AWIFAUNA PO UDNIOWO-ZACHODNIEJ CZÊŒCI WROC AWIA

Ptaki Wroc³awia 17 Ptaki Œl¹ska 16 (2006): 17-70 Grzegorz Or³owski, Krzysztof Martini, Marek Martini AWIFAUNA PO UDNIOWO-ZACHODNIEJ CZÊŒCI WROC AWIA AVIFAUNA OF THE SOUTH-WESTERN PART OF THE CITY OF WROC AW Awifauna terenów miejskich w Polsce nale y do najlepiej zbadanych pod wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym (Luniak 1983; Tomia³ojæ 1990). Jednak niewiele opublikowano prac dotycz¹cych awifauny na du ych powierzchniach miejskich, obejmuj¹cych ca³e miasto lub jego fragmenty i omawiaj¹cych liczebnoœæ ptaków zarówno w okresie lêgowym, jak i pozalêgowym (Luniak i in. 1964; Tomia³ojæ 1970; Lontkowski 1989; Jermaczek i in. 1992). Nieliczne s¹ równie dane o liczebnoœciach licznych i œrednio licznych gatunków (np. ³ozówki Acrocephalus palustris czy pokrzewek Sylvia ssp.) wystêpuj¹cych na du ych powierzchniach miejskich obejmuj¹cych kilka lub kilkanaœcie kilometrów kwadratowych (Dyrcz i in. 1991; Jermaczek i in. 1995; Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Dane dotycz¹ce awifauny Wroc³awia mo na znaleÿæ w kilkunastu pracach, lecz jedynie prace Lontkowskiego i in. (1988, 1989) omawiaj¹ce ptaki pó³nocno-zachodniej czêœci Wroc³awia s¹ wyczerpuj¹c¹ monografi¹ faunistyczn¹ fragmentu tego miasta. W przesz³oœci na omawianym w niniejszej pracy fragmencie Wroc³awia prowadzono badania nad ekologi¹ kosa i œpiewaka w Parku Grabiszyñskim (Dyrcz 1969), a w latach 1970. badanych by³o metod¹ kartograficzn¹ kilka powierzchni próbnych po³o onych w dzielnicach mieszkaniowych (Kubacka 1974; Petruk 1974; Loch 1979). Zarejestrowanie stanu obecnego awifauny u³atwi uchwycenie kierunków zmian, jak równie wska e potencjalne zagro enia jakie niesie dla awifauny rozrastaj¹ca siê aglomeracja miejska Wroc³awia. Celem niniejszej pracy jest charakterystyka awifauny po³udniowo-zachodniej czêœci Wroc³awia w ostatnim piêtnastoleciu XX wieku. W pracy okreœlono i przeœledzono zmiany liczebnoœci, wystêpowanie i rozmieszczenie wybranych gatunków ptaków w okresie lêgowym oraz opisano pojawy

18 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini gatunków rzadkich i nielicznych na Œl¹sku, a tak e interesuj¹ce obserwacje fenologiczne. TEREN BADAÑ Badania prowadzono na powierzchni 25,63 km 2 obejmuj¹cej po³udniowo-zachodnie dzielnice Wroc³awia (Krzyki i Fabryczna), co stanowi³o 8,5% 4 PKP W-w Zach. Œlêza 2 1 5 A Oporów 3 7 6 B Krzyki C D E 10 Klecina 8 9 F G Ryc. 1. Mapa terenu badañ A parki, cmentarze, lasy, B ogródki dzia³kowe, C zwarta zabudowa, D zabudowa willowa, E zabudowa przemys³owa, F tereny ruderalne, G pola 1 Park Grabiszyñski, 2 Cm. Grabiszyski, 3 Górka Skarbowców, 4 powierzchnia Poltegor, 5 Park Andersa, 6 Park Skowroni, 7 Park Po³udniowy, 8 Park Kleciñski, 9 cukrownia Klecina, 10 Lasek Zabrodzki Fig. 1. Map of the study area A parks, cemeteries, forests, B allotments, C urban areas, D suburban areas, E industrial areas, F ruderal areas, G fields, 1-10 names of places

Ptaki Wroc³awia 19 ca³kowitej powierzchni miasta (292,8 km 2 w 1994 roku; GUS 1995). Granice terenu badañ wyznacza³y ulice Grabiszyñska, Lubuska, Owsiana i Borowska oraz linie kolejowe Wroc³aw-Jelenia Góra i Wroc³aw-Œwidnica. Po³udniowy kraniec powierzchni przebiega³ wzd³u granic administracyjnych miasta (ryc. 1). Wyznaczenie powierzchni o takim kszta³cie umo liwi³o zawarcie w jej granicach przekroju przez wiêkszoœæ typów œrodowisk reprezentowanych w krajobrazie miasta Wroc³awia. W obrêbie powierzchni mo na wyró niæ trzy strefy: pola uprawne po³o one w peryferyjnej czêœci powierzchni (6,17 km 2 ); strefa przedmieœæ, obejmuj¹ca peryferyjne dzielnice willowe po³o one zarówno w bezpoœrednim s¹siedztwie pól (Oporów, Klecina), jak i granicz¹ce ze zwart¹ zabudow¹ miejsk¹ (Grabiszynek, Krzyki, Wojszyce), bogate w zieleñ (17,15 km 2 ); zwarta i rozproszona zabudowa miejska, typu blokowego, wybudowana po II wojnie œwiatowej, miejscami bogata w zieleñ (2,31 km 2 ). Tereny zielone stanowi¹ 19,4% obszaru badañ. Znajduj¹ siê one g³ównie w pasie ci¹gn¹cym siê w œrodkowej czêœci powierzchni. Pas ten rozdziela powierzchniê na czêœæ miejsk¹ i podmiejsk¹. W sk³ad najwiêkszych kompleksów zieleni wchodz¹: Lasek Oporowski (10 ha), Cmentarz i Park Grabiszyñski (odpowiednio 29 ha i 39,1 ha), zadrzewienia wokó³ Górki Skarbowców (16 ha), Park Po³udniowy (23 ha), Park Andersa (6,2 ha), Park Skowroni (25,3 ha), zadrzewienie przy ul. Agrestowej (2,9 ha), Cmentarz ydowski przy ul. Œlê nej (3 ha), Park Kleciñski (7,9 ha) oraz Lasek Zabrodzki (4,3 ha). Szczególnie interesuj¹cym obszarem s¹ istniej¹ce do dzisiaj odstojniki by³ej cukrowni Klecina, których najwiêksza ³¹czna powierzchnia (na pocz¹tku lat 1990.) wynosi³a oko³o 7 ha. By³ to kompleks 15 pod³u nych zbiorników (1-2 ha), o kszta³cie prostok¹ta, otoczonych wysok¹ grobl¹ (2-3 m). W po³owie lat 1990. du a czêœæ odstojników zaczê³a zarastaæ, a pod koniec roku 1998 przyst¹piono do wyburzania cukrowni i likwidacji terenów odstojników. Od oko³o 2000 roku ca³y obszar by³ej cukrowni by³ nieu ytkowany i stanowi³ teren ruderalny, poroœniêty roœlinnoœci¹ zieln¹, w obrêbie którego zachowa³y siê trzy odstojniki wype³nione wod¹ o ³¹cznej powierzchni oko³o 2 ha. METODYKA Dane do niniejszej pracy zebrano podczas obserwacji prowadzonych w okresie od paÿdziernika 1985 do czerwca 1999 roku (wyj¹tkowo zamiesz-

20 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini czono tak e póÿniejsze obserwacje). W terenie spêdzono ok. 1600 dni, z czego wiêkszoœæ po roku 1991. W okresie sezonu lêgowego (20 III-10 VII) odbyto ponad 500 wizyt. Jako wizytê w terenie uznawano równie pojedyncz¹ obserwacjê w pobli u miejsca zamieszkania (np. obserwacja stada jemio³uszek czy przelot droÿdzików, s³yszany noc¹). Stosowano cztery metody zbierania danych: metoda wyszukiwania gniazd w okresie lêgowym (sroka, wrona, gawron, œmieszka, myszo³ów, brzegówka); badania iloœciowe w sezonie lêgowym w Parku Grabiszyñskim, na miejskiej powierzchni próbnej Poltegor i w du ym zadrzewieniu œródpolnym Lasek Zabrodzki ; kartowanie stanowisk œpiewu samców gatunków œrednio licznych na terenie ca³ej powierzchni (puszczyk, uszatka, kuku³ka, dziêcio³y, pe³zacze, kl¹skawka, pokl¹skwa, pleszka, s³owik rdzawy, pokrzywnica, ³ozówka, cierniówka, pieg a, trzcinniczek, trzciniak, œwierszczak, zaganiacz, g¹siorek, pleszka, trznadel, ortolan, potrzeszcz); obserwacje jakoœciowe i iloœciowe prowadzone we wszystkich miesi¹cach roku. W roku 1992 i 1995 przeprowadzono, przy u yciu stymulacji magnetofonowej, liczenie stanowisk sów na ca³ej powierzchni. Kontrolowano wówczas potencjalne miejsca ich wystêpowania: parki, zadrzewienia, ogródki dzia³kowe, szpalery drzew, dzielnice bogate w zieleñ. Kontrole prowadzono we wczesnych godzinach wieczornych i nocnych, od po³owy lutego do koñca kwietnia, staraj¹c siê potwierdziæ stanowiska obecnoœci¹ m³odych w póÿniejszym terminie (kwiecieñ, maj, czerwiec, a nawet lipiec, w przypadku uszatki). Liczebnoœæ gawrona, œmieszki, myszo³owa i brzegówki starano siê oceniæ podczas ka dego sezonu lêgowego. Wielkopowierzchniowe liczenia dziêcio³ów i ptaków œpiewaj¹cych (³ozówki, cierniówki, bia³orzytki, kl¹skawki, s³owika rdzawego, pokrzywnicy, zaganiacza, pieg y, pleszki, g¹siorka, pe³zacza ogrodowego) przeprowadzono wiosn¹ 1993 na ca³ym obszarze powierzchni, kartuj¹c stanowiska œpiewu samców na mapach w skali 1 : 20 000. W przypadku bia³orzytki, kl¹skawki, pokl¹skwy, pieg y, g¹siorka i raniuszka dodatkowym œwiadectwem lêgu by³y obserwacje ptaków doros³ych z pokarmem czy podlotów w towarzystwie rodziców w terytorium lêgowym. Kryterium zakwalifikowania danego samca do kategorii stacjonarny, by³o co najmniej dwukrotne jego stwierdzenie w okresie nie krótszym ni 14 dni. Liczenia ptaków w czêœci miejskiej powierzchni prowadzono od koñca marca, a na terenie rolniczym od 10 maja do koñca czerwca 1993. Przeprowadzono wówczas cztery ca³oœciowe kontrole ca³ej powierzchni badawczej. Ze wzglê-

Ptaki Wroc³awia 21 du na jej wielkoœæ, nie by³y to cztery wizyty, lecz szereg kontroli obejmuj¹cych fragmenty powierzchni, innymi s³owy w ca³ym sezonie pozwoli³o to na dok³adne skontrolowanie ca³ej powierzchni co najmniej czterokrotnie. Kontrole w czêœci miejskiej prowadzono na terenach zielonych (parki, zadrzewienia, skwery, cmentarze, zadrzewienia œródpolne, bogate w zieleñ dzielnice mieszkaniowe). Na polach uprawnych przemieszczano siê wzd³u liniowych elementów krajobrazu (dróg, rowów melioracyjnych, linii kolejowych i energetycznych, granic pól uprawnych, ogrodzeñ). Kontrole prowadzone by³y przede wszystkim we wczesnych godzinach porannych, a w przypadku s³owika i pleszki równie wieczorem. Przy ocenie liczebnoœci ptaków wodnych oparto siê na zasadach podanych przez Borowiec i in. (1981) oraz Czapulak i in. (1987). Wyniki badañ nad liczebnoœci¹ sroki i pleszki szczegó³owo omówiono w osobnych publikacjach (Or³owski i in. 2002, 2004). Wszystkie wymienione w niniejszej pracy obserwacje gatunków rzadkich uzyska³y akceptacjê Komisji Faunistycznej. Badania iloœciowe w Parku Grabiszyñskim prowadzono w latach 1991-95, wykorzystuj¹c metodê kartograficzn¹ (Tomia³ojæ 1980). W ka dym sezonie lêgowym (20 III-10 VII) przeprowadzono 8-10 kontroli porannych (rozpoczynane 0,5-1,5 przed wschodem s³oñca) i 2-4 kontrole wieczorne (prowadzone do oko³o 1 godziny po zachodzie s³oñca). Czas trwania kontroli porannych, w zale noœci od aktywnoœci g³osowej ptaków, wynosi³ od 2,5 do 6,5 godziny. Najkrótsze kontrole przypada³y w pocz¹tkowym okresie sezonu lêgowego. Prowadzono równie dodatkowe wyszukiwanie gniazd (szpak, mazurek), a celem lokalizacji stanowisk puszczyka stosowano stymulacjê magnetofonow¹. Gatunki, których udzia³ w zespole wynosi³ ponad 5% uznano za dominanty, a 2-5% za subdominanty. Podzia³ ekologiczny poszczególnych gatunków przyjêto za Tomia³ojciem (1970), zastosowano jednak pewne modyfikacje odzwierciedlaj¹ce lokalne warunki œrodowiska. Wyró niono trzy grupy ekologiczne: dziuplaki, ptaki gniazduj¹ce w koronach drzew i krzewów oraz gniazduj¹ce na ziemi i w podszycie (do 1,5 m). Ze wzglêdu na fakt gnie d enia siê wiêkszoœci synantropijnych kosów i œpiewaków na wysokoœci do 2,5 (Dyrcz 1969, Weso³owski i Czapulak 1986), gatunki te zaliczono do grupy gniazduj¹cych na ziemi i w podszycie. Do porównañ ugrupowañ przyjêto wskaÿniki podobieñstwa sk³adu gatunkowego (So1) i podobieñstwa zagêszczenia (So2). Obydwa obliczone ze wzoru Sörensena: So = 2c 100/(a + b ) gdzie a i b s¹ liczbami gatunków lub ³¹cznymi zagêszczeniami w obu porównywanych ugrupowaniach, a c jest liczb¹ gatunków wspólnych

22 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini lub wspólnym zagêszczeniem w obu zespo³ach. Podobieñstwo dominacji porównano liczb¹ Renkonena (Re), w której Re = Sd x, gdzie d jest mniejsz¹ dominacj¹ gatunku x w obydwu porównywanych zespo³ach. Zespo- ³y uznawano za podobne pod wzglêdem jakoœciowym, gdy So1 = 60-80%, a za identyczne gdy wartoœci by³y wiêksze ni 80%. Za zespo³y podobne pod wzglêdem iloœciowym przyjmowano, gdy ich So2 i Re wynosi³y 50-70%, a za identyczne gdy wartoœci by³y wiêksze ni 70% (Tomia³ojæ 1970). Do porównañ zagêszczeñ ptaków w Parku Grabiszyñskim z innymi terenami u yto wartoœci œrednich z piêciu lat badañ. Nie dokonywano porównañ z powierzchniami maj¹cymi mniej ni 10 ha, jako obarczonymi b³êdem przypadkowoœci (Tomia³ojæ 1970). Badania iloœciowe na powierzchni Poltegor przeprowadzono w roku 1996, a w œródpolnym zadrzewieniu Lasek Zabrodzki w roku 1994, prowadz¹c kartowanie miejsc œpiewu samców i innych oznak lêgowoœci oraz wykorzystuj¹c zasady zmodyfikowanej metody kartograficznej (Tomia³ojæ 1980). Na powierzchni Poltegor nie prowadzono wówczas kartowania go- ³êbi, jerzyków, wróbli i szpaków, co znacznie skraca³o wymagany czas kontroli. Liczenia rozpoczynano oko³o 0,5 godziny przed wschodem s³oñca. Na powierzchni Poltegor pojedyncza kontrola trwa³a 4-5, a w Lasku Zabrodzkim oko³o 2 godzin. Ogó³em na obydwu powierzchniach przeprowadzono po szeœæ g³ównych kontroli oraz kilka kontroli uzupe³niaj¹cych maj¹cych na celu wykrycie gniazd. W przypadku grzywacza, sierpówki, sroki i wrony, ocenê liczebnoœci oparto na liczbie zajêtych gniazd. Kontrole prowadzono od pocz¹tku kwietnia do pierwszych dni lipca. WYNIKI Badania iloœciowe Powierzchnia Park Grabiszyñski. Przed II wojn¹ œwiatow¹ w po³udniowej czêœci parku znajdowa³ siê cmentarz komunalny. Od zachodu obszar parku graniczy poprzez ruchliw¹ ulicê Grabiszyñsk¹ z du ym Cmentarzem Grabiszyñskim. Od pó³nocnego-wschodu do parku przylega willowa dzielnica mieszkaniowa Grabiszynek, a od po³udnia i wschodu ogródki dzia³kowe, wyd³u one obszary parkowe przebiegaj¹ce do ulicy Skarbowców oraz pola uprawne po³o one nad Œlêz¹. Ca³kowita powierzchnia parku wynosi oko³o 39 ha, z tego badaniami objêto 29,27 ha jego najbardziej urozmaiconej czêœci. W tej czêœci parku mo na wyró niæ dwa g³ówne fragmenty zadrzewiony (leœny) i otwarty. Pierwszy z wyró nionych fragmentów zajmuje powierzchniê 21,1 ha. Zbli ony jest on do lasu o charakterze

Ptaki Wroc³awia 23 gr¹du, z gêstym naturalnym odnowieniem krzewów, które zaczêto drastycznie ograniczaæ od roku 1992. W drzewostanie dominuj¹ rodzime gatunki drzew i krzewów liœciastych (grab Carpinus betulus, lipy Tilia spp., buk Fagus sylvatica, klony Acer spp., bez czarny Sambucus nigra, czeremcha Prunus padus), a niektórych jego czêœciach tak e szpalery rodzimych i aklimatyzowanych gatunków iglastych (g³ównie œwierki Picea spp. i ywotniki Thuja sp.). W runie licznie wystêpuje bluszcz pospolity Hedera helix. W czêœci otwartej natomiast dominuj¹ zbiorowiska rodzimej roœlinnoœci krzewiastej (tarnina Prunus spinosa i g³óg jednoszyjkowy Crataegus monogyna). Podczas piêciu lat badañ stwierdzono 57 lêgowych gatunków ptaków. W kolejnych latach gniazdowa³o 50, 49, 53, 53 i 54 gatunki (tab. 1). Dla ca³ego okresu badañ œrednia liczebnoœæ ugrupowania wynosi³a 308,1 pary, a œrednie zagêszczenie 105,2 pary/10 ha. Najwy sz¹ ³¹czn¹ liczbê par odnotowano w 1995 (tab. 1). W grupie dominantów znalaz³o siê 9 gatunków, z czego piêæ we wszystkich latach (kos, kapturka, szpak, s³owik rdzawy i pierwiosnek), a pozosta³e cztery przynajmniej podczas jednego sezonu (ziêba, grzywacz, bogatka, rudzik). Przynajmniej raz w grupie subdominantów znalaz³o siê dalszych szeœæ gatunków (œpiewak, modraszka, strzy yk, kowalik, kulczyk, zaganiacz). ¹czny udzia³ dominantów waha³ siê od 53,5 do 63,5%, a ³¹cznie z subdominantami osi¹ga³ on 74,5-82,6%. W kolejnych latach 28 gatunków (49% wszystkich) wystêpowa³o w liczbie nie wiêkszej ni dwie pary. Pomimo, e we wszystkich latach badañ najliczniejsz¹ grup¹ by³y ptaki gniazduj¹ce w podszycie i na ziemi, zarejestrowano wyraÿny spadek ich zagêszczenia (z 63 par/10 ha w 1991 do 54 par/10 ha w 1995; ryc. 2) i dominacji w ca³kowitym ugrupowaniu (z 60% w 1991 do 47% w 1995; ryc. 3). W kolejnych Zagêszczenie / Density 60 40 20 0 A B C 1991 1992 1993 1994 1995 Ryc. 2. Zagêszczenie (par/10 ha) grup ekologicznych ptaków w Parku Grabiszyñskim w latach 1991-1995 A gatunki gniazduj¹ce na ziemi i krzewach (do 1,5 m), B dziuplaki, C gatunki gniazduj¹ce w koronach krzewów i drzew Fig. 2. Density (pairs/10 ha) of ecological groups in the Grabiszyñski Park in 1991-1995 A ground nesters (up to a height of 1.5 m), B hole nesters, C bush and tree nesters

24 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini Tabela 1. Ugrupowanie ptaków lêgowych Parku Grabiszyñskiego we Wroc³awiu w latach 1991-1995 GE grupa ekologiczna: Z gatunki gniazduj¹ce na ziemi i krzewach (do 1,5 m), D dziuplaki, K gatunki gniazduj¹ce w koronach drzew i krzewów; SZ œrednie zagêszczenie (par/10 ha), SD œrednia dominacja (%) Table 1. Breeding bird assemblage of the Grabiszyñski Park in the city of Wroc³aw in 1991-1995 GE ecological group: Z ground nesters (up to a height of 1.5 m), D hole nesters, K bush and tree nesters; S mean density (pairs/10 ha), SD mean dominance (%) Gatunek Liczba par / No. of pairs GE Species 1991 1992 1993 1994 1995 SZ SD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 T. merula Z 51 31 34 41 40 13, 4 12, 8 S. atricapilla Z 43 32 33 35 35 12, 2 11, 6 S. vulgaris D 26 27 39 41 44 12, 1 11, 5 L. megarhynchos Z 19 17 19 18 23 6, 6 6, 2 Ph. collybita Z 19 16 18 19 17 6, 1 5, 8 palumbus K 14 15 17 19 22 5, 9 5, 6 F. coelebs K 15, 5 12 17 16 14 5, 1 4, 8 P. major D 13 15 15 14 16 5, 0 4, 7 E. rubecula Z 17 13 10 12, 5 10 4, 3 4, 1 P. caeruleus D 10 11 12 15 13 4, 2 4, 0 T. philomelos Z 11 7 6 7 6, 5 2, 6 2, 4 T. troglodytes Z 10 6 4, 5 6 7 2, 3 2, 2 S. serinus K 6 5 7 6 6 2, 1 1, 9 S. europaea D 3 4 5 8 9 2, 0 1, 9 H. icterina K 5 5 6 6 5 1, 9 1, 8 chloris K 3 3 4 6 4 1, 4 1, 3 G. glandarius K 3 4 3, 5 4 4 1, 3 1, 2 Ph. trochilus Z 3 3 3 3 4 1, 1 1, 0 S. communis Z 2 3 4 3 3 1, 0 1, 0 M. striata D 4 3 2 2 3 1, 0 0, 9 O. oriolus K 2 1, 5 3 4 3 0, 9 0, 9 coccothraustes K 2 4 2 3 2 0, 9 0, 9 D. major D 2 2 3 2, 5 4 0, 9 0, 9 Pas. montanus D 2 2 3 2 4 0, 9 0, 8 P. modularis Z + 2 4 4 2 0, 8 0, 8 T. pilaris K + 1 + 5 5 0, 7 0, 7

Ptaki Wroc³awia 25 Tabela 1. cd. / Table 1. continued. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A. palustris Z 2 2 2 1 4 0, 8 0, 7 S. curruca Z 2 2 2 2 2 0, 7 0, 6 A. otus K 2 1 1, 5 1, 5 2 0, 5 0, 5 brachydactyla D 1, 5 3 2 1-0, 5 0, 5 Ph. sibilatrix K 2, 5 2, 5 2 0, 5 + 0, 5 0, 5 P. pica K 1, 5 1, 5 1, 5 1 1 0, 4 0, 4 F. albicollis D - - 1 3 2 0, 4 0, 4 S. aluco D 1 1 1 1 1 0, 3 0, 3 cornix K 1 1 1 1 1 0, 3 0, 3 S. borin Z 1 1 0, 5 1 1 0, 3 0, 3 P. palustris D - 1 1, 5 1 1 0, 3 0, 3 P. viridis D 0, 5 1 1 1 1 0, 3 0, 3 Ph. colchicus Z 1 0, 5 1 1 1 0, 3 0, 3 F. hypoleuca D + 1 1 2 + 0, 3 0, 3 carduelis K + 1 2 1 + 0, 3 0, 3 familiaris D - 1 1 1 1 0, 3 0, 3 R. regulus K 4 - - - - ( 0,3) (0,3) A. caudatus K 1 1 0, 5 0, 5 0, 5 0, 2 0, 2 Par. montanus D 1 1 1 - - 0, 2 0, 2 P. domesticus D + + 1 1 1 0, 2 0, 2 A. platyrhynchos Z - - 1 1 1 0, 2 0, 2 D. minor D - 0, 5 + 0, 5 1, 5 0, 2 0, 2 canorus K + + 1 0, 5 1 0, 2 0, 2 S. decaocto K + + 1 0, 5 1 0, 2 0, 2 cannabina K + + + 1 1 0, 1 0, 1 P. canus D - - 1 0, 5 0, 5 0, 1 0, 1 Ph. phoenicurus D + + + 1 0, 5 0, 1 0, 1 D. medius D + - - 0, 5 1 0, 1 0, 1 Ph. ochruros D + - + 0, 5 + + + L. collurio K + - - - 0, 5 + + M. alba Z - - - - 0, 5 + + Razem / Total 307, 5 267, 5 302, 5 329, 5 333, 5 105, 2 100, 0

26 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini Tabela 2. Porównanie wskaÿników podobieñstwa sk³adu gatunkowego (So1), zagêszczenia (So2) i dominacji (Re) awifauny lêgowej Parku Grabiszyñskiego w kolejnych latach badañ Table 2. Comparison of similarity indices of species composition (So1) of bird assemblage, density (So2) and dominance (Re) of the Grabiszynski Park in consecutive seasons Rok Year 1991 1992 1993 1994 So1 So2 Re So1 So2 Re So1 So2 Re So1 So2 Re 1995 90, 4 81, 1 80, 9 91, 3 84, 0 87, 1 95, 3 89, 1 90, 8 97, 2 92, 3 92, 2 1994 91, 3 83, 0 82, 6 94, 1 86, 0 88, 6 98, 1 91, 2 92, 0 - - - 1993 91, 3 83, 5 83, 9 96, 1 89, 4 91, 1 - - - - - - 1992 92, 9 86, 3 88, 1 - - - - - - - - - latach wzros³o natomiast wyraÿnie zagêszczenie (z 22 par/10 ha w 1991 do 36 par/10 ha w 1995) i dominacja (z 21% w 1991 do 31% w 1995) dziuplaków. Najbardziej stabilne by³o zagêszczenie (21 par/10 ha w 1991 Dominacja / Dominance 100 80 60 40 20 0 A B C 1991 1992 1993 1994 1995 Lata / Years Ryc. 3. Zmiany dominacji grup ekologicznych ptaków w Parku Grabiszyñskim w latach 1991-1995 A-C objaœnienia jak w ryc. 2 Fig. 3. Changes in the dominance of ecological groups in the Grabiszyñski Park in the years 1991-1995 A-C explanations as in fig. 2 do 24 par/10 ha w 1995) i dominacja (19% w 1991 i 22% w 1995) ptaków gniazduj¹cych na drzewach. Porównanie wskaÿników podobieñstwa (So1, So2, Re) pomiêdzy kolejnymi latami wskazuje na du e podobieñstwo badanego zespo³u ptaków, a najwiêksze ró nice zarejestrowano pomiêdzy najbardziej oddalonymi od siebie sezonami (tab. 2). Powierzchnia Poltegor (96,8 ha). Powierzchnia znajdowa³a siê w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ, w obrêbie zwartej zabudowy miejskiej. Mia³a ona kszta³t prostok¹ta, ograniczonego przez ulice Hallera, Wiœniow¹, Drukarsk¹, Pabianick¹, Szczêœliw¹ oraz Gajowick¹. Na jej obszarze znajdowa³a siê przed- i powojenna zabudowa uboga w zieleñ. Zwarte szpa-

Ptaki Wroc³awia 27 Tabela 3. Liczebnoœæ (LP) i zagêszczenie (Z) wybranych gatunków ptaków na powierzchni Poltegor (96,8 ha) Table 3. Numbers (LP) and density (Z) of chosen bird species on the sample plot Poltegor (96.8 ha) Gatunek Z Gatunek Z LP LP Species (p/10 ha) Species (p/10 ha) S. deacoto 37 3, 8 H. icterina 4 0, 4 Ph. ochruros 22 2, 3 carduelis 3 0, 3 P. major 21 2, 2 M. striata 3 0, 3 P. caeruleus 15 1, 5 S. curruca 2 0, 2 palumbus 11 1, 1 Ph. phoenicurus 2 0, 2 monedula 8 0, 8 brachydactyla 1 0, 1 F. coelebs 7 0, 7 cornix 1 0, 1 T. merula 6 0, 6 L. megarhynchos 1 0, 1 P. pica 5 0, 5 chloris 1 0, 1 S. serinus 4 0, 4 A. otus 1 0, 1 Pas. montanus 4 0, 4 S. aluco 1 0, 1 lery drzew liœciastych (g³ównie lip Tilia spp.) wystêpowa³y wzd³u ul. Powstañców Œl¹skich. Z wiêkszych skupisk zieleni nale y wymieniæ dwa parki: przy ul. Wróblej (1,1 ha) i na rondzie na placu Powstañców Œl¹skich (2,5 ha). Ogó³em stwierdzono 27 gatunków lêgowych (³¹cznie z czterema nie liczonymi), a najliczniejszym gatunkiem by³a sierpówka. Piêæ gatunków (sierpówka, kopciuszek, bogatka, modraszka i grzywacz) wyst¹pi³o w zagêszczeniu wiêkszym ni 1 para/10 ha (tab. 3). Jedenaœcie gatunków (kawka, ziêba, kos, sroka, kulczyk, mazurek, zaganiacz, szczygie³, mucho³ówka szara, pieg a i pleszka) wyst¹pi³o w zagêszczeniu od 0,8 do 0,2 pary/10 ha. Szeœæ gatunków (pe³zacz ogrodowy, wrona, s³owik rdzawy, dzwoniec, uszatka i puszczyk) reprezentowanych by³o zaledwie przez jedn¹ parê. Lasek Zabrodzki to du e zadrzewienie œródpolne (4,3 ha) po³o one przy granicy powierzchni na zachód od Kleciny, rzadko odwiedzane przez ludzi i pozbawione dróg. W zachodniej czêœæ zadrzewienia przebiega rów melioracyjny. W lasku znajduje siê wiele starych, zmursza³ych pni drzew, co nadaje temu miejscu naturalny wygl¹d. Charakteryzuje siê ono zwartym drzewostanem i obfitym podszytem. Czêœæ zadrzewienia by³a wiosn¹ okresowo zalewana. W drzewostanie dominuj¹ olcha czarna Alnus glutinosa, osika Populus tremula, topola bia³a P. alba, wierzba krucha Salix

28 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini Tabela 4. Liczebnoœæ (LP) i zagêszczenie (Z) ptaków w œródpolnym zadrzewieniu Lasek Zabrodzki (4,3 ha) Table 4. Numbers (LP) and density (Z) of birds in the woodlot Lasek Zabrodzki (4.3 ha) Gatunek Z Gatunek Z LP LP Species (p/10 ha) Species (p/10 ha) S. atricapilla 16 37, 2 S. aluco 1 2, 3 F. coelebs 13 30, 2 Ph. trochilus 1 2, 3 S. vulgaris 12 27, 9 P. domesticus 1 2, 3 T. merula 7 16, 3 O. oriolus 1 2, 3 L. megarhynchos 6 13, 9 M. striata 1 2, 3 S. serinus 4 9, 3 F.hypoleuca 1 2, 3 H. icterina 4 9, 3 F. albicollis 1 2, 3 T. pilaris 3 7, 0 E. hortulana 1 2, 3 T. philomelos 3 7, 0 E. citrinella 1 2, 3 Ph. collybita 3 7, 0 D. minor 1 2, 3 P. modularis 3 7, 0 D. major 1 2, 3 carduelis 3 7, 0 palumbus 1 2, 3 S. borin 2 4, 6 cornix 1 2, 3 Pas. montanus 2 4, 6 coccothraustes 1 2, 3 P. major 2 4, 6 canorus 1 2, 3 P. caeruleus 2 4, 6 B. buteo 1 2, 3 chloris 2 4, 6 A. palustris 1 2, 3 T. troglodytes 1 2, 3 A. caudatus 1 2, 3 S. europaea 1 2, 3 P. pica 0, 5 1, 1 Razem / Total 107, 5 244, 5 fragilis, grab, jesion, klony Acer spp., a w podszycie leszczyna Corylus avellana, bez czarny oraz kalina koralowa Viburnum opulus. Ogó³em stwierdzono 38 gatunków lêgowych, a najliczniejszym z nich by³a kapturka, która wyst¹pi³a w rekordowym zagêszczeniu ponad 37 par/ 10 ha (tab. 4). Podobne, bardzo wysokie zagêszczenie odnotowano w przypadku ziêby (30,2 pary/10 ha). Kolejne trzy gatunki (szpak, kos i s³owik rdzawy) wyst¹pi³y w zagêszczeniu powy ej 13 par/10 ha (tab. 4). Dwanaœcie gatunków wyst¹pi³o w zagêszczeniu pomiêdzy 4,6 a 9,3 pary/10 ha. 21 gatunków reprezentowanych by³o zaledwie przez 0,5-1 parê. Wielkopowierzchniowa ocena liczebnoœci nielicznych i œredniolicznych gatunków ptaków. Szczegó³owe dane iloœciowe o awifaunie zamieszkuj¹cej poszczególne œrodowiska po³udniowo-zachodniej czêœci Wroc³awia

Ptaki Wroc³awia 29 Tabela 5. Liczebnoœæ (LP) i zagêszczenie wybranych gatunków ptaków na obszarze zabudowy i terenach zielonych w po³udniowo-zachodniej czêœci Wroc³awia w latach 1990. CO ca³y obszar, TZ tereny zielone, OD ogródki dzia³kowe, OZ obszar zabudowy Table 5. Numbers (LP) and density of chosen bird species in urban and green areas in the south-western part of the city of Wroc³aw in the 1990s CO - the whole area, TZ green areas, OD allotments, OZ urban areas Zagêszczenie / Density Gatunek ( par/1km 2 ) LP Species CO TZ OD OZ ( 25,6 km 2 ) ( 1,9 km 2 ) ( 3,1 km 2 ) ( 10,5 km 2 ) F. tinnunculus 9 0,35 0,85 canorus 10 0, 4 S. aluco 12 0, 5 A. otus ok. 12 0, 5 P. viridis 6-9 0,2-0, 3 3,2-4, 8 D. major 10-15 0,4-0, 6 5,3-8, 0 D. urbica 85 3, 3 8, 1 E. rubecula 32-40 1,2-1, 6 17,1-21, 3 L. megarhynchos 80 3, 1 Ph. phoenicurus 27 1, 1 8, 1 1, 6 T. pilaris 19 0, 75 H. icterina 58 2, 3 31, 0 5, 5 S. curruca 37 1,44 3, 5 F. hypoleuca 10-13 0,4-0, 5 5,3-6, 9 Ae. caudatus ok. 10 0, 4 brachydactyla 18-20 0,7-0, 8 9,6-10, 7 O. oriolus 12-14 0, 5 6,4-7, 5 G. glandarius 13 0, 5 6, 9 P. pica 255 9, 9 12, 8 cornix 19 0,75 1, 8 przedstawiono w tabelach 5 i 6. Wy³¹cznie wœród zabudowy w œródmiejskiej czêœci powierzchni wystêpowa³y oknówka i pustu³ka (tab. 5). W tym œrodowisku zlokalizowana by³a tak e zdecydowana wiêkszoœæ stanowisk pieg y, sroki i wrony (patrz szczegó³owy komentarz w rozdziale Przegl¹d gatunków ). Na terenach zielonych (parki, lasy, zadrzewienia) i bogatych w zieleñ peryferyjnych dzielnicach mieszkaniowych wystêpowa³y m.in. puszczyk, uszatka, dziêcio³ zielony, dziêcio³ du y, s³owik rdzawy, zaga-

30 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini Tabela 6. Liczebnoœæ i zagêszczenia ptaków zamieszkuj¹cych pola uprawne i tereny ruderalne po³udniowo-zachodniej czêœci Wroc³awia w latach 1990. TR pola uprawne poza terenami zabudowanymi, RUD tereny ruderalne Table 6. Numbers and densities of birds on the fields and ruderal areas in the south-western part of the city of Wroc³aw TR fields outside of the urban area, RUD ruderal areas Gatunek Liczba par Zagêszcznie / Density 2 par/ 1 km Species No. of pairs TR ( 6,17 km 2 ) RUD ( 1,05 km 2 ) Buteo buteo 3 0, 5 Perdix perdix 13-14 1, 1 Charadrius dubius 5-9 4,8-8, 6 Vanellus vanellus 10-23 0,8-1, 8 Anthus campestris 3-4 2,9-3, 8 Motacilla flava 40-45 4, 9 Saxicola rubetra 15 1, 8 Saxicola torquata 14 13, 3 Oenanthe oenanthe 23 22, 0 Locustella naevia 3 0, 3 Acrocephalus palustris 218 19, 8 Acrocephalus scirpaceus 14 1, 9 Acrocephalus arundinaceus 3-11 0,5-1, 8 Sylvia curruca 5-6 0,8-1, 0 Sylvia communis 145 11, 7 Lanius collurio 13-15 1, 0 Lanius excubitor 0-1 0-0, 2 Remiz pendulinus 1-2 0,2-0, 3 Pica pica 14 2, 3 Corvus cornix 2 0, 3 Emberiza citrinella 9 1, 5 Emberiza hortulana 11 1, 8 Emberiza schoeniclus 14 1, 3 Miliaria calandra 2 0, 3 niacz i pe³zacz ogrodowy. Wy³¹cznie do terenów zielonych ograniczone by³y stanowiska kuku³ki, kwiczo³a, mucho³ówki a³obnej, raniuszka i sójki (tab. 5). Za gatunek charakterystyczny dla ogródków dzia³kowych mo na uznaæ pleszkê, której 81% stanowisk znajdowa³o siê w tym œrodowisku (Or³owski i in. 2004). W grupie ptaków zamieszkuj¹cej wy³¹cznie pola uprawne

Ptaki Wroc³awia 31 znalaz³ siê myszo³ów, trznadel, ortolan i potrzeszcz (tab. 6). Do terenów ruderalnych (w tym tak e linii kolejowych i poboczy dróg) ograniczone by³y stanowiska kl¹skawki, bia³orzytki i œwiergotka polnego. Obydwa z ostatnio wymienionych œrodowisk zamieszkiwa³y kuropatwa, czajka, sieweczka rzeczna, pliszka ó³ta, pokl¹skwa, œwierszczak, ³ozówka, cierniówka, g¹siorek i potrzos (tab. 6). Stanowiska trzcinniczka, trzciniaka i remiza zlokalizowane by³y w zakrzewieniach rosn¹cych przy rowach melioracyjnych. Najcenniejszym biotopem dla ptaków ptaków wodno-b³otnych by³y odstojniki cukrowni Klecina, gdzie na przestrzeni kilkunastu lat odnotowano gniazdowanie wielu gatunków, w tym nielicznych w skali Œl¹ska, np. krwawodzioba (tab. 7). PRZEGL D GATUNKÓW Ogó³em na terenie badañ stwierdzono 193 gatunków ptaków. W poni - szym przegl¹dzie omówiono 179 gatunków. Pozosta³e gatunki stwierdzone w okresie badañ wymieniono na koñcu przegl¹du. Symbole umieszczone przed nazwami ptaków oznaczaj¹: * gniazdowanie pewne; + gniazdowanie prawdopodobne;? gniazdowanie mo liwe. Nur rdzawoszyi Gavia stellata. Stwierdzony raz: 17 XI 96 obserwowano jednego osobnika na odstojnikach cukrowni Klecina. *Perkozek Tachybaptus ruficollis. W roku 1993 stwierdzono pojedyncze pary lêgowe na trzech stanowiskach (staw i rów melioracyjny w pobli- u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni, staw przy ul. Skarbowców). W latach 1998-2005, 1-3 pary gniazdowa³y na odstojnikach cukrowni Klecina. Z okresu zimy pochodzi 9 obserwacji, ³¹cznie 12 osobników. Parê ptaków odzywaj¹c¹ siê g³osem godowym, w siedlisku lêgowym, stwierdzono ju 24 III 93 (staw przy ul. Skarbowców). *Zausznik Podiceps nigricollis. W roku 1996 jedna para gniazdowa³a w koloni œmieszek na odstojnikach cukrowni Klecina. Poza tym kilkakrotnie obserwowano w lipcu, sierpniu i wrzeœniu, g³ównie pojedyncze, m³odociane osobniki. Czapla siwa Ardea cinerea. Do roku 1999 zanotowano ponad 40 obserwacji przelatuj¹cych ptaków z ró nych miejsc powierzchni, w tym równie nad centrum miasta, z okresu 1 IV 24 X (s³yszane równie noc¹). Wiosn¹ spotykano nieliczne, eruj¹ce czaple siwe wœród pól uprawnych i na odstojnikach cukrowni Klecina (maksymalnie 5 ptaków 1 IV 1996). Z okresu lêgowego (od koñca kwietnia do koñca czerwca) pochodzi 10 obserwacji.

32 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini Bocian bia³y Ciconia ciconia. Dwa gniazda bocianów (zajête w latach 1990.) znajdowa³y poza powierzchni¹ na osiedlu Muchobór Wielki. Kilkanaœcie obserwacji przelatuj¹cych bocianów, równie nad centrum miasta. Najwczeœniej stwierdzony 22 III 89 2 ptaki. Nielêgowe, przelatuj¹ce bociany obserwowano kilkakrotnie w maju i w czerwcu. * abêdÿ niemy Cygnus olor. Lêgowy. W roku 1987 para za³o y³a gniazdo na wyspie w Parku Po³udniowym, lecz zosta³o ono porzucone. W 1992 na stawie przy ul. Skarbowców para ³abêdzi wyprowadzi³a 5 m³odych. W kolejnych latach 1993, 1994 i 1995, w tym samym miejscu, zosta³o wyprowadzonych 4, 5 i 5 piskl¹t. W roku 1993 i 1994 odpowiednio 1 i 2 pisklêta wykazywa³y cechy odmiany immutabilis. W okresie zimowym ³abêdzie przebywa³y regularnie na stawie w Parku Po³udniowym (do 20 ptaków), gdzie by³y intensywnie dokarmiane przez ludzi. W niektóre lata nawet po zamarzniêciu stawu ³abêdzie próbowa³y przezimowaæ na lodzie. Grzywienka Chenonetta jubata. Ten australijski gatunek gêsi, obserwowano na odstojnikach cukrowni w dniach 15 VIII-18 IX 89. O pochodzeniu ptaka z niewoli mo e œwiadczyæ zielona obr¹czka na nodze. Gêœ zbo owa Anser fabalis. W okresie jesienno zimowym regularnie przelatuj¹ca w ró nych punktach miasta. Wczesna obserwacja z pocz¹tku przelotu jesiennego 21 IX 98. Gêœ bia³oczelna Anser albifrons. W stadach wraz z poprzednim gatunkiem przelatuj¹ca w ró nych punktach miasta. Wczesna obserwacja z pocz¹tku przelotu jesiennego 23 IX 98. Gêgawa Anser anser. Stwierdzona trzy razy: 29 IX 96 przelatuj¹cy ptak nad centrum Wroc³awia, kwiecieñ 1997 (brak dok³adnej daty) 1 ptak oraz 26 IV 1999 2 ptaki na rozlewisku w pobli u stacji Wroc³aw Zachodni. Ohar Tadorna tadorna. 11 III 99 jeden osobnik przebywa³ na œródpolnym rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw-Zachodni. Œwistun Anas penelope. Stwierdzony oko³o 30 razy. Wiosn¹ obserwowany g³ównie w pierwszej po³owie kwietnia na rozlewisku w pobli u stacji Wroc³aw Zachodni, w stadach do 5 osobników, maksymalnie 12 ptaków (8 XII 96). Jesieni¹ widywany na odstojnikach cukrowni Klecina (maksymalnie 5 osobników). NajpóŸniej stwierdzony 5 XII 1993 1 &. Krakwa Anas strepera. Dwie obserwacje: w kwietniu 1994 1 ptak na stawie w P. Po³udniowym oraz 2 XI 98 1 % i 5 && na odstojnikach cukrowni. Cyraneczka Anas crecca. Gatunek regularnie pojawiaj¹cy siê w okresach przelotów. Stwierdzona ponad 80 razy, g³ównie na odstojnikach cukrowni. Wiosn¹ obserwowana w okresie 8 III-27 IV, równie regularnie na rozlewisku w pobli u stacji Wroc³aw Zachodni, w stadach do 10 osobników. Dwukrotnie obserwowana w czerwcu 1996 i 1997. Jesieni¹ notowa-

Ptaki Wroc³awia 33 no wiêksze koncentracje, maksymalnie 50 ptaków na odstojnikach (21 X 95). Zim¹ stwierdzona raz na Œlêzy 11 I 97 (A. Milewski). *Krzy ówka Anas platyrhynchos. W roku 1993 stwierdzono na ca³ym obszarze 25 samic z m³odymi. Lêgi stwierdzano równie na rowach melioracyjnych w krajobrazie rolniczym. W okresie polêgowym najliczniej przebywa³a na odstojnikach cukrowni (do 600 ptaków w listopadzie). Zim¹, kiedy zamarza³y zbiorniki wodne, wiêksze iloœci krzy ówek pojawia³y siê na Œlêzy, w okolicach mostu Kleciñskiego, np. 20 I 96 ok. 300 ptaków. Ro eniec Anas acuta. Stwierdzony ponad 10 razy w okresie przelotu jesiennego, miêdzy 11 IX a 10 XI, maksymalnie 4 ptaki (10 XI 93). 27 IX 89 obserwowano jednego samca na stawie w Parku Po³udniowym. Cyranka Anas querquedula. Regularnie, lecz nielicznie stwierdzana wiosn¹, w okresie od 14 III do pierwszych dni maja. Wiosn¹ regularnie obserwowana m.in. na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni (do 6 ptaków) oraz na odstojnikach cukrowni (do 8 ptaków). Na przelocie jesiennym obserwowana w lipcu i sierpniu, maksymalnie 10 ptaków (7 VIII 96). Ostatnie cyranki obserwowano 8 IX 93 3 ptaki. P³askonos Anas clypeata. Regularnie spotykany w niewielkich iloœciach podczas przelotu wiosennego, od 28 III do pocz¹tków maja. Pojedyncze p³askonosy pierz¹ce siê w stadach krzy ówek, stwierdzano od po³owy lipca. Ostatnie ptaki widywano na ogó³ do pocz¹tków listopada. Maksymalnie stwierdzono wówczas 11 osobników 11 IX 95. *G³owienka Aythya ferina. Dwie samice wodz¹ce m³ode stwierdzono w roku 1999 na odstojnikach cukrowni. Podgorza³ka Aythya nyroca. Dwukrotnie pojedyncze ptaki odnotowano na odstojnikach cukrowni (23 IX 93 i 6 XI 93) oraz raz na stawie w Parku Po³udniowym (27 IX 89). *Czernica Aythya fuligula. Pojedyncze samice z m³odymi stwierdzono na odstojnikach cukrowni w latach 1995-96. Ogorza³ka Aythya marila. W dniach 2-6 X 98 jeden m³odociany osobnik przebywa³ na odstojnikach cukrowni. Kania czarna Milvus migrans. Dwukrotnie stwierdzono przelatuj¹ce ptaki: 30 III 90 (nad Parkiem Grabiszyñskim) i 1 IV 93 (nad Klecin¹). Kania ruda Milvus milvus. Jedna obserwacja: 9 V 93 1 osobnik przelatuj¹cy nad Parkiem Grabiszyñskim.?B³otniak stawowy Circus aeruginosus. W kwietniu, maju i czerwcu 1993 i 1999 obserwowano kilkakrotnie poluj¹c¹ parê na polu rzepaku oraz na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni. Prawdopodobnie by³y to ptaki gnie d ¹ce siê w okolicach lotniska na Strachowicach. Poza tym 5 obserwacji z kwietnia i maja pojedynczych osobników

34 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini oraz jedna 3 imm. (6 V 96). NajpóŸniej obserwowany 28 VIII 95 przelatuj¹cy samiec nad Klecin¹ (A. Milewski). B³otniak zbo owy Circus cyaneus. Obserwowany dwa razy: 16 IV 94 1 % przelatuj¹cy nad P. Andersa oraz 1 XI 96 1 &/imm. nad odstojnikami cukrowni. B³otniak ³¹kowy Circus pygargus. Jedna obserwacja: 17 V 99 na polu pod Oporowem obserwowano m³odocianego ptaka. Jastrz¹b Accipiter gentilis. W okresie jesienno-zimowym zanotowano ponad 50 obserwacji, przewa nie pojedynczych ptaków, g³ównie w pobli u Lasku Zabrodzkiego i odstojników cukrowni. Dwukrotnie obserwowano przelotne jastrzêbie nad centrum Wroc³awia. *Krogulec Accipiter nisus. W roku 2005 znaleziono zajête gniazdo w Parku Grabiszyñskim (B. KaŸmierczak). Regularnie obserwowany w okresie jesienno-zimowym. *Myszo³ów Buteo buteo. W roku 1993 w zadrzewieniach na terenie pól uprawnych w zachodniej czêœci powierzchni stwierdzono 3 zajête gniazda. W latach 1989/90, 1991/92, 1993/94 oraz 1995/96 stwierdzono zimowanie pojedynczych ptaków na terenie Parku Grabiszyñskiego. Myszo³ów w³ochaty Buteo lagopus. Zanotowano 9 obserwacji tego gatunku. Jesieni¹ najwczeœniej obserwowany 13 XI 91 pod Klecin¹, najpóÿniej 24 III 94. Wiêkszoœæ obserwacji pochodzi z terenów rolniczych zachodniej czêœci powierzchni. Osiem obserwacji dotyczy stwierdzeñ pojedynczych osobników, tylko 4 III 93 spotkano dwa ptaki pod Oporowem. 25 II 87 widziano przelatuj¹cego ptaka nad centrum Wroc³awia. *Pustu³ka Falco tinnunculus. W latach 1986-97 na ca³ym obszarze badañ stwierdzono 15 stanowisk. W roku 1994, kontroluj¹c ca³¹ powierzchniê, wykryto 9 par lêgowych w nastêpuj¹cych miejscach: koœcio³y (3), zabudowa fabryczna (3) budynki mieszkalne (3). Kobuz Falco subbuteo. Jedna obserwacja: 23 V 94 1 ad. przelatuj¹cy nad Parkiem Grabiszyñskim. Sokó³ wêdrowny Falco peregrinus. Jedna obserwcja: 6 VII 87 obserwowano doros³ego ptaka przelatuj¹cego nad odstojnikami cukrowni. *Kuropatwa Perdix perdix. W roku 1994 stwierdzono 13-14 par lêgowych. Gniazdowa³a na polach uprawnych w zachodniej czêœci powierzchni (5-6 par) oraz w rozdrobnionych uprawach pomiêdzy osiedlami Grabiszynek, Krzyki i Oporów (2 pary). Pojedyncze pary zamieszkiwa³y tereny ruderalne. Obecnie wycofa³a siê z wielu stanowisk. Do koñca lat 1980. w okresie zimowym spotykano na polach uprawnych pod Klecin¹ i Oporowem stada licz¹ce 40-50 osobników, a na terenach ruderalnych wokó³ stadionu przy ul. Skarbowców zimowa³o corocznie stado oko³o 15 ptaków.

Ptaki Wroc³awia 35 +Przepiórka Coturnix coturnix. W latach 1993-96 pojedyncze odzywaj¹ce siê samce stwierdzano na polach uprawnych pod Oporowem i Klecin¹. W okresie 6 V-14 VIII ponad 50 razy s³yszano g³osy przepiórek przelatuj¹cych noc¹ nad centrum Wroc³awia, *Ba ant Phasianus colchicus. Wiosn¹ odzywaj¹ce siê samce s³yszano na skrajach parków, w zadrzewieniach w krajobrazie rolniczym, ogródkach dzia³kowych i terenach ruderalnych. Bezsporne dowody lêgów to obserwacje s³abo lotnych m³odych na terenie cukrowni Klecina i Parku Grabiszyñskiego. Maksymalnie stwierdzono stado sk³adaj¹ce siê z 10 osobników (6 III 96 na terenie odstojników). Derkacz Crex crex. Jedna obserwacja: 21 V 96 s³yszano odzywaj¹cego siê samca na polu pod Klecin¹. *Kokoszka wodna Gallinula chloropus. Na ca³ej powierzchni na 5 stanowiskach gnieÿdzi³o siê 8-11 par: zarastaj¹ce rowy melioracyjne pod Oporowem (do 5 par), odstojniki cukrowni Klecina (2-3 pary), wykop przy ul. Rac³awickiej (1 para na pocz¹tku lat 1990.), na Œlêzy poni ej mostu Partynickiego (1 para) oraz prawdopodobnie na stawie w Parku Po³udniowym (1 para). Najwczeœniej zanotowana 20 III 98, najpóÿniej 13 XII 92. Kropiatka Porzana porzana. 13 IX 05 jednego ptaka obserwowano na zarastaj¹cych odstojnikach by³ej cukrowni. *Wodnik Rallus aquaticus. Gniazdowanie 2-3 par odnotowano w 2004 roku na zarastaj¹cych odstojnikach na Klecinie. * yska Fulica atra. W roku 1993 stwierdzono 22-24 par. yski gnieÿdzi³y siê w nastêpuj¹cych miejscach: na odstojnikach na Klecinie (9 par), staw przy ul. Skarbowców (5 par), staw w Parku Po³udniowym (1-2 pary), stawek retencyjny w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni i okoliczne rowy melioracyjne (8 par). Spotykana we wszystkich miesi¹cach roku. Zimuj¹ce stado ³ysek (30-50 ptaków) przebywa³o prawie ka dego roku na stawie w Parku Po³udniowym. Nielicznie spotykana zim¹ na Œlêzy. Drop Otis tarda. 11-19 I 38 doros³y samiec przebywa³ na polu oziminy pod Klecin¹ (Hahn 1938). Szczud³ak Himantopus himantopus. 20 i 22 VI 2 ad. i 26-27 VI 96 1 ad. przebywa³y na odstojnikach cukrowni Klecina. Sieweczka obro na Charadrius hiaticula. Stwierdzona dwa razy na odstojnikach na Klecinie: 6 VII 87 1 oraz 5 VI 97 1 juv. (A. Milewski). *Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. W latach 1987-98 stwierdzono 5 stanowisk, na których gnieÿdzi³o siê 5-9 par. Gniazdowa³a na terenie odstojników cukrowni (2-4 pary) i na terenach ruderalnych (3-5 pary). *Czajka Vanellus vanellus. W latach 1987-99 na ca³ym badanym obszarze zlokalizowano 5 stanowisk czajki, które skupia³y 10-23 pary lêgo-

36 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini we. Najliczniej wystêpowa³a w latach 1987-98 na odstojnikach cukrowni w liczbie 2-11 par. Poza tym gniazdowa³a na terenach ruderalnych i polach uprawnych. W roku 1999 wszystkie z wymienionych stanowisk by³y ju nieaktualne, poza rozlewiskiem w pobli u stacji Wroc³aw Zachodni, gdzie gnieÿdzi³o siê oko³o 12 par. Biegus rdzawy Calidris canutus. W dniu 5 IX 97 jeden osobnik przebywa³ na odstojnikach (A. Milewski). Biegus malutki Calidris minuta. Wiosn¹ stwierdzony raz: 10 V 96 4 osobniki w szacie godowej. Jesieni¹ obserwowany 12 razy we wrzeœniu, maksymalnie 4 ptaki (3 IX 98). Wszystkie obserwacje pochodz¹ z odstojników cukrowni. Biegus ma³y Calidris temminckii. Obserwowany cztery razy na odstojnikach cukrowni Klecina: 23 VII 91 1 ptak 15 VII 95 2 (A. Milewski), 27 VII 95 1 ptak oraz 30 IX 05 1 ptak. Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea. Obserwowano 4 razy pojedyncze ptaki na odstojnikach cukrowni: 8 i 11 IX 93, 4 VIII 95 oraz 14 IX 98. Biegus zmienny Calidris alpina. Obserwowany 7 razy na odstojnikach cukrowni Klecina (od 1 do 3 ptaków) miêdzy 29 VII a 19 IX. Maksymalnie 6 osobników (13 IX 88). Batalion Philomachus pugnax. Wiosn¹ obserwowany ponad 20 razy, g³ównie niewielkie grupy 4-8 ptaków na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej (maksymalnie 14 ptaków 19 IV 99). Najwczeœniejsza obserwacja wiosenna: 30 III 98 2 ptaki. Jesieni¹ obserwowany ok. 35 razy, g³ównie na odstojnikach cukrowni, od pocz¹tku lipca do pocz¹tku wrzeœnia. Maksymalnie 9 ptaków (9 IX 98). Bekasik Lymnocryptes minimus. Intensywny przelot zanotowano na œródpolnym turzycowisku pod Oporowem, gdzie wiosn¹ 1998 i 1999 roku zanotowano ten gatunek 23 razy, ³¹cznie 72 ptaki. Na uwagê zas³uguje wczesna data pojawu wiosennego 2 III 99 (Or³owski i in. 2003). Kszyk Gallinago gallinago. ¹cznie dokonano ponad 100 obserwacji w okresie przelotów na terenie odstojników cukrowni Klecina (do 26 ptaków) i na rozlewisku pod Oporowem (do 34 ptaków). Na uwagê zas³uguje wczesna data pojawu wiosennego 3 III 99. W okresie letnim s³yszano kilkakrotnie noc¹ przelatuj¹ce kszyki nad centrum Wroc³awia. Dubelt Gallinago media. 5-8 V 99 obserwowano jednego ptaka na œródpolnym rozlewisku pod Oporowem. S³onka Scolopax rusticola. 16 IV 96 pojedyncze osobniki obserwowano w Parku Grabiszyñskim i w ogródkach dzia³kowych przy ul. Agrestowej. Na prze³omie marca i kwietnia 2003 na Oporowie znaleziono jednego ptaka zabitego o szybê (M. Jaœkiewicz). 13 IV 03 jeden ptak przelatywa³

Ptaki Wroc³awia 37 o zmierzchu wzd³u ul. Wandy, a 22 III 2004 jednego ptaka wyp³oszono z zadrzewienia wierzbowego przy odstojnikach na Klecinie. Rycyk Limosa limosa. Wiosn¹ w latach 1996-1999 obserwowany 5 razy (pojedyncze osobniki) na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni w okresie 30 III-19 IV, gdzie w dniu 19 IV 98 obserwowano tokuj¹ce dwa ptaki (para?). Jednej obserwacji dokonano na odstojnikach cukrowni: 7 VII 88 1 ptak. Kulik wielki Numenius arquata. Dwukrotnie noc¹ (26 VIII 97 i 20 VII 98) s³yszano przelatuj¹ce kuliki nad centrum Wroc³awia. Brodziec œniady Tringa erythropus. Wiosn¹ stwierdzony tylko raz: 12 IV 99 3 osobniki na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw- Zachodni. Podczas przelotu jesiennego w okresie 26 VI-9 IX, 17 razy obserwowany na odstojnikach na Klecinie. Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy pojedynczych osobników, tylko raz widziano dwa ptaki. *Krwawodziób Tringa totanus. W roku 1995 stwierdzono 2 pary w pobli u kolonii œmieszek na odstojnikach cukrowni. W latach 1998-1999 stwierdzono lêgi 2 par na œródpolnym rozlewisku pod Oporowem. W adnym z tych przypadków nie znaleziono gniazda, lecz ptaki intensywnie tokowa³y przez ca³y kwiecieñ, a w maju wielokrotnie obserwowano silne zaniepokojenie w momencie pojawienia siê obserwatora. W okresie przelotów spotkany szeœæ razy. Kwokacz Tringa nebularia. Wiosn¹ stwierdzany tylko w latach 1998-1999 w okresie 10 IV-2 V. ¹cznie 14 obserwacji na rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni. Wiêksze stada zanotowano 19 IV 99 15 osobników, 26 IV 99 26 i 27 IV 99 19 ptaków. Obserwacja 6 ptaków z 10 IV 98 jest jedn¹ z wczeœniejszych dat przylotu, a stado 26 osobników nale y do jednych z wiêkszych obserwowanych wiosn¹ na Œl¹sku. Na przelocie jesiennym spotykany na odstojnikach cukrowni, ³¹cznie 16 obserwacji do 8 ptaków, w okresie 9 VII-30 IX. Samotnik Tringa ochropus. Regularnie obserwowany podczas przelotów. Wiosn¹ w kwietniu obserwowano pojedyncze (maksimum 4 ptaki) na odstojnikach i rozlewisku w pobli u stacji kolejowej Wroc³aw Zachodni. Ostatnia obserwacja wiosenna 13 V 98. Przelot jesienny by³ wyraÿniejszy (10 VI-21 X) notowano wówczas na odstojnikach koncentracje do 7 ptaków, maksymalnie 10 osobników (2 VIII 91). W okresie przelotów regularnie s³yszano noc¹ przelotne samotniki nad centrum Wroc³awia. êczak Tringa glareola. Spotykany regularnie podczas wêdrówek na odstojnikach i rozlewisku. Wiosn¹ od koñca kwietnia do po³owy maja spotykano niewielkie stada 10-20 osobników. Najwiêksze koncentracje na rozlewisku liczy³y 40 (6-7 V 99) oraz 70 osobników (10 V 99). Jesieni¹

38 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini przelot zaczyna³ siê ju w czerwcu, najwczeœniejsza obserwacja 10 VI 93 1 osobnik, i trwa³ do pocz¹tku paÿdziernika (4 X 89 1 ptak). Szczyt przelotu jesiennego (stada do 50 ptaków) notowano w pierwszej dekadzie lipca oraz na prze³omie lipca i sierpnia. W czerwcu i lipcu s³yszano kilkakrotnie ³êczaki przelatuj¹ce nad centrum Wroc³awia. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Wiosn¹ obserwowany na odstojnikach cukrowni w okresie 25 IV-31 V, w liczbie 1-6 ptaków. Na przelocie jesiennym notowany od 5 VII do 24 IX. Szczyt przelotu zaznacza³ siê na prze³omie lipca i sierpnia, do 30 osobników na wszystkich odstojnikach, maksymalnie 23 VII 93 zanotowano 50 ptaków. W okresie letnim kilkakrotnie noc¹ s³yszano przelatuj¹ce ptaki nad centrum Wroc³awia. P³atkonóg szyd³odzioby Phalaropus lobatus. 9-14 IX 98 cztery m³odociane osobniki przebywa³y na odstojnikach na Klecinie. Mewa czarnog³owa Larus melanocephalus. 10-11 IX 98 jednego m³odocianego osobnika obserwowano na odstojnikach na Klecinie. Mewa ma³a Larus minutus. Stwierdzona dwukrotnie na odstojnikach na Klecinie: 24 IV 89 1 imm. oraz 3 IX 96 1 juv. *Œmieszka Larus ridibundus. Po raz pierwszy œmieszki zagnieÿdzi³y siê w roku 1991 na odstojnikach cukrowni w liczbie 6 par. W roku 1992 kolonia liczy³a 8 par, 1993 10, 1994 4, a w 1995 a 35 par. Ostatnie lêgi zanotowano w roku 1996 28 par. Mewa pospolita Larus canus. Do roku 1999 stwierdzona co najmniej 12 razy (2 razy w kwietniu, 3 razy w paÿdzierniku, 1 raz listopadzie oraz 6 razy w grudniu). Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a pojedynczych osobników, tylko trzy razy spotkano 2-4 ptaki. Obserwowana 4 razy na stawie w Parku Po³udniowym, 4 razy na odstojnikach, 3 razy przelatuj¹ce nad Wroc³awiem oraz raz na rozlewisku w pobli u stacji PKP Wroc³aw Zachodni. Mewa srebrzysta/bia³og³owa Larus argentatus/cachinnans. Stwierdzona dwukrotnie: 1 XII 96 2 ad. i 1 imm. przelatuj¹ce nad Parkiem Skowronim oraz 6 XII 97 1 imm. przelatuj¹cy nad Klecin¹ ((A. Milewski). Mewa bia³og³owa Larus cachinnans. Jedna obserwacja: 29 XI 05 3 m³odociane osobniki przelatuj¹ce nad odstojnikami na Klecinie. Rybitwa czarna Chlidonias niger. Jedna obserwacja: 12 V 96 1 ad. (w szacie godowej) by³ obserwowany na odstojnikach cukrowni. *Go³¹b miejski Columba livia. Wystêpowa³ w ca³ej zabudowanej czêœci powierzchni, równie w dzielnicach peryferyjnych (Klecina, Oporów). Du e stada tych ptaków (do 500 osobników) erowa³y w okresie od lata do wiosny na polach uprawnych w zachodniej czêœci powierzchni. Siniak Columba oenas. Dwie obserwacje: 3 IX 96 1 ptak w stadzie go³êbi miejskich i sierpówek na odstojnikach cukrowni oraz 25 III 99 1 ptak na polu pod Oporowem.

Ptaki Wroc³awia 39 *Grzywacz Columba palumbus. Zamieszkiwa³ wszelkie tereny zielone wewn¹trz miasta i zadrzewienia œródpolne. W Parku Grabiszyñskim w kolejnych latach badañ jego zagêszczenie wzros³o z 4,8 do 7,5 pary/10 ha. Na powierzchni Poltegor wyst¹pi³ zagêszczeniu 1,1 pary/10 ha. Wiosn¹ najwczeœniej obserwowany 6 III 97 1 ptak w Parku Grabiszyñskim. Jedna obserwacja zimowa: 16 II 92 18 ptaków w Parku Po³udniowym. *Sierpówka Streptopelia deacoto. GnieŸdzi³a siê na ca³ym obszarze zabudowanym. Na powierzchni Poltegor wyst¹pi³a w zagêszczeniu 3,8 pary/ 10 ha. Kilkakrotnie w okresie polêgowym zanotowano koncentracje powy- ej 60 ptaków. Wyj¹tkowo 26 X 91 stado ok. 500 ptaków erowa³o na polu z nie zebran¹ pszenic¹ pod Oporowem. *Kuku³ka Cuculus canorus. W roku 1994 w peryferyjnej czêœci powierzchni stwierdzono co najmniej 10 terytorialnych samców. +PójdŸka Athene noctua. Wiosn¹ 1988 i 1989 wykryto terytorialnego samca w pobli u ul. Skarbowców. *Puszczyk Strix aluco. W roku 1992 i 1995 zlokalizowano przy u yciu stymulacji magnetofonowej odpowiednio 12 i 10 stanowisk (ryc. 4). Znajdowa³y siê one w parkach (Po³udniowy, Skowroni, Grabiszyñski, Kleciñski), cmentarzach (Grabiszyñski) i wiêkszych skupiskach zabytkowej zieleni (np. na Oporowie przy ul. Wiejskiej) oraz w dzielnicach mieszkaniowych bogatych w zieleñ (Krzyki przy ul. Januszowickiej). *Sowa uszata Asio otus. W latach 1992-95 wykryto 12 stanowisk uszatki (ryc. 4), które zlokalizowane by³y na skrajach parków z du ¹ iloœci¹ drzew iglastych, w szpalerach topoli w³oskich na granicy ogródków dzia³kowych i pól uprawnych. Uszatki gnieÿdzi³y siê równie w œródmieœciu Wroc³awia, gdzie w roku 1995 lêg jednej pary stwierdzono na obszarze jednostki wojskowej przy ul. Sztabowej. Dwukrotnie (w roku 1988 w P. Skowronim i 1994 na Cm. Grabiszyñskim) znaleziono czynne gniazdo uszatki, które znajdowa³o siê w starym gnieÿdzie sroki. Regularne zimowisko znajdowa³o siê na terenie niewielkiego cmentarza przy ul. Dzia³kowej, gdzie maksymalnie stwierdzono 15 ptaków (6 I 91). *Jerzyk Apus apus. Wystêpowa³ na ca³ym obszarze zabudowanym. Najwczeœniej zanotowany 23 IV 89 1 ptak i 23 IV 96 10 osobników. NajpóŸniej obserwowano pojedyncze ptaki 17 IX 02, 19 IX 91 oraz 20 IX 90. +Dudek Upupa epops. W roku 1987 trzykrotnie obserwowano pojedyncze osobniki w okresie lêgowym (24 IV-3 VI) w okolicy Górki Skarbowców. Poza tym wiosn¹ i jesieni¹ czterokrotnie obserwowano pojedyncze ptaki. Krêtog³ów Jynx torquilla. Piêæ obserwacji pojedynczych ptaków z okresu przelotu wiosennego, pomiêdzy 13 a 23 IV. Wczesna data z okresu przelotu wiosennego dokonana 13 IV 97 na Grabiszynku.

40 G. Or³owski, K. Martini, M. Martini *Dziêcio³ zielonosiwy Picus canus. Nieregularne lêgi pojedynczych par stwierdzono 4 razy. W latach 1987-88 jedna para gnieÿdzi³a siê w Parku Po³udniowym. W roku 1993 znaleziono zajêt¹ dziuplê w Parku Grabiszyñskim, a w roku 1994 gatunek ten gnieÿdzi³ siê w rejonie lasku Oporowskiego i Cm. Grabiszyñskiego. Poza sezonem lêgowym nie stwierdzony. *Dziêcio³ zielony Picus viridis. W latach 1988-97 na ca³ej powierzchni gnieÿdzi³o siê od 6 do 9 par (ryc. 5). Przez wiele lat zajmowane by³y niektóre stanowiska (P. Po³udniowy, P. Grabiszyñski, lasek Oporowski, Cm. Grabiszyñski, P. Kleciñski, P. Skowroni, okolice G. Skarbowców oraz zadrzewienie przy ul. Agrestowej). Stwierdzono tak e lêgi w wiêkszych skupiskach drzew, jak np. w pobli u ul. Rapackiego (szpaler starych dêbów Œlêza A B C D E F Strix aluco Asio otus G Ryc. 4. Rozmieszczenie puszczyka i sowy uszatej w po³udniowo-zachodniej czêœci Wroc³awia A-G objaœnienia patrz ryc. 1 Fig. 4. Distribution of the Tawny Owl and Long-eared Owl in the south-western part of the city of Wroc³aw A-G explanations see Fig. 1