokalu, nie może stanowić skutecznego zarzutu niweczącego żądanie drugiego z małżonków oparte na dyspozycji art. 222 1 KC. Jednakże małżonek nieposiadający tytułu prawnego do mieszkania pozostaje pod ochroną 8 Zob. A. Lutkiewicz-Rucińska, Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania cywilnoprawne współmałżonka, Bydgoszcz Gdańsk 2003, s. 27 i powołana tam literatura na temat niejednolitości majątku. 9 Zob. np. orz. SN z 8.6.1977 r., IV PRN 277/77, OSNC 1978, Nr 3, poz. 53. 10 Dz.U. Nr 162, poz. 1691. 11 I ACa 565/10, OSA/Białystok 2011, Nr 1, s. 10. 31
Część I. B. Część opisowa przewidzianą w art. 28 1 KRO i ustawie z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego 12. Funkcjonowanie obok siebie majątku wspólnego i majątków oso bistych sprawia, że w trakcie małżeństwa dochodzi w sposób nieu nikniony do dokonywania w obrębie tych mas przeróżnych nakładów i wydatków. Rodzi to z kolei obowiązek wzajemnych rozliczeń uregulowanych w art. 45 KRO. 4. Majątek wspólny małżonków 4.1. Pojęcie majątku wspólnego Do czasu wejścia w życie ustawy z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 13, przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie zawierały ustawowej definicji pojęcia majątku wspólnego. W następstwie tego w literaturze i orzecznictwie ścierały się różne poglądy na temat zakresu znaczeniowego tego terminu. Zasadniczy spór dotyczył tego, czy majątek wspólny to tylko aktywa (wąskie rozumienie), czy także pasywa (w ujęciu szerokim). Nie były to rozważania pozbawione praktycznego znaczenia. Ich wynik bezpośrednio rzutował na pojęcie zarządu majątkiem wspólnym, co z kolei wpływało na ocenę zobowiązań zaciąganych przez jednego z małżonków. W szczególności powodowało to komplikacje w zakresie poręczenia udzielanego przez małżonka, a mianowicie: czy jest to czynność zwykłego zarządu, czy wykraczająca poza ramy zwyczajności i wymagająca zgody współmałżonka, czy w końcu jest to czynność niezwiązana w ogóle z zarządem majątkiem wspólnym, jako że nie dotyczy żadnego konkretnego składnika tego majątku. Takie rozchwianie poglądów z pewnością nie służyło pewności obrotu prawnego, tym bardziej, jeżeli uwzględni się okoliczność, że zasygnalizowane problemy z zarządem majątkiem wspólnym to nie jedyne, jakie bezpośrednio łączą się z przyjęciem skali znaczeniowej pojęcia majątku wspólnego. Wskazać tu należy w szczególności na odpowiedzialność za długi majątkiem wspólnym. Zdefiniowanie majątku wspólnego wyznacza pośrednio granice tej odpowiedzialności. Dokonana w czerwcu 2004 r. nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego położyła kres wspomnianym rozbieżnościom. Przepis art. 31 1 KRO nie wywołuje już wątpliwości, że majątek wspólny małżonków obejmuje jedynie aktywa 14. Wynika to wprost z treści przywołanego przepisu stanowiącego, że wspólnością ustawową objęte są przedmioty 12 I ACa 928/10, OSA/Gdańsk 2011, Nr 2, poz. 1, s. 3. 13 Dz.U. Nr 162, poz. 1691. 14 Zob. A. Dyoniak, Glosa do uchwały SN z 9.7.1993 r., III CZP 94/93, MoP 1994, Nr 1, s. 22 oraz K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Legalis, teza 173 do art. 31 KRO. 32
Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Słusznie przy tym się zauważa, że zaliczenie długów do majątku wspólnego powodowałoby odpowiednie stosowanie do nich przepisów o wspólności ustawowej. Wierzyciel mógłby wówczas żądać zaspokojenia długu tylko od obojga małżonków łącznie, a więc z ich majątku wspólnego. Takiego rodzaju ograniczenie odpowiedzialności małżonków (wobec zasady odpowiedzialności całym majątkiem) wymagałoby wyraźnego unormowania, którego nie ma 15. Z wąskiego ujęcia majątku wspólnego wynika, że pojęcie przedmioty majątkowe jest tożsame z terminem mienie 16, określonym w art. 44 KC jako własność i inne prawa majątkowe o charakterze zarówno bezwzględnym (rzeczowym), jak i względnym (np. wierzytelności). Ogólnie zatem rzecz biorąc, do majątku wspólnego należą majątkowe prawa podmiotowe. Konkretyzację tego stwierdzenia zawiera art. 31 2 KRO, który przykładowo wskazuje, że do majątku wspólnego należą w szczególności: 1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków; 2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; 3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków; 4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a SystUbSpołU. Generalnie rzecz biorąc, do czasu nowelizacji wprowadzonej ustawą z 25.3.2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych 17 w przytoczonym powyżej zestawieniu nie wprowadzono jakościowych zmian w stosunku do art. 32 KRO, obowiązującego do 20.1.2005 r. W punktach 1 i 2 można zauważyć różnice jedynie redakcyjnej natury. Polegają one, po pierwsze, na zastąpieniu pojęcia majątku odrębnego terminem majątku osobistego, co tłumaczy się powrotem do tradycji terminologicznej zapoczątkowanej prawem małżeńskim majątkowym z 1946 r., wolnej od ideologicznych konotacji (majątek odrębny nie miał wywoływać skojarzeń z mieniem osobistym). Druga redakcyjna zmiana polega na zastąpieniu zwrotu wynagrodzenie (...) za inne usługi świadczone osobiście sformułowaniem bardziej przystającym do obecnych realiów prawnogospodarczych dochody z innej działalności zarobkowej. Istotnym novum związanym z nową sytuacją prawną w zakresie ubezpieczeń społecznych było wskazanie w art. 31 2 pkt 3 KRO środków 15 M. Nazar, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, T. Smyczyński (red.), Warszawa 2009, s. 261. 16 Co do pojęcia mienie zob. szerzej M. Bednarek, Mienie. Komentarz do art. 44 55 3 Kodeksu cywilnego, Kraków 1997. 17 Dz.U. Nr 75, poz. 398. 33