Przenikanie się kultur na ziemiach polskich Dzieje i kultura Żydów Do końca października br. zapraszamy do oglądania wystawy Przenikanie się kultur na ziemiach polskich. Pierwsza część cyklicznej ekspozycji zdjęciowej obejmuje historię i dziedzictwo kulturowe Żydów. W drugiej części możemy obejrzeć nekropolie z Krakowa, Chrzanowa i Bielska-Białej. Wystawę można oglądać w godzinach otwarcia biblioteki, na parterze, w sali 101. Pierwsi Żydzi na terenach Polski pojawili się X wieku. Od czasów powstania Królestwa Polskiego kraj nasz był jednym z najbardziej tolerancyjnych w Europie, staliśmy się ośrodkiem migracji narodu żydowskiego do Polski. Na początku XX wieku tereny Polski zamieszkiwało ok. trzy i pół miliona mieszkańców wyznania mojżeszowego. Tysiącletnią obecność Żydów brutalnie przekreślił Holocaust, a znaczna część, która przeżyła opuściła Polskę po drugiej wojnie światowej. Kolejną falę emigracji wymusiły wydarzenia marcowe z 1968 roku. Dziś nad Wisłą mieszka zaledwie kilkanaście tysięcy Żydów. Ci, którzy zamieszkują głównie Izrael i Stany Zjednoczone często Dawny ratusz kazimierski, plac Wolnica wracają do swoich korzeni, aby spotkać się z historią i odwiedzić zmarłych na kirkucie w rodzinnym mieście. ośrodków Jednym z najbardziej znaczących żydowskiego dziedzictwa kulturowego na świecie jest do dziś krakowski Kazimierz, który powstał w 1335 r. i otrzymał nazwę od imienia swojego założyciela, króla Kazimierza Wielkiego. To właśnie tutaj przetrwał do dziś unikalny zespół urbanistyczny dawnego miasta żydowskiego. Osiedlili się tutaj Żydzi wysiedleni Płaskorzeźba Henryka Hochmana Przyjęcie Żydów do Polski na dawnym ratuszu kazimierskim przy placu Wolnica z Krakowa, leżącego wówczas po drugiej stronie Wisły. Od tego momentu po dzień dzisiejszy na Kazimierzu wciąż funkcjonują dwie tradycje: chrześcijańska i judaistyczna. Współistnienie tych kultur jest widoczne w postaci synagog, kościołów i nazw ulic. Serce żydowskiej części Krakowa zachęca do spaceru po zakątkach tego miejsca, zapoznania się z kulturą i wyjątkowego obyczajowością tworzoną przez Żydów na przestrzeni wieków.
Dawny Dom Modlitwy Kowea Itim Latora przy ul. Józefa Dawny szpital żydowski przy ul. Skawińskiej 8 Szczególną uwagę zwraca Synagoga Stara, wzniesiona przez Żydów czeskich w połowie XV w. Bóżnica należy do najcenniejszych zabytków żydowskiej architektury sakralnej w Europie. Do 1939 roku pełniła rolę centralnej synagogi, głównego ośrodka religijnego i kulturalnego krakowskiej gminy żydowskiej. W 1958 r. po odrestaurowaniu ze zniszczeń wojennych Krakowska Kongregacja Wyznania Mojżeszowego przekazała synagogę na cele muzealne. Obecnie mieści się tutaj Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Oddział Judaistyczny. Na naszej wystawie można obejrzeć zdjęcia ilustrujące wnętrze synagogi i ekspozycji gromadzonych przez Muzeum od 1958 r. związanych z kultem religijnym, obyczajami i folklorem. Judaika, mające dziś wartość zabytkową, używane były niegdyś w bóżnicach i domach w trakcie różnych uroczystości. Ale wróćmy do synagogi. Wchodząc, mijamy renesansowy portal z hebrajskim napisem: To jest brama Jahwe, sprawiedliwi wchodzić przez nią będą. W przedsionku możemy zobaczyć kamienną studnię z żywą wodą służącą do obmycia rąk. Synagoga Stara To jest brama Jahwe, sprawiedliwi wchodzić przez nią będą Tuż za portalem, po lewej stronie znajduje się kamienna, barokowa skarbona z 1638 r.,
zaś na środku głównej sali modlitewnej, na kamiennym podwyższeniu, stoi piękna, okazała bima w kształcie baldachimu. Późnorenesansowy Aron ha kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory) z koroną i ozdobnymi drzwiami, zwieńczony jest tablicą z hebrajskim napisem: Za moim pośrednictwem rządy sprawują królowie. Aron ha kodesz usytuowany na wschodniej ścianie synagogi, skierowany jest w kierunku Jerozolimy. W głównej sali modlitewnej, babińcu oraz sali śpiewaków możemy zobaczyć zachowane do dzisiaj pozostałości polichromii. Na Kazimierzu w Krakowie znajduje się 7 synagog wartych odwiedzenia. Jedyną czynną ortodoksyjną świątynią, w której Bima odbywają się regularnie nabożeństwa we wszystkie szabaty i święta jest położona w sąsiedztwie nekropolii synagoga Remuh. Postępowa (Tempel) jest synagogą reformowaną, a nabożeństwa odbywają się w niej nieregularnie. Co roku, z okazji Festiwalu Kultury Żydowskiej, na ulicach Kazimierza i w synagogach odbywają się koncerty i warsztaty poświęcone dziedzictwu kulturowemu Żydów. Można poznać również tajemnicę tworzenia wycinanki żydowskiej uczestnicząc w warsztatach. Wycinanka żydowska jest wytworem tradycyjnej sztuki żydowskiej ściśle związanej z religią, przedstawia żydowskie święta, teksty modlitw i psalmów. Najbardziej znaną wycinanką jest mizrach, wieszany na wschodniej ścianie domu, skierowany w stronę Jerozolimy, oraz wycinanka na święto Szawuot. Obecnie wycinankę żydowską tworzą artyści, opierający się na tradycji. Zachęcamy Państwa do zapoznania się na naszej wystawie z pracami Marty Gołąb, krakowskiej artystki tworzącej wycinankę żydowską od lat. Zdjęcia wycinanki pochodzą z ekspozycji Po tej stronie jest Bima Aron ha - kodesz Wycinanka żydowska
duch życia - wycinanka żydowska zorganizowanej przez Galerię Dawna Synagoga w Nowym Sączu. Finezyjne wycinanki artystki możemy zobaczyć też w Synagodze Starej w Krakowie oraz na innych wystawach i synagogach w całej Polsce. Historia i kultura żydowska skłania nas również do odwiedzenia nekropolii. Kirkuty to miejsce szczególne. Unikalne zabytki żydowskiej sztuki nagrobnej budzą zachwyt i zadumę. W drugiej części wystawy możemy obejrzeć zdjęcia jednego z najstarszych w Europie, a zarazem najstarszego w Krakowie cmentarza Remuh, założonego w 1551 r. Pochówki odbywały się tutaj do połowy XIX w., a najstarszy nagrobek pochodzi z 1552 r. Miejsce spoczynku znalazło tu wielu rabinów, uczonych i zasłużonych mieszkańców Krakowa. Zabytkowy Remuh, położony w sąsiedztwie Synagogi o tej samej nazwie, jest ośrodkiem pielgrzymek Żydów z całego świata. Cmentarz posiada najcenniejszy w Polsce zespół nagrobków żydowskich z XVI i XVII wieku, zaś szczególną uwagę zwracają unikalne nagrobki tumbowe o czterospadowym, trapezoidalnym kształcie. Kirkut otoczony jest murem, odbudowanym po II wojnie światowej. Prace archeologiczne prowadzone tutaj w tym czasie pomogły odkryć ponad 700 nagrobków. Niektóre z nich udało się usytuować w miejscu właściwego pochówku, Ściana Płaczu natomiast fragmenty połamanych macew wkomponowane zostały w ogrodzenie cmentarza. Tworzą one tzw. Ścianę Płaczu. Najprawdopodobniej najstarszą częścią kirkutu jest skwer znajdujący się nieopodal bramy wejściowej prowadzącej na wspólny dziedziniec synagogi i cmentarza. Do II wojny światowej znajdował się w tym miejscu mur ogradzający kirkut. Obecnie możemy zobaczyć w tym miejscu tablicę upamiętniającą rozstrzelanie 65 tys. żydowskich mieszkańców Krakowa. Funkcje grzebalne pełni do dzisiaj Nowy Cmentarz Żydowski pochodzący z 1800 r., znajdujący się również na Kazimierzu w Krakowie. Tablica pomiątkowa Dalsza część wystawy przedstawia chrzanowską nekropolię, oddaloną o niecałe 40 km od krakowskiego Kazimierza. Piękny, okazały, dobrze zachowany kirkut jest świadectwem obecności Żydów w tym mieście.
Przed II wojną światową społeczeństwo pochodzenia żydowskiego stanowiło tutaj połowę 20 tysięcznej populacji. Holocaust przeżyło tylko ok. 10% z nich, większość zginęła w hitlerowskim obozie zagłady Auschwitz-Birkenau. Cmentarz założony w połowie XVIII w., mieszczący się przy obecnej ulicy Podwale w Chrzanowie, liczy dzisiaj ok. 3 tys. macew. Najstarszy zachowany do dziś nagrobek pochodzi z 1802 r., natomiast ostatnie pochówki datowano na okres tuż po II wojnie światowej. Na cmentarzu mieszczą się dwa ohele, wzniesiony nad grobem rabina Salomona Bochnera i nad grobami przedstawicieli rabinackiego rodu Halbersztamów. Pamiątkowa mogiła pomiątkowa W centralnej części cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła 37 osób pochodzenia żydowskiego rozstrzelanych przez hitlerowców we wrześniu 1939 r. w pobliskiej Trzebini. Pomnik jest także wspomnieniem ostatecznej zagłady Żydów z Chrzanowa w lutym 1943 r. Na wystawie można obejrzeć zdjęcia wybranych macew z inskrypcjami hebrajskimi i dokładnie przyjrzeć się umieszczonej na nich artystycznie rzeźbionej symbolice. Inskrypcje pisane są w języku hebrajskim, a na nielicznych macewach można spotkać dopiski w jidysz, języku polskim i niemieckim. Ślady obecności Żydów w Chrzanowie to nie tylko nekropolia, ale i też zabudowania pożydowskie przy ulicy 3 Maja, ulicy Kadłubka i Alei Henryka. Łaźnia żydowska przy ulicy 3 Maja 9 została zdewastowana przez Niemców podczas II wojny światowej, a po odbudowie budynku, mieści się w nim galeria handlowa. Synagoga Anchei Chail, zwana też Małą, przy ulicy Jagiellońskiej, rozebrana została zaraz po wojnie, a Synagoga Wielka, wzorowana na przepięknej krakowskiej Synagodze Izaaka, przy dawnym Placu Estery (dzisiejsze skrzyżowanie ulic Krakowskiej i Garncarskiej) wyburzona została w 1973 r. decyzją ówczesnych władz komunistycznych. Kirkut w Chrzanowie pomiątkowa Łaźnia żydowska, obecnie galeria handlowa
Podobnie w Bielsku i Białej nie ocalała żadna z trzech przedwojennych synagog. Zaraz na początku wojny, w pierwszych dniach września hitlerowcy spalili Synagogę Postępową w Bielsku, zbudowaną wg projektu Ludwika Schöne i Karola Korna. Obecnie na jej miejscu, przy ulicy 3 Maja, znajduje się Bielska Galeria BWA ze zdjęciami przedwojennej synagogi i jej ruinami z początków wojny. Od strony ul. Mickiewicza wmurowano pamiątkową tablicę informującą o istnieniu synagogi w latach 1881-1939. Całkowitemu zniszczeniu uległy synagogi w Białej: Synagoga Postępowa (1889-1939), mieszcząca się przy skrzyżowaniu ulic: dzisiejszej Krakowskiej i Kazimierza Wielkiego i Synagoga "Ahawat Tora" (Miłość Tory), (1912-1939) przy ul. Szpitalnej 5 (obecna ulica Dmowskiego). Spaleniu uległ Żydowski Dom Ludowy z łaźnią, salą teatralną i gimnastyczną. Obecnie mieści się tutaj Teatr Lalek Banialuka. Przechodząc ulicą Stojałowskiego w kierunku Białej, na wysokości placu Smolki możemy spotkać tablicę upamiętniającą Polską modlitewnię z lat 1870-1939. Dziś to puste miejsce, zapisane jedynie w naszej pamięci, budzi szacunek i wspomnienie tamtych chwil. Żydowska Gmina Wyznaniowa, licząca obecnie zaledwie 50 członków, mieści się dzisiaj przy ulicy 3 Maja 7, a w Domu Modlitwy założonym w latach 90-tych XX wieku, w tym samym budynku, odbywają się nabożeństwa regularnie w szabaty i święta. Ze względu na ograniczone miejsce, na wystawie można obejrzeć zaledwie namiastkę bielskiej nekropoli. Dlatego tych, których interesuje bielski kirkut położony przy ul. Cieszyńskiej 92 w dzielnicy Aleksandrowice zapraszamy do galerii na naszej stronie internetowej Przenikanie się kultur na ziemiach polskich. Dzieje i kultura Żydów. Kirkut w Bielsku-Białej Kirkuty. Nekropolia założona została dopiero w 1849 r. Wcześniej bielscy Żydzi chowani byli na cmentarzu w Cieszynie. Najstarszą macewą jest nagrobek siedemnastoletniego chłopca Josefa Neumanna, który zmarł 3 września 1849 r. Odwiedzając bielską nekropolię warto zobaczyć nagrobki przeniesione ze zlikwidowanego w latach 60 tych, cmentarza w Białej przy ulicy Wyzwolenia 59. Ziemia nekropolii kryje prochy katoli-
ków i wyznawców islamu, pochowanych we wspólnej kwaterze wojskowej ofiar pierwszej wojny światowej. Spoczywa tu wielu zasłużonych dla miasta Bielszczan, m. in. Karol Korn, Leopold Landau, Salomon Pollak i wielu innych honorowych mieszkańców miasta. Inskrypcje spotykane na macewach i współczesnych nagrobkach wykute są w dwóch językach: po hebrajsku i niemiecku, polsku lub jidysz, natomiast symbolika, w przeciwieństwie do innych nekropolii pozostaje ze względu na postępowy charakter bielskiego kirkutu dość uboga. Dom przedpogrzebowy, w którym odbywają się nabożeństwa żałobne, jest obecnie jedynym żydowskim budynkiem sakralnym w mieście. W 1983 r. bielska nekropolia otrzymała status zabytku, a funkcje grzebalne pełni do dnia dzisiejszego. Synagogi i nekropolie są dobrze zachowanym świadectwem obecności Żydów na naszych terenach. Wystawa jest próbą odzwierciedlenia przeplatających się kultur i próbą zachęcenia do podążania śladami społeczności żydowskiej na naszej ziemi.