RATOWNICTWO I OCHRONA LUDNOŚCI Lider w akcji Jerzy Ranecki W organizacji akcji ratowniczej szczególną rolę odgrywa kierowanie działaniem ratowniczym. A jest ono trudnym procesem, wymagającym odpowiedniego przygotowania, wyszkolenia i doświadczenia zawodowego. Najdrobniejszy błąd kierującego działaniem ratowniczym może mieć katastrofalne skutki dla ludzi, mienia i środowiska. Zgodnie z rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i administracji z 31 lipca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania i współdziałania jednostek ochrony przeciwpożarowej biorących udział w działaniu ratowniczym (DzU z 2001 r. nr 82, poz. 895) kierowanie działaniem ratowniczym rozpoczyna się z chwilą pojawienia się na miejscu zdarzenia pierwszych sił ratowniczych. Kierującym jest pierwszy przybyły na miejsce dowódca do czasu przybycia osoby mającej uprawnienia do przejęcia kierowania. Jeżeli na miejscu są dowódcy tej samej hierarchii, obowiązany do przejęcia kierowania jest dowódca z jednostki, dla której miejsce zdarzenia stanowi teren własnego działania. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (DzU z 1999 r. nr 111, poz. 1311, rozdział 4) określa: rolę i zadania kierującego działaniem ratowniczym, warunki, po których spełnieniu ustaje kierowanie, strukturę jednostek ochrony przeciwpożarowej na potrzeby działania ratowniczego, typy kierowania działaniem ratowniczym, zasady
przejmowania kierowania oraz wzywania podmiotów ratowniczych z wyższych poziomów organizacyjnych krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego wojewódzkiego czy krajowego. Zgodnie z tym rozporządzeniem obowiązują trzy typy kierowania: interwencyjne, taktyczne i strategiczne. Kierujący, bez względu na typ kierowania, korzysta z przysługujących mu uprawnień. Zgodnie z ustawą z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (DzU z 2009 r., nr 12, poz. 68), strażacy biorący udział w akcji ratowniczej w zakresie niezbędnym do jej prowadzenia mają prawo do korzystania z państwowych, komunalnych i prywatnych dróg, gruntów i zbiorników wodnych oraz komunalnych i prywatnych ujęć wodnych i środków gaśniczych. W okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności strażak kierujący akcją ratowniczą ma prawo zarządzenia: ewakuacji ludzi i mienia z terenu objętego akcją ratowniczą, koniecznych prac wyburzeniowych i rozbiórkowych, wstrzymania komunikacji w ruchu lądowym, udostępnienia pojazdów, środków i przedmiotów niezbędnych do akcji ratowniczej, zakazu przebywania osób postronnych w rejonie akcji ratowniczej. Ponadto w okolicznościach wyżej wymienionych kierujący akcją jest uprawniony do: żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, jednostek gospodarczych, organizacji społecznych i obywateli, odstąpienia od zasad działania uznanych powszechnie za bezpieczne. Zakres tych uprawnień jest bardzo duży. Kierujący musi znać swoje prawne możliwości i umieć je odpowiednio wykorzystać podczas akcji ratowniczej. Polecenia i rozkazy powinny być zarejestrowane na odpowiednich nośnikach i udokumentowane. W toku działań Szczególną cechą procesu kierowania jest czas podejmowania decyzji często liczony w sekundach. Dlatego też bardzo ważny element kierowania stanowi zasób informacji, który pozwala podejmować kierującemu najtrafniejsze decyzje. Stanowiska kierowania podczas przyjmowania zgłoszeń o zdarzeniu (pożarze, miejscowym zagrożeniu) powinny zebrać, w miarę możliwości, jak najwięcej informacji, w całości przekazując je udającemu się na miejsce zdarzenia kierującemu. Podczas dojazdu do zdarzenia powinien on starać się poszerzyć zakres informacji o zdarzeniu przez współdziałanie ze stanowiskiem kierowania.
Podczas zdarzeń o dużym zagrożeniu dla ludzi i środowiska należy jak najszybciej poszerzyć skład osobowy stanowiska kierowania. Stanowiska kierowania wspomagają kierującego działaniem ratowniczym. Odgrywa to szczególnie ważną rolę w początkowej fazie działań ratowniczych. Pierwszy przybyły na miejsce zdarzenia kierujący musi przeprowadzić rozpoznanie i ocenić sytuację. To bardzo istotny element kierowania, od którego zależy jakość działań ratowniczych. Trzeba ocenić, jakie jest zagrożenie dla ludzi, zwierząt, mienia i środowiska, a ponadto ustalić: czy zagrożenie się rozwija, jak może się rozwijać zaraz lub za jakiś czas. Oczywiście nie zawsze jest to łatwe, nie zawsze w ogóle możliwe. Bardzo często rozpoznajemy i prowadzimy działania ratownicze jednocześnie (pożary mieszkań, wypadki drogowe). Tylko ciągłe rozpoznanie umożliwia kierującemu pełną ocenę sytuacji. Rozpoznanie musi być bardzo dokładne, nie wolno bagatelizować żadnego szczegółu. Podczas katastrofy kilku lub kilkunastu cystern z olejem ropopochodnym trzeba sprawdzić teren wokół cystern, a także odległe akweny, gdyż zanieczyszczenie olejowe może rozprzestrzenić się wodami podziemnymi. Złe rozpoznanie może spowodować, że służby ratownicze będą działać tylko w pobliżu cystern. Baczną uwagę należy zwrócić podczas prowadzenia takich akcji nocą. Szczególnego rozpoznania wymaga karambol drogowy z udziałem kilkudziesięciu samochodów. Wyjątkowo trudne są sytuacje, gdy pożar rozwija się gwałtownie po klatce schodowej z parteru na wyższe kondygnacje w kamienicy. Wówczas należy rozpoznawać, ratować ludzi i gasić pożar jednocześnie. Wszystkie te zadania wykonuje się pod ogromną presją czasu i ludzi obserwujących działania. Kierujący musi z pomocą policji wyizolować obszar działań. Nie zawsze jest to możliwe do zrealizowania, ze względu na dynamikę zdarzenia. Inaczej wygląda rozpoznanie, gdy mamy do czynienia z ukrytym pożarem wewnątrz elementów budowlanych (ściany, stropy). Nieraz trzeba go szukać długo. Potrzeba wtedy sumienności i staranności. Nie wolno zlekceważyć żadnego szczegółu zmniejszenie wydzielania się dymu w danym miejscu nie oznacza, że sytuacja się stabilizuje, dym z większą intensywnością może wydostawać się w innym miejscu. Przy tego rodzaju zdarzeniach oprócz oznak zewnętrznych pożaru należy ustalić miejsce wzrostu temperatury. Jeszcze inaczej wygląda sytuacja podczas skażenia: chemicznego, ekologicznego czy radiacyjnego. Mogą to być zdarzenia bardzo rozległe obszarowo i wymagające oceny z lotu ptaka. Niezwykle ważna jest postawa kierującego w stosunku do osób już ewakuowanych. O ile to możliwe, powinien porozmawiać z tą grupą ludzi. Bezwzględnie musi się przedstawić i podać swoją funkcję na miejscu działań ratowniczych. Podczas rozmowy powinien ich
wesprzeć i zapewnić o niesieniu pomocy. Ponadto powinien uruchomić procedurę mającą na celu zapewnienie pomocy socjalnej i psychologicznej. Po rozpoznaniu i wstępnym zorganizowaniu działań ratowniczych należy jak najszybciej wyznaczyć strefę zagrożenia. Istotnym elementem procesu kierowania jest moment przejęcia kierowania działaniem ratowniczym, które powinno być jasno i precyzyjnie przeprowadzone, a fakt ten odnotowany w dokumentacji operacyjnej i przekazany uczestnikom działań ratowniczych. Kierujący na poziomie taktycznym powinien nadzorować przebieg działań interwencyjnych i organizować strukturę kierowania taktycznego. Podstawowym obowiązkiem kierującego jest jak najszybszy podział terenu akcji na odcinki bojowe (obszary ratownicze) czy pola operacyjne (ratownictwo ekologiczne) oraz zorganizowanie łączności, gdyż jest ona podstawą skutecznego działania ratowniczego. Podczas awaryjnego wycieku chloru w Poznaniu teren akcji był podzielony na cztery odcinki bojowe (obszary ratownicze): działanie interwencyjne, planowana ewakuacja ludzi w pobliżu awarii, organizacja zaopatrzenia wodnego, prowadzenie pomiarów (musi być zorganizowane jak najszybciej). Zorganizowano doraźny sztab działań ratowniczych, a jako dowódca na bieżąco otrzymywałem informacje o sytuacji od dowódców odcinków bojowych, co umożliwiało mi podejmowanie decyzji i wydawanie poleceń oraz rozkazów. Należy pamiętać, że kierujący podczas działań ratowniczych sukcesywnie musi podejmować decyzje i wydawać polecenia oraz rozkazy. Gdy nie ma możliwości powołania sztabu w pierwszej fazie akcji, powinien wyznaczyć spośród strażaków biorących udział w akcji ratowniczej swojego pomocnika operacyjnego oraz łącznika. Oczywiście w pierwszych minutach dynamicznej akcji ratowniczej jest to niemożliwe. Kierujący musi również wyznaczyć i oznakować stanowisko dowodzenia, tak by przybywające na miejsce jednostki ratownicze, służby oraz inspekcje mogły się do niego zgłosić (to wymóg fundamentalny). Podczas trudnych i skomplikowanych sytuacji do kierującego przyprowadzi ich łącznik, jednocześnie zapoznając z sytuacją. W czasie kierowania taktycznego stanowisko dowodzenia może być stałe lub ruchome. Powinno być ruchome m.in. w trakcie pożarów lasów, zdarzeń chemicznych czy ekologicznych. Podczas zdarzeń chemicznych miejsce awarii (emisja substancji niebezpiecznej do środowiska) może być oddalone o kilkaset metrów lub kilka kilometrów od miejsca, w którym doszło do zatrucia ludzi lub istnieje zagrożenie zatrucia. Należy wtedy jak najszybciej zorganizować akcję ostrzegania i planować ewentualną ewakuację lub zastosować inne środki zaradcze. Podczas skażeń ekologicznych rzek należy zbudować pola operacyjne w różnych miejscach rzeki, znacznie od siebie oddalonych.
Kierujący musi podjąć decyzję dotyczącą wyboru miejsca stanowiska dowodzenia. Uważam, że podczas takich sytuacji powinno ono być ruchome. Podczas skażeń rzek rozpoznanie powinno się przeprowadzać za pomocą łodzi motorowej. Podczas pożaru lasu do określenia jego kierunku i skali rozwoju najlepiej użyć śmigłowca. Szczególnie ważne jest jak najszybsze zorganizowanie sztabu działań ratowniczych, będącego organem doradczym kierującego. Szef sztabu przedstawia do zatwierdzenia kierującemu propozycje rozwiązań taktycznych dotyczących działań ratowniczych. W skład sztabu oprócz strażaków, personelu medycznego i policjantów powinni wchodzić przedstawiciele: administracji publicznej, służb, inspekcji, straży, a także specjaliści. Sztab powinien funkcjonować w wyznaczonym miejscu (budynku, namiocie, kontenerze sztabowym). Podczas akcji ratowniczych, w zależności od sytuacji, należy powołać odwód operacyjny. Kierowanie strategiczne jest prowadzone ze stałego stanowiska dowodzenia. Kierujący strategiczny prognozuje rozwój zagrożenia, określa strategię działań ratowniczych oraz nadzoruje kierowanie taktyczne. Powołuje także sztab. Kierujący nigdy nie powinien się spieszyć z opuszczeniem terenu działań ratowniczych szczególnie dotyczy to ostatniego z kierujących. Należy zawsze wszystko dokładnie sprawdzić, a przekazując miejsce zdarzenia, poinstruować osobę, która będzie je nadzorowała. Dodatkowo można podać numer do dyżurnego straży pożarnej i przez pewien czas utrzymywać kontakt z osobą nadzorującą miejsce po zdarzeniu. Na terenie akcji ratowniczej kierujący musi zapewnić wysoki poziom dyscypliny służbowej. Algorytm postępowania Podczas dojazdu na miejsce zdarzenia należy zebrać jak najwięcej informacji o sytuacji. Nie zawsze jest to możliwe. Stanowiska kierowania realizują wtedy bardzo wiele zadań w zakresie dysponowania sił ratowniczych i koordynacji działań. Ponadto często mają zbyt mało informacji o sytuacji na miejscu. W miarę upływu czasu ich zakres się zwiększa. Dlatego też dowódcy wyższego szczebla już podczas dojazdu mogą uzyskać wiele danych. Pozwala to określić ogólny zarys działań. Po przyjeździe na miejsce zdarzenia należy rozpoznać sytuację. Następnie określić cel, zadania oraz wydać polecenia i rozkazy. Muszą one być jasne i precyzyjne, aby zrozumieli je wszyscy podwładni. Rozkazy i polecenia, wbrew potocznemu myśleniu, spajają i łączą psychologicznie grupę, jaką jest zastęp straży pożarnej. Ta grupa ma wtedy lidera, który wie jak postępować i dbać o swoich ludzi (bezpieczeństwo).
Podczas rozpoznania nigdy nie wolno lekceważyć z pozoru mało znaczących zjawisk (np. małego zadymienia, lekkiego hałasu, niewielkiego wycieku, drobnych pęknięć i rys). Po rozpoznaniu w miarę możliwości należy przekazać wstępny meldunek do stanowiska kierowania. Jest to bardzo ważny element akcji ratowniczej. Stanowiska kierowania i dowódcy wyższego szczebla mogą wtedy planować użycie dodatkowych sił ratowniczych oraz skierowanie na miejsce służb, inspekcji i innych jednostek specjalistycznych. Zapewnienie ciągłości przepływu informacji zapewnia płynność dalszych działań. W zależności od sytuacji należy wezwać pomoc dodatkowe jednostki ratownicze. Kierujący musi zorganizować łączność oraz zaopatrzenie wodne. Do jego obowiązków należy także organizacja wyznaczenia strefy zagrożenia. W pierwszej fazie akcji ratowniczej nie zawsze jest to możliwe, zawsze jednak należy dążyć do jak najszybszego jej wyznaczenia. Należy zapewnić izolację terenu akcji ratowniczej (policja). To bardzo istotny element działań ratowniczych. Przejęcie kierowania przez dowódcę wyższego szczebla musi być jasne i zrozumiałe. Fakt ten należy odnotować w dokumentacji operacyjnej i zgłosić do właściwego stanowiska kierowania. Należy zorganizować sztab działań ratowniczych, określić jego miejsce funkcjonowania i zadania. Należy wyznaczyć punkt przyjmowania przybywających sił i środków ratowniczych. Zawsze musi być wyznaczony dowódca tego punktu. Podczas akcji z zakresu ratownictwa ekologicznego należy wyznaczyć rodzaje i miejsca pól operacyjnych oraz ich dowódców. Podczas działań w zakresie ratownictwa medycznego kierującego wspomaga koordynator medycznych czynności ratunkowych. W trakcie działań należy wyznaczyć i czytelnie oznakować stanowisko dowodzenia, stanowisko koordynatora medycznych czynności ratunkowych, medyczny punkt segregacji poszkodowanych oraz sztab działań ratowniczych. Szczególnie ważne jest zorganizowanie sprawnego transportu medycznego (w tym lotniczego) poszkodowanych z terenu akcji ratowniczej do szpitalnych oddziałów ratunkowych. Powinnością kierującego jest dbać o bezpieczeństwo podwładnych, a także zapewnić nadzór i monitoring działań ratowniczych w strefie zagrożenia.
Kierujący musi być cały czas skoncentrowany i zaangażowany w realizację działań ratowniczych. Nie powinien się angażować w rozwiązywanie szczegółowych problemów związanych z akcją ratowniczą. Powinni je rozwiązać dowódcy niższego szczebla. Warto korzystać z doświadczenia podwładnych strażaków ratowników. To bardzo duży kapitał doradczy. Kierujący powinien zasięgać opinii specjalistów z różnych dziedzin nauki, wiedzy i techniki. Należy zorganizować punkt kontaktu ze środkami masowego przekazu i wyznaczyć dowódcę takiego punktu. W zależności od sytuacji organizuje się konferencje prasowe. Po ewakuacji ludzi ze strefy zagrożenia należy jak najszybciej otoczyć ich opieką. Kierujący powinien zorganizować spotkanie z tymi ludźmi, wesprzeć ich psychologicznie oraz przedstawić sytuację. W dalszej kolejności należy zapewnić zabezpieczenie socjalne i psychologiczne. KDR pyta Co z ludźmi ile osób jest rannych, ile zagrożonych rozwojem i skutkami zdarzenia, płeć, dorośli czy dzieci, ile osób nie żyje? Czy zdarzenie się rozwija? Jeśli tak, to jaka jest jego skala i kierunek rozwoju? Czy zwierzęta, mienie i środowisko są zagrożone? Jakimi siłami ratowniczymi dysponuję na miejscu akcji ratowniczej i czy są one wystarczające? Jaką przyjąć taktykę ratowniczą? Te pytania są tak oczywiste, że czasami kierujący zapomina je (sobie) zadać. Wtedy wzrasta ryzyko popełnienia błędu. Oczywiście są też bardzo ogólne. Uważam jednak, że w kierowaniu działaniami ratowniczymi musimy stosować zasadę od ogółu do szczegółu. W miarę upływu czasu KDR będzie takich pytań zadawał coraz więcej. Bryg. dr inż. Jerzy Ranecki jest zastępcą komendanta miejskiego PSP w Poznaniu