RYCERSTWO POLSKIE W ODSIECZY WIEDEŃSKIEJ Wiktoria wiedeńska to jedna z najpiękniejszych kart historii oręża polskiego, przez którą najchwalebniej i najrozgłośniej weszliśmy w dzieje Europy. Dzień 12 września 1683 roku zapisał się w historii Europy nie tylko jako dzień największego zwycięstwa sprzymierzonych wojsk w obronie chrześcijańskiej Europy i jej kultury, ale również jako data odwrotu Imperium Osmańskiego od granic Europy Środkowej. Świętowanie 325. rocznicy odsieczy wiedeńskiej, podobnie jak i poprzednich okrągłych rocznic, ma na celu przybliżenie tamtych wydarzeń i oddanie hołdu bohaterskim obrońcom Wiednia, a także wodzom i rycerzom, którzy pospieszyli im z pomocą. Z tej okazji warto też przypomnieć nazwiska rycerzy polskich biorących udział w odsieczy wiedeńskiej. Było ich 27 tysięcy, a znamy zaledwie 600. A zasługują w pełni, żeby pamięć o nich przetrwała. Gdyby nie ich waleczność i odwaga, nie wiadomo, jak potoczyłyby się losy Europy zniewolonej przez Turków. Sułtan Mehmed IV wiosną 1683 roku wysłał potężną armię, liczącą 140 tysięcy żołnierzy, pod dowództwem wezyra Kary Mustafy na podbój Europy Środkowej, grożącą cesarzowi Leopoldowi, że kto się nie podda i nie przyjmie islamu, poniesie śmierć, a jego kraj ulegnie całkowitemu zniszczeniu. W obliczu zagrożenia cesarz Leopold porozumiał się z książętami niemieckimi, prosząc ich o pomoc, a 1 kwietnia zawarł przymierze z królem polskim. Jan III Sobieski już wtedy cieszył się sławą największego pogromcy Turków, a jazda polska uchodziła za najlepszą w Europie. Papież Innocenty XI wezwał całą Europę do żarliwych modlitw, a do polskiego monarchy wołał: Synu ratuj chrześcijaństwo, ratuj Europę. Na to wołanie król i rycerstwo polskie nie pozostali obojętni, tym bardziej że zarówno cesarz, jak i papież obiecali wspomóc wyprawę finansowo. W połowie lipca wojska tureckie rozbiły namioty na przedpolach Wiednia i rozpoczęły szturm. Cesarz Leopold wraz z dworem opuścił miasto i udał się do Linzu. Nad Wiedniem Widok pola bitwy z Kahlenbergu Juliusz Kossak, Zdobycie chorągwi proroka i Europą zawisło widmo nieuniknionej klęski. Obrońca Wiednia Ernst Riidiger Starhemberg słał rozpaczliwe listy do polskiego monarchy z prośbą o pomoc. Na wezwanie króla rycerstwo polskie już w połowie lata zaczęło się gromadzić w Krakowie, gdzie też przybył Jan III z rodziną i całym dworem. W kościołach krakowskich odbywały się nieustające nabożeństwa, mające u Boga uprosić zwycięstwo nad niewiernymi. Główne oddziały wojsk koronnych wyruszyły z Krakowa już 29 lipca. Pierwsza kolumna pod dowództwem hetmana wielkiego Stanisława Jabłonowskiego szła przez Tarnowskie Góry, Racibórz i Opawę, druga kolumna pod wodzą hetmana polnego Mikołaja Sieniawskiego udała się przez Bielsko i Cieszyn na Morawy. Połączenie wojsk nastąpiło w Nikolsburgu. Wojska Sobieskiego liczyły 27 tysięcy ludzi i 29 tysięcy koni, w tym było 25 pułków husarii, 77 oddziałów kozackich, 31 oddziałów lekkiej kawalerii, 37 pułków piechoty, 10 pułków dragonów, dwa oddziały arkebuzerii, jazda strzelców konnych i oddział artylerii. Chorągiew husarska bądź pancerna składała się ze 100 lub więcej konnych żołnierzy liniowych (towarzyszy lub pocztowych). Lekka chorągiew liczyła 60 70 koni. Szef chorągwi rotmistrz dokonywał zaciągu i często go finansował, zwykle dowództwa osobiście nie sprawował, zastępował go oficer zawodowy porucznik. Husaria i jazda tylko w 50 procentach składała się ze szlachty. Husarzem mógł być zamożny mieszczanin lub stary żołnierz, z pochodzenia chłop, który się wzbogacił na wojnie i stać go było na zakup bardzo drogiego konia i wyposażenia. Pułk składał się z czterech do sześciu chorągwi. Służba wojskowa dawała szansę legalnego uzyskania szlachectwa. Po każdej wyprawie hetman przedstawiał sejmowi listę zasłużonych żołnierzy, a ten jej nigdy nie odrzucał. Szlachectwo zdobyte na polu chwały było w cenie. Piechota wybraniecka rekrutowała się z dóbr królewskich i współdziałała z artylerią i wojskami inżynieryjnymi. Pocztowi (pachołki) rekrutowali się z drobnej szlachty i z plebejuszy, a jazda pancerna ze szlachty zagrodowej z Mazowsza 28 ALMA MATER
i Podlasia. Piechotę i dragonię stanowili chłopi, nie mniej dzielni jak szlachta. Trzon wojsk kozackich składał się z piechoty. Jazda kozacka pełniła służbę rozpoznawczą, pościgową i dywersyjną. Kozacy semeńscy stanowili straż przyboczną króla. Król dołączył do swoich wojsk w Tarnowskich Górach, gdzie nastąpiło pożegnanie z rodziną, która wróciła do Krakowa, a następnie pospiesznie ruszył pod Wiedeń. W Tulnn nad Dunajem miało nastąpić spotkanie z wojskami austriackimi pod dowództwem księcia lotaryńskiego Karola V i wojskiem niemieckim, którym dowodził książę von Waldeck Jerzy Fryderyk. Jan Sobieski objął dowództwo nad całością wojsk sprzymierzonych, liczących ponad 70 tysięcy żołnierzy. Był doświadczonym wodzem, doskonałym taktykiem i strategiem, cechowała go nie tylko odwaga, ale i szybkość decyzji. Z obozu wojskowego pod Tulnn tak pisał do ukochanej żony Marysieńki (29 sierpnia przed północą): Jutro, da P. Bóg, spodziewamy się usłyszeć działa wiedeńskie, a pojutrze napić się wody dunajskiej. 30 sierpnia, po przeprawie przez Dunaj, sprzymierzone wojska ruszyły na odsiecz Wiedniowi. Ustalono strategiczny plan działania i wyznaczono niedzielę 12 września na dzień natarcia na obóz turecki. 11 września armia cesarska dowodzona przez Karola V Lotaryńskiego zajęła wzgórza Kahlenberg i Leopoldsberg. 12 września wcześnie rano król Jan uczestniczył w mszy świętej odprawionej na ruinach kościoła i klasztoru na Kahlenbergu, prosząc Boga o pomoc w pokonaniu wyznawców proroka. Następnie odbyła się ostatnia narada wojenna i Sobieski wydał rozkaz do decydującej bitwy. Po kilku godzinach walki mimo zaciekłego oporu front turecki się załamał. Król, na czele dwudziestotysięcznej konnicy i husarii, wpadł do obozu tureckiego, zmuszając wezyra do haniebnej ucieczki. Kara Mustafa, który był pewny zwycięstwa, poniósł jak zanotował jego kronikarz najtragiczniejszą klęskę w dziejach państwa osmańskiego. Plan bitwy pod Wiedniem Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały. Działa wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w ręce nasze. Nieprzyjaciel, zasławszy trupem aprosze 1, pola i obóz, ucieka z konfuzji pisał król do Marysieńki 13 września w nocy z namiotu wezyrowskiego zdobytego pod Wiedniem. Nazajutrz wysłał do papieża zdobyczny zielony sztandar proroka i krótki meldunek: Venimus, vidimus, Deus vicit. Po zdobyciu Wiednia odprawiono dziękczynne nabożeństwo, w którym uczestniczył król, wodzowie sprzymierzonych wojsk i rycerstwo, a cesarz Leopold gorąco dziękował naszemu monarsze za uratowanie Wiednia, cesarstwa i Europy przed nawałą turecką. Nazwisko Sobieski należy do tych bardzo nielicznych nazwisk w historii Polski, które znane są szerszemu światu pisze prof. Szyk bojowy wojsk polskich i sprzymierzonych (podług Ulicha) 12 września 1683 r. Norman Davies, a John Milton uznał, że Sobieski był pierwszym z Polaków, który pokazał, że straszliwe siły tureckie rozbić można jednym ciosem. Cała Europa sławiła imię Sobieskiego jako obrońcy chrześcijaństwa. Prezentowana lista rycerstwa polskiego biorącego udział w odsieczy wiedeńskiej powstała po zweryfikowaniu czterech dostępnych źródeł: * Spis rycerstwa polskiego walczącego z Janem III pod Wiedniem, opracowany przez Bolesława Twardowskiego w 200. rocznicę bitwy. Zawiera on 480 nazwisk i imion z herbami rycerzy; * Spis rycerstwa polskiego z wyprawy wiedeńskiej 1683 księdza Jakuba Kuklińskiego, opracowany w 1910 roku na Kahlenbergu, który zawiera 510 nazwisk ugrupowanych według 162 herbów; * Rycerstwo polskie biorące udział w wyprawie wiedeńskiej w opracowaniu Jerzego Odrowąża-Pieniążka, z 1932 roku, który podaje 690 nazwisk jest zestawieniem najobszerniejszym, gdyż obok nazwisk, imion i herbów przedstawia źródła, z jakich czerpał autor, urzędy piastowane przez tych rycerzy, ich stopnie oficerskie; zawiera również adnotacje dotyczące śmierci rycerza ALMA MATER 29
na polu chwały oraz właściciela pułku lub oddziału biorącego udział w bitwie, jak również ich narodowości w przypadku obcego pochodzenia. Książeczka księdza Jerzego Smolińskiego, kustosza kościoła i muzeum na Kahlenbergu, zawiera 100 nazwisk rycerzy odsieczy wiedeńskiej, których herby zostały namalowane na ścianach i suficie kaplicy Sobieskiego. Pod herbami znajdują się w winietach imiona i nazwiska rycerzy. W latach 30. ubiegłego wieku profesorowi Politechniki Lwowskiej Janowi Henrykowi Rosenowi zlecono, aby nadał tej kaplicy historyczny wystrój, nawiązujący do wyprawy wiedeńskiej, i umieścił herby oraz nazwiska rycerzy. Nad wejściem do kaplicy Sobieskiego (która obecnie wraz z kościołem pod wezwaniem św. Józefa jest sanktuarium narodowym, odwiedzanym przez tysiące pielgrzymów i turystów ze wszystkich krajów, a w szczególności przez Polaków) znajduje się mosiężna tablica informująca, że kaplica została odnowiona dzięki funduszom własnym i dobroczyńców, a szczególnie dzięki ofiarności członków rodów polskich, których przodkowie wraz z innymi wojskami chrześcijańskimi walczyli tego dnia pod Wiedniem za wiarę, pod dowództwem króla Jana III, odnieśli z pomocą Bożą świetne, nigdy niezapomniane zwycięstwo nad wrogim nieprzyjacielem. W spisie prezentowanym na stronach 32-33 zaznaczono tłustym drukiem herby znajdujące się w kaplicy Sobieskiego. Widnieją tam również, wokół herbu króla Jana Sobieskiego, herby i nazwiska dowódców wojsk sojuszniczych. W 200. rocznicę bitwy pod Wiedniem nad głównym wejściem do kościoła na Kahlenbergu rada miejska Wiednia umieściła wielką kamienną tablicę z napisem: Z tego wzgórza, dnia 12 września 1683 roku Jan Sobieski, król polski, książę Karol Lotaryński, cesarski porucznik generalny, książęta Jan III Saski, Maksymilian Bawarski i Jerzy Fryderyk von Waldeck, margrabiowie bawarscy Herman i Ludwik Wilhelm i inni dowódcy wojsk cesarza Leopolda I wyruszyli do walki z potęgą turecką dla oswobodzenia ciężko zagrożonego przez 61 dni miasta Wiednia. Z wdzięcznym wspomnieniem tego sławetnego zwycięstwa miasto Wiedeń 12 września 1883 roku. Opublikowany tu spis rycerstwa liczy 613 nazwisk pieczętujących się 212 herbami. Wielu spośród rycerzy legitymowało się tym samym herbem. Przy wielu nazwiskach występuje po kilka imion, gdyż nieraz w bitwie brali udział ojciec, synowie Kościół na Kahlenbergu pod wezwaniem św. Józefa i krewni, jak na przykład król Jan Sobieski i jego syn Jakub czy licznie prezentowani członkowie rodu Potockich, Denhoffów i Morsztynów. Nie udało nam się odnaleźć wizerunków 14 herbów. Przypuszczamy, że są to herby indygenowanych lub świeżo nobilitowanych. Zarówno w husarii, jak i w innych rodzajach jazdy walczyli pocztowi pochodzenia plebejskiego, którzy odznaczyli się męstwem we wcześniej stoczonych bitwach. Nobilitacja była nagrodą za ich waleczność, jak na przykład później nobilitacja prostego chłopa Berensa. Armia wojsk sprzymierzonych pod dowództwem Sobieskiego składała się w dwóch trzecich z wojsk cesarskich, a w jednej trzeciej z wojsk polskich koronnych. Tylko pewna grupa Litwinów zdecydowała się pójść z królem pod Wiedeń. Herby ich umieszczono później na zwieńczeniu nawy głównej kościoła oo. Bernardynów w Grodnie. Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego miało spełniać zadania osłonowe na pograniczu polsko-węgierskim. W skład wojsk koronnych wchodziły oddziały Kozaków ukraińskich i tatarskich Lipków oraz wielu rycerzy pochodzących z Inflant, ze Śląska, z Niemiec, Szkocji i Włoch. Nazwiska rycerzy odsieczy wiedeńskiej będą się wiele razy pojawiać na kartach naszej historii, gdyż ich potomkowie także będą brali udział w ważnych wydarzeniach dziejowych jako wodzowie powstań narodowych i ich bohaterowie, wybitni politycy, twórcy Konstytucji 3 Maja, luminarze kultury polskiej, hierarchowie Kościoła. Trzej pierwsi autorzy opierali się przy sporządzaniu spisów na takich źródłach jak pamiętniki, diariusze, zapiski sądowe, relacje naocznych świadków i herbarze. Często nazwiska i nazwy herbów podawane są w brzmieniu obocznym na przykład Bidziński Bidzieński. Pod niektórymi herbami w spisie księdza Kuklińskiego występuje po kilka nazwisk rycerzy pieczętujących się tym samym herbem. Jak twierdzą autorzy, ich spisy dotyczą przede wszystkim rycerzy pełniących ważne funkcje wojskowe: namiestników chorągwi husarskich, chorągwi pancernych i lekkiej kawalerii oraz dowódców oddziałów kozackich i tatarskich w służbie Rzeczypospolitej. Występują również nazwiska i herby rycerzy obcego pochodzenia służących w wojsku koronnym. Analizując zapisy poczynione przez Odrowąża-Pieniążka, widać, że wiele oddziałów zostało wystawionych przez rycerzy własnym sumptem. I tak: Marek Aksak miał chorągiew husarską, Jan Karol Daniłowicz był właścicielem chorągwi pancernej, a Aleksander H. Rupik Warto odwiedzić kościół na Kahlenbergu, kaplicę Sobieskiego i muzeum poświęcone odsieczy wiedeńskiej. Jest to pewnego rodzaju pomnik historyczny, sławiący nie tylko króla bohatera, ale również jego rycerzy. Stanowi bezsprzecznie drogocenną pamiątkę dla całego narodu. Warto też pomyśleć o zakupieniu cegiełki na renowację tego przybytku, kontynuując w ten sposób dzieło naszych przodków. Adres: Kahlensberg, 1190 Wien, Rektorat kościoła św. Józefa; lub Bank Austria Wien, Bankleitzahl 20151, nr konta: 402 054 407. 30 ALMA MATER
Warszycki chorągwi husarskiej, pancernej i pułku pieszego. W bitwie brał udział generał zaciągu cudzoziemskiego Karol Kacper Denhoff, Szkot Jan Butler pułkownik fortyfi kator zbrojnych Lubomirskiego, był właścicielem pułku arkebuzerów. Spis rycerzy uzupełnia katalog 211 barwnych herbów na czterech tablicach. Wśród nich znajdują się dwa herby czarno-białe, gdyż nie udało się natrafić na ich barwne wizerunki. Są to herby Gulcz i Obuchowicz. Według H. Stupnickiego pierwszy z nich przedstawia na tarczy niebieskiej godło koloru złotego (tabl. II, poz. 57), a drugi na tarczy czerwonej godło srebrne (tabl. III, poz. 126). Oprócz herbów własnych, dotyczących tylko jednego nazwiska, przeważają herby, którymi pieczętowało się wiele rodów. Pod herbami umieszczono ich nazwy, a w kilku wypadkach również nazwy oboczne, na przykład herb Osmoróg obecna nazwa Gierałt (tabl. III, poz. 132). Przy opracowaniu tego spisu rycerzy i ich herbów oraz prezentacji barwnych wizerunków tych herbów przyświecała nam, Herby dowódców wojsk sprzymierzonych i króla Jana Sobieskiego podobnie jak i naszym poprzednikom, myśl, żeby pamięć o uczestnikach wiktorii wiedeńskiej była nadal żywa. Może ktoś z czytelników znajdzie w spisie nazwisko swoich przodków i zechce wrócić do swoich korzeni? A może na podstawie posiadanych dokumentów będzie w stanie ten spis poszerzyć? Barbara Bendzińska-Komarow Ryszard Tymoteusz Komorowski BIBLIOGRAFIA: 1. W. Brudzikowski, Herby polskiej szlachty, Warszawa 2003. 2. T. Gail, Herbarz polski, Gdańsk 2007. 3. M. Gizowski, Herby patrycjału gdańskiego, 1991. 4. Z. Leszczyc, Herby szlachty polskiej, Ossolineum, Wrocław 1995. 5. M. Sadzewicz, Pod Wiedniem i Parkanami 1683 r., MON, Warszawa 1967. 6. H. Stupnicki, Herbarz polski, Wrocław 1998. 7. N. Davies, Boże igrzysko, Kraków 1991. 8. M. Dyakowski, Dyaryusz wiedeńskiej okazyi roku 1683 (reprint 1983). 9. B. Twardowski, Spis rycerstwa polskiego, Poznań 1883. ALMA MATER 31
32 ALMA MATER RYCERSTWO POLSKIE BIORĄCE UDZIAŁ W WYPRAWIE WIEDEŃSKIEJ 1683 r.
ALMA MATER 33