Zofia Dach MIKROEKONOMIA dla studiów licenciackich POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE KRAKÓW 2010
Wydanie I: Wydawnictwo Naukowe SYNABA, Kraków 2005 Recenzent: Danuta Kopycińska Wydanie II uzupełnione: Wydawnictwo Naukowe SYNABA, Kraków 2007 Projekt okładki i stron tytułowych Mirosław Krzyszkowski / Korekta Zespół Copyright by Zofia Dach, Kraków 2010 ISBN 978-83-61686-24-8 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie ul. Lubelska 21,30-003 Kraków tel.: 12634-32-59, fax: 12634-03-81 http.z/www.pte.pl, e-mail: krakow@pte.pl Skład i łamanie Małgorzata Kopijka Druk i oprawa TECHNET Sp. z 0.0. ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków Wydanie III Objętość 14,6 ark. wyd.
SPIS TREŚCI Wstęp... 11 Część I WPROW ADZENIE DO EKONOMII Rozdział 1 GENEZA I PRZEDMIOT EKONOMII 1.1. Powstanie ekonomii jako nauki 13 1.2. Główne kierunki i szkoły w ekonomii 16 1.3. Przedmiot ekonomii 24 1.3.1. Czym zajmuje się ekonomia? 24 1.3.2. Ekonomia pozytywna a ekonomia normatywna 25 1.3.3. Mikroekonomia i makroekonomia 26 1.4. Metody badań ekonomicznych 28 1.5. Ekonomia a inne nauki 32 Rozdział 2 PROCES GOSPODAROWANIA 2.1. Potrzeby i ich rodzaje 35 2.2. Środki zaspokojenia potrzeb 36 2.3. Produkcja i czynniki produkcji 38 2.4. Granica możliwości produkcyjnych 41 2.5. Istota wyboru ekonomicznego 43 2.6. Racjonalność gospodarowania 45
6 Część II RYNEK I GOSPODARKA RYNKOWA Rozdział 3 PROCES WYMIANY W UJĘCIU HISTORYCZNYM 3.1. Gospodarka naturalna a gospodarka towarowa 49 3.2. Przesłanki powstania gospodarki towarowej 50 3.3. Prosta produkcja towarowa 53 3.4. Wartość użytkowa i wartość wymienna towaru 55 3.5. Pieniądz ijego funkcje 57 3.5.1. Geneza pieniądza 57 3.5.2. Rodzaje pieniądza 58 3.5.3. Funkcje pieniądza 60 3.5.4. Pieniądz światowy 62 Rozdział 4 PODSTAWY TEORII RYNKU. ANALIZA POPYTU I PODAŻY 4.1. Pojęcie rynku i jego klasyfikacja 65 4.2. Popyt i jego determinanty 67 4.3. Zależność między popytem a ceną 68 4.4. Elastyczność popytu 71 4.4.1. Prosta cenowa elastyczność popytu 71 4.4.2. Mieszana cenowa elastyczność popytu 77 4.4.3. Dochodowa elastyczność popytu 78 4.5. Podaż i czynniki j ą kształtuj ące 81 4.6. Cenowa elastyczność podaży 84 4.7. Równowaga rynkowa i mechanizm jej przywracania 86 4.7.1. Cena równowagi rynkowej 86 4.7.2. Zmiana równowagi rynkowej 88 4.7.3. Ingerencja państwa w mechanizm rynkowy. Ceny maksymalne i minimalne 90 Rozdział 5 TEORIA ZACHOWANIA GOSPODARSTWA DOMOWEGO 5.1. Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarczy 93 5.2. Popyt gospodarstwa domowego 96 5.3. Wybór pomiędzy dobrami 98 5.4. Krańcowa stopa substytucji 101 5.5. Ograniczenia wyboru gospodarstwa domowego 102 5.6. Wpływ zmian dochodów oraz cen dóbr i usług na linię budżetu 105
7 Część III PODSTAWY TEORII FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW A Rozdział 6 PRZEDSIĘBIORSTWO W GOSPODARCE RYNKOWEJ 6.1. Pojęcie i cel działania przedsiębiorstwa 109 6.2. Instytucjonalne formy organizacyjne przedsiębiorstwa 113 6.2.1. Firmy małe, średnie i duże 113 6.2.2. Przedsiębiorstwo indywidualnego właściciela 114 6.2.3. Spółki i ich rodzaje 118 6.2.4. Przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze 120 Rozdział 7 SPÓŁKI AKCYJNE (KORPORACJE) 7.1. Korporacyjna forma przedsiębiorstwa 127 7.1.1. Struktura organizacyjna korporacji 129 7.1.2. Finansowanie nowoczesnych korporacji 132 7.1.3. Skutki dominacji wielkich korporacji na rynku wewnętrznym 133 7.2. Korporacje międzynarodowe 135 7.3. Spółki w polskim systemie prawnym 140 7.3.1. Spółka cywilna 141 7.3.2. Spółki handlowe 144 7.3.3. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego (Joint ventures) 148 Rozdział 8 TEORIA PRODUKCJI 8.1. Funkcja czynników produkcji 154 8.2. Prawo wydajności nieproporcjonalnej 156 8.3. Prawo wydajności proporcjonalnej 161 8.4. Produkcyjność krańcowa czynników wytwórczych 162 8.5. Produkcyjność przeciętna czynników wytwórczych 166 8.6. Łączenie, dobór i substytucja czynników produkcji 170 8.6.1. Krzywe jednakowego produktu (izokwanty) 171 8.6.2. Krańcowa stopa technicznej substytucji 175 8.6.3. Determinanty wyboru najkorzystniejszej metody produkcji. Izokoszty 177 8.6.4. Znaczenie zasady substytucji czynników produkcji dla gospodarki 181 Rozdział 9 TEORIA KOSZTÓW 9.1. Pojęcie kosztów produkcji i ich klasyfikacja 182 9.1.1. Koszty księgowe a koszty ekonomiczne 182
8 9.1.2. Klasyfikacja kosztów produkcji 183 9.2. Funkcja kosztów. Koszty a wielkość produkcji 185 9.2.1. Zachowanie się kosztów w okresach krótkich 185 9.2.2. Koszty w długim okresie 191 9.3. Korzyści i koszty skali produkcji 195 Rozdział 10 MODELE RYNKU - STRUKTURY RYNKOWE 10.1. Charakterystyka modeli rynkowych 199 10.2. Struktura rynku od strony popytu 204 10.3. Formy rynku oligopolistycznego 205 10.4. Monopolizacja a postęp techniczny 207 Aneks: Antymonopolistyczna polityka państwa w Polsce w warunkach kształtowania się gospodarki rynkowej 210 Rozdział 11 REGUŁ Y PODEJMOWANIA DECYZJI PRODUKCYJNYCH W GOSPODARCE RYNKOWEJ 11.1. Przychód całkowity, przeciętny i krańcowy w warunkach doskonałej konkurencji i czystego monopolu 213 11.2. Równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego w krótkim i długim okresie 217 11.3. Równowaga czystego monopolu 221 11.3.1. Optimum produkcji monopolu w okresie krótkim i długim 221 11.3.2. Polityka cenowa monopolu 225 11.4. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji nie doskonałej 227 11.4.1. Firma w warunkach konkurencji monopolistycznej 228 11.4.2. Oligopol na rynku 230 Część V SPOSOBY FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Rozdział 12 RYNEK KAPITAŁOWY 12.1. Rynek finansowy a rynek kapitałowy 237 12.2. Rynek papierów wartościowych 238 12.2.1. Klasyfikacja instrumentów finansowych 239 12.2.2. Charakterystyka podstawowych rodzajów papierów wartościowych 240 12.3. Segmenty rynku papierów wartościowych 246 12.4. Inwestorzy na rynku papierów wartościowych 248
9 Rozdział 13 GIEŁDA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH 13.1. Pojęcie i funkcje giełdy 253 13.2. Giełdy papierów wartościowych na świecie 254 13.3. Historia giełdy papierów wartościowych w Polsce 256 13.4. Organizacja giełdy papierów wartościowych 258 13.4.1. Organa giełdy 259 13.4.2. Uczestnicy giełdy 260 13.5. Transakcje giełdowe 261 13.6. Ustalanie cen rynkowych papierów wartościowych 263 13.7. Informacje o kursach papierów waliościowych 265 13.8. Strategia inwestowania na giełdzie papierów wartościowych 268 Część V RYNKI CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH. PODZIAŁ DOCHODÓW Rozdział 14 RYNEK PRACY I PŁACE 14.1. Popyt na pracę i podaż pracy w warunkach doskonałej konkurencji 273 14.1.1. Popyt na pracę 273 14.1.2. Podaż pracy 276 14.1.3. Równowaga na konkurencyjnym rynku pracy 277 14.2. Rynek pracy w warunkach konkurencji niedoskonałej 278 14.2.1. Płace i zatrudnienie w warunkach monopsonu 279 14.2.2. Wpływ związków zawodowych na kształtowanie zatrudnienia i płac 280 14.3. Formy, rodzaje i systemy płac 281 14.4. Funkcje płac 283 14.5. Zróżnicowanie płac 284 Rozdział 15 RYNEK ZIEMI I KAPITAŁU 15.1. Popyt i podaż na rynkach ziemi i kapitału 285 15.2. Formy dochodów z nieożywionych czynników produkcji 288 15.2.1. Renta ekonomiczna 288 15.2.1.1. Czysta renta ekonomiczna 288 15.2.1.2. Powszechna renta ekonomiczna 290 15.2.1.3. Typowe rodzaje renty ekonomicznej 290 15.2.2. Procent i stopa procentowa 292 15.2.2.1. Stopa procentowa równowagi na rynku kredytowym 293
10 15.2.2.2. Wpływ ryzyka inwestycyjnego oraz inflacji na stopę procentową... 294 15.2.3. Zysk ekonomiczny ijego źródła 296 Rozdział 16 RYNEK INFORMACJI 16.l. Społeczeństwo informacyjne 298 16.2. Specyfika rynku informacji 300 16.3. Informacja jako wyodrębniony sektor gospodarki 302 Literatura podstawowa 305 Literatura uzupełniająca 305
WSTĘP Niniejszy podręcznik przeznaczony jest dla studentów studiów licencjackich I roku wszystkich form studiów ekonomicznych (dziennych, wieczorowych i zaocznych). W pracy ujęto syntetycznie zagadnienia współczesnej mikroekonomii. Teorie i modele podano w formie opisowej i graficznej. Analizy, opisy i wyjaśnienia starano się ujmować w sposób jasny, aby Czytelnik mógł pojąć podstawowe kategorie i koncepcje teoretyczne, jak również poznać metody zastosowane do rozwiązywania poszczególnych zagadnień. Zarówno sposób prezentowania kolejnych tematów, jak i obszerna ich ilustracja graficzna zostały pomyślane tak, aby ułatwić zrozumienie rozpatrywanych problemów. Przedstawione w niniejszym opracowaniu koncepcje mieszczą się w nurcie ekonomii neoklasycznej. Ze względu na możliwości i potrzeby dydaktyczne, konieczne było dokonanie w nim określonego wyboru. Materiał programowy w podręczniku został podzielony na pięć części. Część pierwsza obejmuje ogólną charakterystykę ekonomii, a więc historię jej powstania, głównie kierunki w ekonomii, przedmiot oraz aspekty metodologiczne ekonomii. Omówiono w niej również podstawowe zagadnienia związane z procesem gospodarowania, czyli koniecznością dokonywania wyborów ekonomicznych. Część druga traktuje o podstawach teorii rynku i teorii zachowania gospodarstwa domowego. Omówiono tutaj także proces wymiany w ujęciu historycznym oraz istotę i funkcj e pieniądza w gospodarce rynkowej. Część trzecią poświęcono podstawom teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa. Uwzględniono w niej formy organizacyjne przedsiębiorstwa, z wyszczególnieniem korporacji, następnie omówiono teorię produkcji, teorię kosztów, struktury rynkowe oraz równowagę przedsiębiorstwa w różnych sytuacjach rynkowych. W części czwartej, dotyczącej sposobów finansowania działalności gospodarczej, scharakteryzowano rynek kapitałowy oraz giełdę papierów wartościowych, z uwzględnieniem giełdy warszawskiej. Część piąta poświęcona jest analizie prawidłowości występujących na rynkach czynników wytwórczych - pracy, ziemi i kapitału. Omówiono w niej też ceny tych czynników, a więc takie kategorie ekonomiczne, jak: płaca, renta, procent i zysk ekonomiczny. Uwzględniono tu również rynek
12 informacji, który we współczesnym świecie zawłaszcza coraz to większy potencjał rynkowy. W celu łatwiejszego przyswojenia materiału, ważniejsze kwestie i definicje umieszczone zostały w ramkach, jak również pytania, służące sprawdzeniu stopnia opanowania wiedzy. W podręczniku zwrócono szczególną uwagę na kojarzenie teorii ekonomii z rzeczywistością gospodarczą w naszym kraju. Wszędzie, gdzie było to tylko możliwe i uzasadnione, starano się nawiązywać do realiów transformującej się gospodarki polskiej. N a ile się to udało - oceni sam Czytelnik. Szeroko dostępne na naszym rynku podręczniki opracowane na Zachodzie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, analizują jedynie krajów rozwiniętego kapitalizmu. Podręczniki tego typu, mimo ich wielu zalet, nie mogą być jedynym źródłem wiedzy o gospodarce dla studentów polskich. Oddając ten podręcznik w ręce Czytelników mam nadzieję, że przyczyni się on do lepszego zrozumienia zjawisk i procesów związanych z budową gospodarki rynkowej w Polsce. Zofia Dach