TEMATY DO OPANOWANIA NA EGZAMIN (Kolejność prezentowania na wykładzie może różnić się od przedstawionej poniżej) I. Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego i społeczności międzynarodowej II. Źródła prawa międzynarodowego i zobowiązań międzynarodowych 1. Art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości 2. Zwyczaj międzynarodowy 3. Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane 4. Akty jednostronne państw (w tym problem acquiescence oraz estoppel) 5. Wiążące uchwały organizacji międzynarodowych 6. Umowy międzynarodowe Prawo traktatów - Zawarcie i wejście w życie traktatów - Przestrzeganie, stosowanie i interpretacja traktatów - Nieważność, wygaśniecie i zawieszenie działania traktatów - Sukcesja państw w odniesieniu do zobowiązań traktatowych Temat II.6 (Prawo traktatów) proszę przerobić samodzielnie. Pomocne będą: a) podręczniki (zwłaszcza temat: Sukcesja państw), b) ćwiczenia (te grupy, dla których ćwiczenia są prowadzone), c) skrypt do ćwiczeń [http://www.grocjusz.edu.pl/skrypt_index.html] III. Wzajemne relacje między poszczególnymi źródłami prawa 1. Problem hierarchii źródeł prawa międzynarodowego 2. Problem hierarchii norm prawa międzynarodowego 3. Zobowiązania erga omnes oraz dopuszczalność actio popularis w prawie międzynarodowym 1
IV. Miejsce prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym 1. Status w polskim prawie ratyfikowanych umów międzynarodowych 2. Status w polskim prawie umów międzynarodowych innych, niż ratyfikowane 3. Status w polskim prawie wiążących uchwał organizacji międzynarodowych 4. Status w polskim prawie norm międzynarodowego prawa zwyczajowego Tematy: IV.1 oraz IV.2 proszę przerobić samodzielnie. Źródła: j.w. V. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego. Jurysdykcja państwa 1. Elementy statuujące państwowość 2. Uznanie za państwo 3. Jurysdykcja legislacyjna państwa (w tym: problem zwierzchnictwa personalnego państwa, oraz problem obywatelstwa osób fizycznych i prawnych na gruncie prawa międzynarodowego) 4. Jurysdykcja wykonawcza państwa 5. Jurysdykcja sądownicza państwa 6. Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państwa: - immunitet dyplomatyczny i konsularny - immunitet wysokich urzędników państwowych - immunitet państwa VI. Odpowiedzialność państwa w prawie międzynarodowym publicznym 1. Zasady ponoszenia odpowiedzialności 2. Przesłanki bezprawności czynu - przypisanie czynu - naruszenie prawnomiędzynarodowego zobowiązania 3. Problem winy i szkody jako przesłanek odpowiedzialności państwa 4. Okoliczności wyłączające bezprawność 5. Konsekwencje aktu bezprawnego 2
VII. Międzynarodowe Sądownictwo Karne VIII. Metody służące zapewnianiu przestrzegania prawa międzynarodowego 1. Kompetencja Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w zakresie rozstrzygania sporów międzynarodowych (art. 36 Statutu MTS). Sądownictwo międzynarodowe 2. Problem dopuszczalności użycia siły zbrojnej - użycie siły w samoobronie - interwencja na zaproszenie - interwencja humanitarna - użycie siły na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ - działalność sił pokojowych - użycie siły w ramach wykonywania prawa do samostanowienia 3. Kontrola zbrojeń 4. Środki odwetowe 5. Środki nie polegające na użyciu siły zbrojnej a nakładane przez RB ONZ na podstawie art. 41 Karty Narodów Zjednoczonych IX. Pokojowe rozstrzyganie sporów międzynarodowych 1. Mediacja, koncyliacja, dobre usługi 2. Sądownictwo międzynarodowe a arbitraż międzynarodowy Temat ten proszę przerobić samodzielnie. Źródła j.w. X. Status prawny obszarów morskich 1. Wody wewnętrzne, 2. Morze terytorialne, 3. Strefa przyległa i wyłączna strefa ekonomiczna, 4. Morze pełne i szelf kontynentalny (w tym: prawo wizyty i rewizji, prawo pościgu) Temat ten proszę przerobić samodzielnie. Źródła j.w. 3
XI. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka z 1950 roku 1. Charakter Konwencji, 2. Procedura składania skargi indywidualnej, 3. Wybrane postanowienia materialne. Ten temat wyłącznie w grupach, dla których prowadzone są ćwiczenia. SUGEROWANE PODRĘCZNIKI (do wyboru, jednak wydane nie wcześniej, niż w 2000 roku) L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, J. Barcik, T. Srogosz: Prawo międzynarodowe publiczne, J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe, (szczególnie polecane) W. Góralczyk: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, A. Łazowski, A. Zawidzka: Prawo międzynarodowe publiczne, S. Sawicki, W. Góralczyk: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, A. Wyrozumska, W. Czapliński: Prawo międzynarodowe publiczne (szczególnie polecane) LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA W. Czapliński, A. Wyrozumska: Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego, P. Filipek, B. Kuźniak: Prawo międzynarodowe publiczne. Testy, kazusy, tablice, M. Frankowska: Prawo traktatów, J. Horodyski (red.): Prawo międzynarodowe publiczne. Zbiór testów dla studentów, J. Horodyski, Prawo międzynarodowe publiczne. Repetytorium, B. Kuźniak, M. Marcinko, Organizacje międzynarodowe, B. Liżewski: Prawo międzynarodowe w polskiej praktyce sądowej, R.R. Ludwikowski, Handel międzynarodowy, M.N. Shaw: Prawo międzynarodowe, 4
J. Sutor: Prawo dyplomatyczne i konsularne, A. Wyrozumska: Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka. ZALICZENIE ZAJĘĆ Studenci mogą uzyskać zaliczenie przedmiotu na jeden z trzech możliwych sposobów: 1. Aktywność w czasie zajęć: W toku wykładów rozważane będą problemy prawne, ilustrujące przedstawiane zagadnienia. Za poprawne rozwiązanie danego problemu uzyskuje się 1 punkt. W toku jednego wykładu jedna osoba może uzyskać nie więcej, niż 3 punkty. Zgromadzenie 12 punktów w ciągu semestru daje prawo do uzyskania oceny dostatecznej, bez konieczności przystępowania do egzaminu. Niezależnie od powyższego, zgromadzone punkty (w dowolnej ilości, nie większej, niż 12) zostają zaliczone do punktacji egzaminacyjnej (zob. pkt 3 poniżej). 2. Esej: Przygotowanie eseju (1.200-5.000 wyrazów) z dziedziny prawa międzynarodowego oraz stosunków międzynarodowych. Esej powinien (w grę wchodzi jedno z poniższych): A. Wykazywać błąd merytoryczny w udokumentowanej publikacji medialnej (radio, telewizja, prasa) lub wydawnictwie naukowym. Np. "Odszkodowania [za II WŚ] były regulowane traktatami, zatem również zrzeczenie się odszkodowań [ ] wymaga aktu prawnego o podobnym statusie, co traktat [a nie aktu jednostronnego] [ ]" [źródło: Tygodnik W sieci, nr 40(96) 2014, G. Kostrzewa-Zorbas, Biliony dolarów za II wojnę światową, s. 17-21] - dlaczego to stwierdzenie jest oczywiście błędne z punktu widzenia prawa międzynarodowego? Jedna publikacja może być podstawą jedynie jednego eseju. B. Wykazywać błąd merytoryczny lub nieścisłość w udokumentowanym stanowisku przedstawiciela państwa lub organizacji międzynarodowej. Np. "The African Union (AU) has accused the International Criminal Court (ICC) of "hunting" Africans 5
because of their race" [źródło: http://www.bbc.com/news/world-africa-22681894] - Dlaczego stanowisko Unii Afrykańskiej jedynie pozornie jest zasadne? Dany przypadek może być podstawą jedynie jednego eseju. C. Udzielać odpowiedzi na oryginalny (tzn. uprzednio nieanalizowany w literaturze przedmiotu) problem. Np. Dlaczego ChRL udziela pożyczek państwom rozwijającym się, nie uzależniając tego od spełnienia warunków związanych z ochroną praw człowieka, podczas, gdy UE takie warunki stawia. Dlaczego UE działa w tak (pozornie) nierozsądny sposób? Jeden problem może być podstawą jedynie jednego eseju. UWAGA: - Pomysł eseju powinien zostać zaakceptowany przez prowadzącego zajęcia do dnia 15 grudnia 2015 roku, - Esej powinien zostać przekazany prowadzącemu w wersji elektronicznej do dnia 5 stycznia 2015 roku, - Złożony esej może zostać odrzucony przez prowadzącego z powodów merytorycznych (decyzja do dnia 10 stycznia). 3. Egzamin: PRZYKŁADOWY TEST... (imię i nazwisko oraz nr indeksu) (liczba punktów z wykładu) Gwiazdka przed pytaniem (*) oznacza, że w danym pytaniu wchodzi w grę wybór więcej niż jednej odpowiedzi, tzn. poprawne mogą być: jedna, dwie bądź więcej odpowiedzi. W pytaniach nieoznaczonych gwiazdką, poprawna jest zawsze tylko jedna odpowiedź. Błędna odpowiedź na pytanie skutkuje odjęciem 1 pkt. (odpowiedź błędna to taka, w której zaznaczono cokolwiek więcej lub cokolwiek mniej, niż należy) (*) Rezolucja merytoryczna Rady Bezpieczeństwa ONZ w przedmiocie nałożenia sankcji ekonomicznych nie zostanie przyjęta, jeżeli: (a) przeciwko jej przyjęciu zagłosuje Francja (pozostałe głosy są za ); (b) przeciwko jej przyjęciu zagłosuje 6
siedem państw nie będących stałymi członkami RB (pozostałe głosy są za ); (c) dwóch stałych członków RB wstrzyma się od głosu (pozostałe głosy są za ). (*) Jednostki (np. osoby fizyczne) mogą wszczynać postępowania przeciwko państwom: (a) przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości; (b) przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka; (c) w systemie rozstrzygania sporów Światowej Organizacji Handlu; (d) na platformie Międzynarodowego Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych. Państwo X każdego roku jest zdolne wyeksportować 100 jednostek gazu ziemnego. Na podstawie traktatu zawartego w 2000 roku między państwami X, Y i Z, państwo X zobowiązało się dostarczać każdego roku przez dziesięć kolejnych lat: państwu Y-70 jednostek gazu ziemnego, państwu Z -30 jednostek gazu ziemnego. W 2003 roku państwo X zawarło jednak kolejny traktat z państwami Y oraz A, na podstawie którego zobowiązało się dostarczać każdego roku przez siedem kolejnych lat: państwu Y-90 jednostek gazu, państwu A-10 jednostek gazu. Biorąc pod uwagę art. 30 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, w 2004 roku państwo X prawnie zobowiązane było do wyeksportowania następujących ilości gazu do: (a) Y-90, Z-30, A-10; (b) Y-90, Z-0, A-10; (c) Y-70, Z-30, A-0, (d) Y-0, Z-0, A-0. MTS w sprawie Barcelona Traction z 1970 roku wskazał, że zobowiązania państwa w zakresie przestrzegania pewnych podstawowych praw człowieka mają charakter erga omnes. To stwierdzenie oznacza, że: (a) te prawa człowieka powinny być przestrzegane w stosunku do wszystkich osób znajdujących się na terytorium danego państwa; (b) prawa człowieka są niezbywalne; (c) każde państwo może wszcząć postępowanie przed MTS przeciwko państwu, które narusza zobowiązania erga omnes; (d) wszystkie powyższe odpowiedzi są błędne. W związku z rozpadem byłej Jugosławii państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej sformułowały następujące, dodatkowe kryterium uznania: (a) uznawane państwo akceptuje jurysdykcję MTS; (b) uznawane państwo jest członkiem ONZ; (c) uznawane państwo ma efektywny rząd; (d) wszystkie powyższe odpowiedzi są błędne. (*) Chcąc wykazać, że tzw. zbrodnia katyńska stanowiła zbrodnię ludobójstwa w rozumieniu definicji przyjętej w art. II konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, wykazać należałoby, że: (a) liczba ofiar była większa niż 15.000 osób, (b) liczba ofiar była większa niż 50.000 osób, (c) ofiary były jeńcami wojennymi, (d) mord został popełniony w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej; (e) ofiary miały status kombatantów. (*) Prawo międzynarodowe nie pozwala sądom francuskim na orzekanie w sprawie karnej (ze względu na brak jurysdykcji sądowniczej), w której oskarżonym jest przebywający we Francji: (a) obywatel polski, który na terytorium Węgier zabił obywatela francuskiego; (b) obywatel ChRL, który na terytorium Stanów 7
Zjednoczonych prowadził działalność szpiegowską, skierowaną przeciwko interesom Francji; (c) obywatel Jemenu, podejrzany o próbę zamachu terrorystycznego na ambasadę Stanów Zjednoczonych w Bagdadzie. Z rozporządzenia Rady WE nr 44/2001 (tzw. Bruksela I ) wynika, że polski przedsiębiorca (zamieszkały w Polsce), któremu kontrahent mający siedzibę na terytorium Belgii stawia zarzut niewykonania kontraktu handlowego: (a) co do zasady może być pozywany przed sąd belgijski (od tej zasady są wyjątki); (b) co do zasady nie może być pozywany przed sąd belgijski (od tej zasady są wyjątki); (c) w żadnym przypadku nie może być pozywany przed sąd belgijski; (d) może być pozywany przed sąd belgijski tylko wtedy, gdy zastosowanie znajduje zasada jurysdykcji uniwersalnej. (*) Immunitet nie przysługuje obcemu dyplomacie, który przed sądem polskim [w pytaniu zakładamy, że państwo wysyłające nie zrzekło się immunitetu]: (a) oskarżony jest (w sprawie karnej) o popełnienie na terytorium RP czynu zabronionego, zagrożonego w polskiej ustawie karą wyższą, niż dwa lata pozbawienia wolności; (b) oskarżony jest (w sprawie karnej) o popełnienie na terytorium RP czynu zabronionego niemającego związku z funkcjami urzędowymi; (c) pozwany jest (w sprawie cywilnej) o zapłacenie czynszu z tytułu najmu lokalu przeznaczonego na prywatną rezydencję w Polsce; (d) immunitet przysługuje we wszystkich wskazanych przypadkach. (*) Typem aktu jednostronnego jest (są): (a) zrzeczenie się; (b) protest; (c) uznanie; (d) przyrzeczenie; (e) rekwizycja; (f) substytucja; (g) notyfikacja. (*) Art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych narusza: (a) prowadzenie przez rząd danego państwa operacji zbrojnych przeciwko działającym na jego terytorium ugrupowaniom terrorystycznym; (b) użycie sił zbrojnych do zastosowania blokady morskiej portów lub wybrzeży innego państwa; (c) nałożenie na inne państwo sankcji ekonomicznych; (d) żadne z opisanych działań nie narusza wskazanego przepisu. Zgodnie z poglądem przedstawionym w toku wykładu, samoobrona prewencyjna (preemptive self-defence) jest w świetle prawa międzynarodowego: (a) niedozwolona; (b) dozwolona wyraźnie przez art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych; (c) dozwolona pod warunkiem, że państwu zagraża bezpośrednio atak zbrojny na wielką skalę, istnienie niebezpieczeństwa jest ponad wszelką wątpliwość udowodnione i nie można mu inaczej zapobiec, jak tylko używając siły zbrojnej. MTS w opinii doradczej w sprawie legalności groźby i użycia broni jądrowej (1996 rok) stwierdził, że: (a) prawo międzynarodowe bezwzględnie zakazuje groźby użycia broni jądrowej; (b) prawo międzynarodowe bezwzględnie zakazuje użycia broni jądrowej; (c) nie można z całą pewnością ocenić legalności użycia broni 8
jądrowej w szczególnych przypadkach wykonywania prawa do samoobrony; (d) użycie broni jądrowej jest dopuszczalne wyłącznie na podstawie uprzedniej autoryzacji Rady Bezpieczeństwa ONZ (na podstawie art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych). Fundamentalnym założeniem Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej jest: (a) zakaz rozmieszczania broni jądrowej w przestrzeniach niepodlegających suwerenności żadnego państwa; (b) redukcja ilości strategicznych głowic jądrowych; (c) zobowiązanie państw posiadających broń jądrową do jej nieprzekazywania komukolwiek; (d) Układ nie wszedł w życie, ponieważ jego stronami nie są: Rosja i Stany Zjednoczone. Dnia 2 czerwca 2008 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1816. Zgodnie z pkt. 7 tego aktu, okręty wojenne państw obcych mogą wpływać na wody terytorialne (tj. wody wewnętrzne i morze terytorialne) Somalii w pościgu za piratami. Wskazany fragment rezolucji: (a) odzwierciedla obowiązujące prawo zwyczajowe i postanowienia Konwencji o prawie morza z 1982 roku, które pozwalają każdemu państwu ścigać piratów na wodach terytorialnych państw obcych bez zgody tych ostatnich; (b) nie odzwierciedla obowiązującego prawa zwyczajowego i postanowień Konwencji o prawie morza z 1982 roku, które nie pozwalają ścigać piratów na wodach terytorialnych państw obcych bez zgody tych ostatnich; (c) jest pierwszą we współczesnym prawie międzynarodowym regulacją odnoszącą się do problemu piractwa (w szczególności: Konwencja o prawie morza z 1982 roku nie odnosi się do problemu piractwa); (d) wszystkie odpowiedzi są błędne. Funkcjonariusz policji państwa X bez zgody swoich przełożonych (i z naruszeniem prawa państwa X) torturował przesłuchiwanego terrorystę: (a) państwo X nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie normy prawa międzynarodowego, zakazującej stosowania tortur, ponieważ nie można mu przypisać aktu policjanta; (b) państwo X ponosi odpowiedzialność za naruszenie normy prawa międzynarodowego zakazującej stosowania tortur, ponieważ państwu można przypisać akty jego organów nawet wówczas, gdy wykroczyły one poza posiadane uprawnienia, o ile w danym przypadku organ występuje wedle wszelkich oznak (jak w rozpatrywanej sprawie) w charakterze kompetentnego organu państwa; (c) państwo X ponosi odpowiedzialność za naruszenie normy prawa międzynarodowego zakazującej stosowania tortur, o ile można mu przypisać winę w nadzorze nad funkcjonariuszem. Podmiot świadczący tzw. dobre usługi w sporze międzynarodowym: (a) przedstawia konkluzje co do faktów lub prawa, ewentualnie niewiążące zalecenia dla stron, propozycje rozstrzygnięcia etc.; (b) sporządza raport z badania stanu faktycznego sporu; (c) jest doradcą i udziela zaleceń; (d) wszystkie powyższe odpowiedzi są błędne. 9
Wyłączna strefa ekonomiczna: (a) rozciąga się maksymalnie do 350 mil morskich od linii podstawowej; (b) jest obszarem, w którym statkom wszystkich państw przysługuje prawo nieszkodliwego przepływu na takich samych zasadach, jak przez morze terytorialne; (c) obejmuje także dno morskie i podziemie; (d) jest obszarem, w którym wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania podmorskich kabli i rurociągów. (*) W przypadku utworzenia przez Polskę (na morzu terytorialnym RP) sztucznej wyspy w pobliżu Sopotu: (a) dojdzie do naruszenia prawa międzynarodowego, które zabrania tworzenia sztucznych wysp; (b) wyspa wygeneruje własne morze terytorialne; (c) wyspa nie wygeneruje własnego morza terytorialnego, ale wpłynie na kształt dotychczasowej granicy polskiego morza terytorialnego; (d) wszystkie powyższe odpowiedzi są błędne. Z ratyfikowanego przez Polskę traktatu (opublikowanego w Dzienniku Ustaw) wynika, że państwa uznają, że należy udzielić jak najszerszej ochrony i pomocy rodzinie. To postanowienie nie może stanowić podstawy dochodzenia przed sądem polskim przez jednostkę prawa do zasiłku socjalnego (tzn. postanowienie nie może być bezpośrednio stosowane przez sąd polski), ponieważ: (a) powołana regulacja nie jest samowykonalna; (b) prawa człowieka nigdy nie są bezpośrednio stosowane w krajowych porządkach prawnych; (c) normy zawarte w traktatach nigdy nie są bezpośrednio stosowane w polskim porządku prawnym; (d) normy prawa międzynarodowego nigdy nie są bezpośrednio stosowane w polskim porządku prawnym. Sposób oceny testu: Za każdą poprawną odpowiedź: +1 pkt. Za każdą błędną odpowiedź: -1 pkt. Brak odpowiedzi: 0. Ocena dostateczna: 12 pkt. Ocena bardzo dobra: 20-19 pkt. Do punktacji egzaminacyjnej zaliczane są punkty z wykładów (tzn. punkty zdobyte za rozwiązywanie problemów prezentowanych podczas wykładu), według następującego schematu: - W semestrze Student może uzyskać maksymalnie 12 pkt. (w czasie jednych zajęć wykładowych może zdobyć maksymalnie 3 pkt.); - Jeżeli Student uzyskał na egzaminie mniej niż 12 pkt., dolicza się do punktacji egzaminacyjnej uzyskane przezeń punkty z wykładu tak, by suma punktów z egzaminu i wykładu dała 12. Pozostałe punkty z wykładu dodaje się do 12 wg wzoru: [Liczba punktów z wykładu:2]-1. 10
Przykład I: Student na wykładzie uzyskał 11 pkt., na egzaminie zaś 10 pkt. Postępujemy następująco: 10 (punkty z egzaminu) + 2 (punkty z wykładu) =12 Następnie dodajemy pozostałe 9 punktów z wykładu wg powyższego wzoru, tj. 12+[(9:2)-1]=12+3,5=15,5pkt. Przykład II: Student na wykładzie uzyskał 12 pkt., na egzaminie zaś 13 pkt.: 13+[(12:2)-1]=18 pkt. Przykład III: Student na wykładzie uzyskał 12 pkt., na egzaminie zaś 0 pkt.; 0+12= 12 pkt. 11