Obóz koncentracyjny Soldau Przyczynek do monografii

Ks. Marian Ofiara 164(2015), z. 2(636), s. 356 365 Obóz koncentracyjny Soldau Przyczynek do monografii Od zakończenia drugiej wojny światowej minęło prawie 70 lat. W tym czasie powstało wiele opracowań naukowych i popularnonaukowych dotyczących losów Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce pod okupacją niemiecką. W niezliczonych monografiach i artykułach autorzy ukazywali zarówno życie religijne katolików w okresie ostatniej wojny światowej, jak i martyrologium duchowieństwa oraz osób zakonnych. Wśród tych opracowań nie można nie wspomnieć o wielotomowym dziele ks. Wiktora Jacewicza SDB i ks. Jana Wosia SDB zatytułowanym Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939 1945 1. Autorzy tej monografii sporządzili na ile to było wówczas możliwe dokładny spis osób duchownych i zakonnych zamordowanych i osadzonych w obozach: zagłady, koncentracyjnych, pracy, wychowawczych, przejściowych oraz miejscach internowania i mordu. Lista obejmuje także duchownych, którzy zginęli na skutek działań wojennych i w różnych miejscach zostali rozstrzelani. Jest to chyba jedyna tak obszerna i dokładna praca zawierająca imienny spis polskich księży i zakonników oraz sióstr zakonnych zamordowanych bądź więzionych podczas okupacji hitlerowskiej. Niestety, autorom co wydaje się być usprawiedliwione przy powstawaniu tak wielkiego i trudnego opracowania nie udało się uniknąć pewnych nieścisłości, które można potraktować jako swoiste wołanie o dalsze badania ukazujące w szerszym świetle zarówno poszczególne miejsca eksterminacji, jak i osoby dotknięte niemiecką polityką walki z Kościołem rzymskokatolickim i duchowieństwem polskim, uważanym za wroga narodu niemieckiego i przeszkodę Ks. MARIAN OFIARA kapłan diecezji toruńskiej; mgr lic. teologii; proboszcz parafii Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej oraz Błogosławionych Arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego i Biskupa Leona Wetmańskiego w Działdowie; kustosz Sanktuarium Diecezjalnego Błogosławionych Męczenników Arcybiskupa A.J. Nowowiejskiego i Biskupa L. Wetmańskiego w Działdowie. 1 Zob. W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939 1945, t. 1 5, Warszawa 1977 1981. w realizacji niemieckiej polityki narodowościowej wynikającej z ideologii narodowosocjalistycznej 2. Zresztą sami autorzy cytowanej pracy mają świadomość, że w ich opracowaniu mogą zdarzać się niedopowiedzenia, nieścisłości i opuszczenia 3. W tym kontekście, do naszego opracowania o obozie koncentracyjnym Soldau pragniemy dołączyć zrekonstruowaną i jak się wydaje na obecnym etapie kwerendy pełną listę polskich kapłanów i osób zakonnych, które doświadczyły gehenny obozu w Działdowie i w tym obozie straciły życie. Nazwiska tych osób zostały umieszczone na pamiątkowej, granitowej tablicy w kościele parafialnym w parafii Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej oraz Błogosławionych Arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego i Biskupa Leona Wetmańskiego Męczenników Działdowskich w Działdowie, który to kościół w dniu 8 czerwca 2014 roku biskup toruński Andrzej Wojciech Suski ustanowił Sanktuarium Diecezjalnym Męczenników Obozu Koncentracyjnego Soldau. Dzieje obozu Soldau i losy osób w nim przebywających nie doczekały się do tej pory całościowego opracowania. Spośród 6 milionów obywateli polskich, którzy ponieśli śmierć w czasie drugiej wojny światowej, około 650 tysięcy straciło życie w wyniku bezpośrednich działań wojennych, a około 5 milionów 370 tysięcy w wyniku stosowania biologicznych i psychicznych metod wyniszczania. W obozie zagłady Soldau mogło zginąć od 3 tysięcy do około 30 tysięcy osób. Dokumentacja obozowa nie zachowała się, a dane szacunkowe przedstawiane w literaturze przedmiotu i w odnośnych świadectwach są rozbieżne. J. Gumkowski szacuje liczbę wszystkich więzionych w Soldau na około 20 tysięcy, zaś liczbę tych, dla których był to ostatni przystanek na około 3 tysiące 4. W. Jezusek określa te liczby: 10 tysięcy zamordowanych i 200 tysięcy tych, którzy przez ten obóz przeszli 5. Masowość egzekucji 2 Por. J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939 1945, Poznań 1970, s. 234 235. Dodajmy w tym kontekście, że według relacji generała Fedora von Bocka, na odprawie wyższych dowódców wojskowych w dniu 22 sierpnia 1939 r. Hitler zapowiedział, że po zakończeniu kampanii wojennej w Polsce oddziały SS dokonają zagłady polskiej warstwy kierowniczej, a szczególnie polskiego duchowieństwa. Z kolei Alan Bullock uważał, Hitler, wychowany w katolicyzmie, był pod silnym wrażeniem organizacji i potęgi Kościoła, ale do jego nauki czuł jak najostrzejszą wrogość, zwłaszcza do etyki chrześcijańskiej. W jego oczach chrystianizm był religią niewolników ; zob. Z. Fijałkowski, Kościół katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1983, s. 17 23. 3 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa..., t. 2, z. 1, dz. cyt., s. 11. 4 Zob. J. Gumkowski, Obóz hitlerowski w Działdowie, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 10(1958), s. 87 88. 5 Zob. W. Jezusek, Męczeński koniec arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego, Biskupa Płockiego 1858 1941, Płock 2013, s. 21 356 357

dokonywanych na więźniach z obozu Soldau potwierdzali tuż po wojnie przesłuchiwani w tej sprawie świadkowie 6. Świadek Piotr Judycki zeznający przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie w obecności p.o. sędzi Haliny Wereńko, w dniu 17 września 1947 r. mówił: Mieszkam 600 700 metrów od lasku komornickiego. W czasie od 1941 r. do 1942 r. w lasku komornickim odbywały się częste egzekucje więźniów z Działdowa. Mieszkając w pobliżu słyszałem strzały z karabinów maszynowych. Słyszałem również jak auta zajeżdżały do lasku komornickiego. Ludzi przywożono często do lasku w Komornikach, prawie co drugi dzień. Przywożono ludzi z rana około godziny 10.00, a strzały słyszałem pod wieczór. Samochodów zaś, ani świeżych mogił nie widziałem, gdyż bałem się w okresie okupacji udać się do lasku. Słyszałem z lasku komornickiego głosy więźniów, którzy błagali Niemców, aby wypuścili ich nago i aby ich nie zabijali. Były to głosy dzieci kobiet i mężczyzn 7. Podobnie Klara Weronika Krajewska, która w czasie okupacji widziała te groby, przed tą samą Komisją potwierdza: Prawie każdego dnia z lasku Komorniki we wsi Komorniki słychać było odgłosy strzałów. [...] W końcu okupacji niemieckiej (daty nie pamiętam), prawie co drugi dzień, samochód z obozu w Działdowie przywoził zwłoki do lasu, gdzie je zakopywano. Mój mąż obecnie nie żyjący widział iż przywożono nagie zwłoki 8. Natomiast Maksym Zembrzuski, wójt gminy Filice, po uprzednim zebraniu informacji od mieszkańców wsi Komorniki i przeprowadzonym oglądzie terenu w dniu 16 września 1947 r. zeznawał, że zwłok pochowanych w Komornikach jest około 10 tysięcy. Tenże świadek twierdził, że większa liczba więźniów była kierowana do lasu w Białutach 9. Z kolei Stefan Runo 16 września 1947 r. zeznał: W 1940 r. w odległości 3 km od Białut w lesie odbywały się masowe egzekucje Polaków i Żydów. Słyszałem strzały. Leśnik Niemiec Kirschhorn, który obecnie przebywa w Westfalii poinformował mnie, że zlikwidowano około 15 tysięcy osób Polaków i Żydów. Zwłoki leżały w dwóch mogiłach. Oddział I Polacy i Oddział V Żydzi. W 1944 r., w kwietniu, Niemcy w ubraniach czarnych z trupimi głowami (było ich trzech), oraz żandarmi polowi w liczbie 17 przy pomocy 32 ludzi z obozu palili zwłoki znajdujące się w mogile Oddział I oraz Oddział V. Byłem wówczas zatrudniony przy układaniu drewna na stosy, na których palono zwłoki. Dziennie palono 150 zwłok, a palono je przez cały miesiąc. Następnie popioły wszystkich zamordowanych zostały zakopane 6 Zob. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów (AIPN BU). Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GKBZHwP), Akta w sprawie zbrodni dokonanych w obozie w Działdowie i innych przestępstw z terenu działdowskiego, sygn. GK 164/333, s. 40 74, 141. 7 Tamże, s. 40. 8 Tamże, s. 51. 9 Zob. tamże, s. 74. w grobie Oddziału V. [...] Od żony Niemca Kirschhorna dowiedziałem się, że opowiadał jej jeden z gestapowców, że w mogiłach Oddziału I i V leżało około 15 tysięcy zwłok Polaków i Żydów, którzy rzekomo nie chcieli pracować i zajmowali się szmuglem. Prostuję, zwłoki palili nie żandarmi, lecz więźniowie dozorowani przez żandarmów 10. Dokumenty archiwalne wskazują jeszcze inne miejsca masowych grobów osób zamordowanych w obozie Soldau. Pierwszym z nich jest tzw. lasek (las) Zwiarskiego 11, w pamięci mieszkańców Działdowa i w niektórych opracowaniach utrwalony też jako lasek Żwirskiego. Trzeba zaznaczyć, że w świetle zachowanych przedwojennych opracowań najbardziej właściwa wydaje się jednak nazwa lasek Zwierskiego, pochodząca od nazwiska właściciela majątku 12. Taką nazwę potwierdziły rozmowy autora niniejszego opracowania z rodziną Leonarda Zwierskiego oraz udostępniona autorowi zachowana, bardzo bogata, odnośna rodzinna dokumentacja. W lasku Zwierskiego znajdują się szczątki około 1000 osób 13. Kolejne miejsca pochówku wskazane w archiwaliach zgromadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej to: cmentarz żydowski pod Księżym Dworem (gdzie zostało pochowanych około 300 osób), boisko obozu Soldau (dawny plac koszarowy, gdzie spoczęło około 200 osób) 14, a także las w Burszu (w którym rozstrzelano i pochowano 48 osób) 15. Również w Nadleśnictwie Państwowym Dwukoły dwaj robotnicy leśni odkryli przypadkowo na wiosnę 1948 r. masowe groby na tzw. uroczysku Narzym-Dwukoły. Groby te porastał las świerkowy. Należy przypuszczać, że nie odkrytych na skutek zamaskowania w ten sposób grobów jest więcej 16. Warto też dodać, iż w maju i czerwcu 1940 roku (dokładnie pomiędzy 10 Tamże, s. 67. 11 Zob. AIPN BU. GKBZHwP, Ankieta. Egzekucje. Groby. Województwo warszawskie, t. 1: Kwestionariusze o egzekucjach masowych i masowych grobach, sygn. GK 163/41, s. 257, 259, 261; tamże, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie w latach 1968 1972. Ankiety dotyczące województwa olsztyńskiego: Powiat Działdowo; ankiety, sygn. BU 2448/724, cz. 1, s. 451. 12 W książce adresowej gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów województwa pomorskiego widnieje zapis: Nazwa majątku Działdowo, poczta i stacja kolejowa Działdowo, ogólna powierzchnia ha 107, w tym 1 ha lasów, właściciel Zwierski Leonard ; zob. Wydział Prawno-Ekonomiczny Pomorskiej Izby Rolniczej w Toruniu S. Manthey, Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew[ództwa] pomorskiego, Toruń 1923, s. 138 139. 13 Zob. AIPN BU. GKBZHwP, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce..., sygn. BU 2448/724, cz. 1, s. 451. 14 Zob. tamże, s. 447, 455. 15 Zob. AIPN BU. GKBZHwP, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce..., sygn. BU 2448/723, s. 42. 16 J. Gumkowski, Obóz hitlerowski w Działdowie, art. cyt., s. 87. 358 359

28 maja i 8 czerwca) w obozie Soldau zamordowano pacjentów zakładów dla umysłowo chorych w Kortowie, Karolewie, Tapiawie i Allenburgu w liczbie 1558 Niemców i około 250 300 Polaków 17. W świetle zachowanych w Instytucie Pamięci Narodowej dokumentów ogólną liczbę więźniów obozu Soldau należy szacować na około 50 tysięcy, a przeciętny stan zaludnienia na 1000 osób. Więzieni byli Polacy, Żydzi polscy, Francuzi z Belgii, Belgowie, Rosjanie i Niemcy 18. Tak między innymi zeznawał przed sędzią Haliną Wareńko, w dniu 16 września 1947 roku świadek Piotr Pszenny, inspektor szkolny powiatu działdowskiego. Dane powyższe nie są jednak oparte na dokumentach, lecz zostały ustalone na podstawie relacji byłych więźniów obozu 19. Reasumując trzeba więc stwierdzić, iż biorąc pod uwagę dane zawarte w materiałach archiwalnych i drukowanych liczba 3 tysiące podana przez J. Gumkowskiego wydaje się być bardzo zaniżona. Gdy chodzi o polskich duchownych i osoby zakonne, to w obozie koncentracyjnym w Dachau zostało zamordowanych 798 takich osób, w Oświęcimiu 167, w Soldau 86, w Sachsenchausen 85, w Gusen 71, w Stutthofie 40. Tak więc, pod względem eksterminacji polskiego duchowieństwa i osób zakonnych, obóz zagłady Soldau z liczbą 86 księży, zakonników i sióstr zakonnych zajmuje trzecie miejsce w niemieckiej polityce eksterminacyjnej. Dodajmy, iż z zachowanych dokumentów nie wynika, aby w działdowskim obozie oprócz tych 86 obywateli polskich, stracili życie jacyś duchowni bądź osoby zakonne pochodzący z innych państw 20. 17 Zob. S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, Olsztyn 2011, s. 1012; A. Kossert, Mazury zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004, s. 270. 18 Por. AIPN BU. GKBZHwP, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce..., sygn. BU 2448/723, s. 11. 19 Por. AIPN BU. GKBZHwP, Akta w sprawie zbrodni dokonanych w obozie w Działdowie..., sygn. GK 164/333, s. 63. 20 W. Jacewicz i J. Woś podają błędnie liczbę 90 osób duchownych i zakonnych zamordowanych w obozie koncentracyjnym Soldau (zob. W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa...,, t. 2, z. 1, dz. cyt., s. 87). Błąd zaistniał w wykazie osób zakonnych. Autorzy wymieniają osiem osób zamordowanych z Towarzystwa św. Franciszka Salezego, a powinno być ich siedem (zob. tamże, z. 5, s. 120 176). W. Jacewicz i J. Woś wskazują także dwie zmarłe w obozie siostry klaryski kapucynki z Przasnysza, podczas gdy w rzeczywistości w obozie zmarła tylko jedna błogosławiona Mieczysława Kowalska (Teresa od Dzieciątka Jezus). Natomiast dwie siostry z tego zgromadzenia zmarły na skutek wyniszczenia biologicznego organizmu w obozie, ale już po zwolnieniu. Siostra Janina Fabisiak (Róża od Jezusa) została zwolniona 7 lipca 1941 r., wywieziona do Puszczy Augustowskiej i tam pozostawiona bez środków do życia, ciepłej odzieży i możliwości noclegowych, uratowana dzięki pomocy miejscowej ludności. Zmarła w Suchowoli 5 kwietnia 1942 r. na gruźlicę, której nabawiła się w czasie pobytu w obozie (W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa..., t. 2, z. 5, dz. cyt., s. 500). Podobny los dotknął siostrę Florentynę Niebrzydowską (Jolantę od Niepokalanego Serca), która zmarła 20 sierpnia 1941 r. z wyczerpania po przewiezieniu Pierwszym miejscem, w którym osoby zatrzymane na terenie powiatu działdowskiego były więzione, torturowane i niejednokrotnie mordowane, był dom należący do prawnika Jana Wyrwicza przy ulicy Dworcowej w Działdowie. Więzienie to zostało zorganizowane przez Selbschutz w dniu 5 września 1939 roku, tuż po wybuchu wojny i wkroczeniu Niemców do miasta. Osadzano tutaj osoby zaangażowane przed wojną w działalność patriotyczną i społeczną, a także tych, którzy zostali przyłapani na tzw. szmuglu, czyli nielegalnie kupowali lub sprzedawali żywność. Załatwiano też prywatne porachunki. Przez więzienie na Dworcowej przeszło 1000 osób, a przeciętnie przebywało w nim jednorazowo 15 osób 21. Komendantem Selbschutzu i więzienia był Otto Szmaglowski, mieszkaniec Działdowa 22. Okrutnymi oprawcami byli mieszkańcy Działdowa narodowości niemieckiej w mundurach gestapo, mówiący poprawną polszczyzną 23. W tym więzieniu przebywał najprawdopodobniej proboszcz parafii św. Wojciecha w Działdowie, ksiądz doktor Jan Łubieński, aresztowany jesienią 1939 roku 24, oraz wikariusz tejże parafii, ksiądz Alfred Skowroński, aresztowany tej samej jesieni 25. do Puszczy Augustowskiej (por. tamże, s. 502). Najprawdopodobniej jedną z nich lub nawet obie autorzy zaliczyli do zmarłych w obozie. Z kolei ze Zgromadzenia Sióstr Służek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej z Mariówki są wykazane cztery zamordowane w obozie (por. tamże, z. 1, s. 86), a tymczasem zmarły tam dwie siostry: Franciszka Konopacka (s. Katarzyna) i Anna Włodarska (s. Klemensa). Marianna Brodzik (s. Klara) zmarła następnego dnia po wywiezieniu z Działdowa (1 kwietnia 1941 r.) w III Forcie Modlińskim, zaś Stefania Kruszewska (s. Teresa) zmarła tego samego dnia po wywiezieniu z Działdowa (31 marca 1941 r.) także w III Forcie Modlińskim (por. tamże, s. 627 i 630; M. Wójcik, Zgromadzenie Sióstr Służek NMP Niepokalanej, Mariówka 2012, t. 2, s. 117.). Powyższe błędy spowodowały, że W. Jacewicz i J. Woś w sumie wykazali pięć zakonnic zmarłych w obozie w Działdowie (zob. W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa...,, t. 2, z. 5, dz. cyt., s. 489). Tymczasem cztery siostry spośród nich zmarły już po zwolnieniu z obozu. Stąd na obecnym etapie badań należy przyjąć liczbę 86 osób. 21 Zob. AIPN BU. GKBZHwP, Akta w sprawie zbrodni dokonanych w obozie w Działdowie..., sygn. GK 164/333, s. 62. 22 AIPN BU. GKBZHwP, Protokoły przesłuchań w sprawie Otto Szmaglowski, sygn. GK 164/6187, s. 3 4. 23 AIPN BU. GKBZHwP, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce..., sygn. BU 2448/724, s. 324. 24 W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa..., t. 2, z. 2, dz. cyt., s. 81; AIPN BU. GKBZHwP, Akta w sprawie zbrodni dokonanych w obozie w Działdowie..., sygn. GK 164/333, s. 62. Wymieniany już Piotr Pszenny więzienie to nazywa obozem. W pamięci mieszkańców Działdowa utrwaliła się również jego nazwa pod czarną chorągwią. 25 W. Jacewicz i J. Woś podają, że ksiądz Alfred Skowroński został uwięziony w Działdowie (nie w obozie) ; zob. W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa..., t. 2, z. 2, dz. cyt., s. 107. 360 361

Przed wybuchem II wojny światowej budynki przyszłego obozu Soldau były koszarami Wojska Polskiego, znajdującymi się w Działdowie przy ulicy Grunwaldzkiej. Po klęsce wrześniowej zostali umieszczeni w nich polscy jeńcy wojenni. Pod koniec listopada lub z początkiem grudnia 1939 roku jeńcy (oficerowie Twierdzy Modlin) zostali przeniesieni z koszar przy ulicy Grunwaldzkiej do różnych obozów w Niemczech. Niezagospodarowane przez krótki czas koszary wojskowe, Inspektor Policji i Służby Bezpieczeństwa w Królewcu SS Brigadeführer Otto Rasch, za zgodą swojego przełożonego SS Gruppenführera Reinharda Heydricha zimą 1939/1940 przekształcił w obóz śmierci służący do dyskretnego likwidowania więźniów politycznych 26. Wtedy to więźniowie z domu Wyrwicza zostali przeniesieni do nowo powstałego obozu. Rasch podzielił więźniów na trzy kategorie: do pierwszej należeli ci, których można było zwolnić lub wysiedlić do Generalnej Guberni; drugą grupę stanowili więźniowie przeznaczeni do przesłania do obozów koncentracyjnych; w ostatniej grupie znaleźli się aktywiści polityczni ruchu polskiego, patrioci i politycznie uświadomieni; tych należało zlikwidować (czyli rozstrzelać) 27. Warunki w obozie były nadzwyczaj trudne; wyżywienie bardzo słabej jakości, niejednokrotnie nie nadające się do jedzenia i w ilości niewystarczającej do zaspokojenia głodu. Zaledwie około 100 nigdy nie mytych misek przypadało na 1000 osób. Ponadto, skrajnie złe warunki sanitarne oraz wyrafinowane tortury i znęcanie się psychiczne doprowadzały do biologicznego wyniszczenia organizmu osadzonych i ostatecznie do ich śmierci głodowej lub na skutek nabytych chorób. Obóz Soldau miał bardzo surowy regulamin. Księża byli grupą, w stosunku do której okupant odnosił się ze szczególnym okrucieństwem. Według relacji Jadwigi Kleniewskiej z 31 lipca 1949 roku, w dniu 10 września [1941 roku], kiedy wywozili księży, musieli ich strasznie bić, bo trzask i jęki tam były straszne, aż serce zamierało z trwogi 28. Żaden z kapłanów, którzy pozostali w Soldau, nie wyszedł z obozu żywy. Obozowe warunki były tak trudne, że ci którzy nie spodziewali się prędkiego wypuszczenia z obozu marzyli o legendarnym Dachau 29. Wystarczającym powodem 26 Zob. AIPN BU. GKBZHwP, Akta ws. zbrodni popełnionych w obozie przejściowym w Działdowie, sygn. GK 162/849, s. 55. 27 Zob. J. Gumkowski, Obóz hitlerowski w Działdowie, art. cyt., s. 61 62; AIPN BU. GKBZHwP, Akta w sprawie zbrodni dokonanych w obozie w Działdowie..., sygn. GK 164/333, s. 62 63; tamże, Akta ws. zbrodni popełnionych w obozie przejściowym w Działdowie..., sygn. GK 162/849, s. 55 56. 28 W. Jezusek, Męczeński koniec..., dz. cyt., s. 40 62; zob. AIPN BU. GKBZHwP, Akta ws. zbrodni popełnionych w obozie przejściowym w Działdowie..., sygn. GK 162/849, s. 7 15; H. Seweryniak, R. Bednarczyk, Ojcostwo i miłosierdzie. Biskup Leon Wetmański (1886 1941), Płock 1999, s. 131. 29 Zob. Kronika Sióstr Kapucynek Świętej Klary w Przasnyszu (od 1 września 1939 roku do 7 sierpnia 1941 roku), mps, s. 54 55. do skazania na śmierć duchownego było stwierdzenie: duchowny katolicki lub likwidacja księży katolickich 30. Zastanawia fakt, że Soldau nigdy nie został przez Niemców nazwany obozem koncentracyjnym. Nazwą tą posługiwali się jednak więźniowie i świadkowie zeznający przed komisjami badającymi zbrodnie hitlerowskie. Tą nazwą posługiwali się także badacze zajmujący się kwestią Soldau. Należy do nich wybitny historyk II wojny światowej Robert Gerwart, który uważa, że Soldau jest pierwszym obozem założonym przez Niemców na ziemiach polskich 31. J. Gumkowski określa Soldau jako obóz zagłady, obóz przejściowy i obóz pracy. Świadkowie nazywają często obóz Soldau karnym obozem pracy albo obozem karnym 32. Na zakończenie dodajmy, że przyczyną śmierci osób osadzonych w Działdowie było wyniszczenie biologiczne, nabyte w warunkach obozowych choroby, rozstrzelanie, uśmiercanie zastrzykiem lub mordowanie w inny bestialski sposób 33. Historyk niemiecki Andreas Kossert twierdzi, że w ramach programu eutanazji, mającego na celu unicestwienie jak to określano bezwartościowego życia, przy użyciu samochodu-komory uśmiercano upośledzonych Niemców i Polaków 34. Według ks. Henryka Seweryniaka i ks. Rafała Bednarczyka zagazowanie w samochodzie mogło być przyczyną śmierci błogosławionego biskupa Leona Wetmańskiego 35. * * * Poniżej zamieszczamy pełny wykaz osób duchownych i zakonnych zamordowanych w Soldau 36. Zamordowani w Soldau księża i osoby zakonne to wyłącznie Polacy. Kolejnym zadaniem dla badaczy byłoby przedstawienie nazwisk osób, które zmarły po opuszczeniu obozu na skutek wyniszczenia organizmu i chorób nabytych w Soldau oraz osób wysłanych z hitlerow- 30 AIPN BU. GKBZHwP, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce..., sygn. BU 2448/724, cz. 2, s. 24. 108. 31 Por. R. Gerwarth, Kat Hitlera. Biografia Reinharda Heydricha, Kraków 2013, s. 244. 32 Zob. J. Gumkowski, Obóz hitlerowski w Działdowie, art. cyt., s. 66 72. 33 Zob. tamże, s. 68 84; W. Jezusek, Męczeński koniec..., dz. cyt., s. 40 61; M.M. Grzybowski, Martyrologium duchowieństwa diecezji płockiej w latach II wojny światowej 1939 1945, Płock 1982 (wyd. 2: Włocławek Płock 2002). 34 Zob. A. Kossert, Mazury zapomniane..., dz. cyt., s. 270. Umysłowo chorych także rozstrzeliwano. Autor niniejszego opracowania odnalazł informację, że SS Hauptsturmführer Hans Krause zastrzelił w piwnicy obozu około 20 więźniów chorych umysłowo; zob. AIPN BU. GKBZHwP, Akta ws. zbrodni popełnionych w obozie przejściowym w Działdowie..., sygn. GK 162/849, s. 11. 35 Zob. H. Seweryniak, R. Bednarczyk, Ojcostwo i miłosierdzie..., dz. cyt., s. 138. 36 Por. M. Ofiara, Kapłani i osoby zakonne zamordowani w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Soldau (Działdowo) 1939 1945, w: W. Jezusek, Męczeński koniec..., dz. cyt., s. 47 48. 362 363

skiego obozu koncentracyjnego Soldau do innych obozów i wysiedlonych do Generalnej Guberni lub zwolnionych. Kapłani i osoby zakonne zamordowani w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Soldau (Działdowo) Beatyfikowani bł. abp Antoni Julian Nowowiejski, biskup płocki; bł. Bp Leon Wetmański, sufragan diecezji płockiej; bł. Mieczysława Kowalska, klaryska kapucynka z Przasnysza Duchowieństwo diecezji płockiej ks. Arendzikowski Adam, ks. Biały Władysław, ks. Bromirski Władysław, ks. Broszkiewicz Aleksander, ks. Caban Stefan, ks. Dmochowski Piotr, ks. Giergielewicz Franciszek, ks. Goszczyński Adam, ks. Kaczorowski Michał, ks. Kleniewski Eugeniusz, ks. Klimkiewicz Franciszek, ks. Kobyliński Stanisław, ks. Kolator Bronisław, ks. Koper Bronisław, ks. Kozłowski Jan, ks. Krogulecki Jan, ks. Krysiak Andrzej, ks. Kurach Antoni, ks. Kuśmierczyk Antoni, ks. Latarski Józef, ks. Łukaszewicz Ludwik, ks. Malinowski Stanisław, ks. Michalak Józef, ks. Modzelewski Adolf, ks. Mossakowski Leon, ks. Nasiłowski Stanisław, ks. Ogrodowicz Józef, ks. Przygódzki Julian, ks. Roesler Aleksander, ks. Rogalski Czesław, ks. Rościszewski Józef, ks. Salwowski Józef, ks. Skarżyński Bolesław, ks. Skierkowski Władysław, ks. Sobociński Józef, ks. Strojnowski Józef, ks. Szydłowski Jan, ks. Trojańczyk Piotr, ks. Walczak Antoni, ks. Więckowski Antoni, ks. Wilkowski Adam, ks. Wiloch Jan, ks. Wiśniewski Eugeniusz, ks. Zaleski Adam, ks. Zalewski Julian, ks. Zaremba Jan, ks. Zawidzki Jan, kl. Jaworski Stanisław Zakon Braci Mniejszych Kapucynów o. Kozera Franciszek Zgromadzenie Pasjonistów o. Bugaj Mieczysław, o. Pajewski Stefan, o. Rosiński Jan, o. Załoga Eugeniusz, br. Glinka Franciszek, br. Kuskowski Stefan, br. Siwowski Makary Zgromadzenie Sióstr Służek NMP Niepokalanej s. Konopacka Franciszka, s. Włodarska Anna Działdowo ks. Marian Ofiara summary It has been almost 70 years since the end of WWII. In this time period a number of scientific and popular-scientific works concerning the fate of the Roman-Catholic Church under German occupation have been published. Among them there are works concentrating on the Nazi concentration camps. Unfortunately, not all of those sites of annihilation have been described in a comprehensive and profound way in a written form, concerning the up-to-date research, despite the fact that we live in a time frame over seven decades after the events connected with the abovementioned locations. One of those places is the Soldau Concentration Camp (Działdowo). This article, using the unrevealed archives, makes a vital contribution to a prospective monograph on the concentration camp in Działdowo. A valuable supplement to this study is a recreated register of the priests and monks murdered in Soldau. Duchowieństwo diecezji łomżyńskiej ks. Ciborowski Tadeusz, ks. Kłapkowski Władysław, ks. Krzemiński Jan, ks. Łada Aleksander, ks. Ramotowski Władysław, ks. Rogiński Józef, ks. Roszkowski Czesław, ks. Szymczyk Józef, ks. Wądołowski Franciszek, kl. Pieńkowski Władysław Duchowieństwo archidiecezji warszawskiej ks. Błoński Włodzimierz, ks. Molak Józef, ks. Ruszkowski Franciszek, ks. Szczepański Jan, ks. Żołędziowski Kazimierz Duchowieństwo diecezji włocławskiej ks. Morawski Michał, ks. Pawlak Antoni, ks. Stefańczyk Faustyn Towarzystwo św. Franciszka Salezego ks. Bartuzi Tadeusz, ks. Kaliszka Tadeusz, ks. Kurdziel Jan, ks. Łuczeczko Emil, ks. Pływaczyk Wojciech, ks. Stępkowski Stanisław, br. Zawadzki Adam 364