Znaczenie suplementacji witaminą D 3 u człowieka w spoczynku oraz wysiłku fizycznym Ewelina Jaskulska 1, Zbigniew Jastrzębski 1,2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2 Wyższa Szkoła Sportowa w Łodzi Suplementacja witaminą D 3 a zdrowie człowieka Spożycie witaminy D 3 przez człowieka jest niezbędne do prawidłowego przebiegu jego funkcji życiowych. Wynikiem obniżonego poziomu Witaminy D 3 jest występowanie chorób przewlekłych, stanowiących główną przyczynę zgonów, w większym stopniu niż choroby zakaźne, lub przynajmniej pogarszającym dobrostan człowieka [Oschman, 2011]. Prawidłowa suplementacja zmniejsza ryzyko występowania nowotworów, chorób autoimmunologiczne, zakaźnych oraz układu sercowonaczyniowego [Holick, 2007]. Witamina D 3 ma związek z chorobami sercowonaczyniowymi, nadciśnieniem, wylewami, cukrzycą, stwardnieniem rozsianym, stanami zapalnymi jelit, osteoporozą, chorobami przyzębia, zębów, zwyrodnieniem plamki żółtej, chorobami psychicznymi, reumatoidalnym zapaleniem stawów, skłonnością do upadków oraz chronicznymi bólami [Holick, 2006; Peterlik i Cross, 2005; Holick, 2004; Zittermann, 2003; Peterlik i Cross, 2006]. Niski poziom witaminy D 3 w spożywanych pokarmach i brak ekspozycji na światło słoneczne wśród ludzi dorosłych prowadzi do osteomalacji zmiękczenia ich kości [Hames i Hooper, 2009]. Jedną z powszechnie występujących jednostek chorobowych związaną z niedoborem witaminy D 3 jest krzywica, dziecięca choroba kości, prowadząca do deformacji kości i kalectwa. Jej masowe występowanie w XVIII i XIX wieku będące konsekwencją przewlekłego niedożywienia dzieci i osób dorosłych, doprowadziło do badań nad jej znaczeniem dla zachowania ich zdrowia. Konsekwencją tego było odkrycie witaminy D 3. Na początku XIX wieku badacze zaobserwowali, że promieniowanie ultrafioletowe i olej z wątroby dorsza posiada lecznicze działanie w odniesieniu do krzywicy u dzieci [Wicha, 2012]. Jędrzej Śniadecki w 1822 roku opublikował rozprawę O fizycznym wychowaniu dzieci, w której jednoznaczne wskazuje kąpiele słoneczne jako metodę leczenia krzywicy. Twierdził, że chorobę należy leczyć przez poddawanie dzieci bezpośredniemu działaniu promieni słonecznych, a brak światła słonecznego jest przyczyną występowania choroby [Wicha, 2012]. 81
Witamina D w badaniach naukowych W 1922 roku McCollum wykrył związek przeciwkrzywiczny w tranie. Napowietrzając oraz ogrzewając go rozłożył znajdującą się w nim substancję a czynnik przeciwkrzywiczy został nazwany witaminą D. Ewolucja badań nad witaminą doprowadziła do wyodrębnienia dwóch związków pochodzenia naturalnego różniących się budową łańcucha bocznego: witamina D 2 (ergokalciol, ergokalcyferol, kalcyferol) występujący w organizmach roślinnych/drożdżach, witamina D 3 (kalciol, cholekalcyferol) występujący w organizmach zwierzęcych [Wicha, 2012]. Tradycyjnie zaliczane do witamin związki D 2 oraz D 3, spełniają w organizmie ludzkim role prohormonów i są trójcyklicznymi alkoholami o zbliżonej aktywności biologicznej. Główną ich funkcją jest utrzymanie homeostazy wapnia oraz fosforu niezbędnych do mineralizacji kości. Witaminy D 2 i D 3, regulują również wzrost komórek oraz dojrzewanie nie tylko w nerkach, kościach, gruczołach przytarczycy i jelicie, ale też innych tkankach. Kontrolują także reakcje hormonalne oraz modulują procesy odpornościowe organizmu ludzkiego [Campbell i Allain, 2006]. Prekursorem witaminy D 3 jest 7dehydrocholesterol (prowitamina D 3 ) będący pochodną cholesterolu głównego sterolu w organizmach zwierząt. Ścieżka biosyntezy obejmuje fotochemiczne przegrupowanie prowitaminy indukowane promieniami ultrafioletowymi spektrum słonecznego (280 350 nm) [Wicha, 2012]. W naskórku pod wpływem światła słonecznego 7dehydrocholesterol ulega nieenzymatycznej fotoizomeryzacji do prowitaminy D, która pod działaniem energii cieplnej ciała przekształcona zostaje w ciągu kilku godzin w witaminę D 3 [Webb, 2006]. Promieniowanie UV powoduje w cząsteczce 7dehydrocholesterolu fotolizę wiązania, położonego pomiędzy atomami węgla C9 i C10, co prowadzi do przestawienia wiązań podwójnych i powstania prowitaminy D 3. Związek ten ulega spontanicznej izomeryzacji do witaminy D 3 (cholekalcyferolu). Zachodzące następnie w wątrobie i nerkach reakcje hydrolizy umożliwiają powstanie aktywnego hormonu, dihydroksycholekalcyferolu (1,25(OH)D 3 ) [Hames i Hooper, 2009]. Natomiast 25hydroksy witamina D3 (kalcidiol) jest podstawową postacią witaminy D obecna w krwioobiegu. Następnie kalcidiol ulega specyficznej 1αhydroksylacji z utworzeniem 1α,25dihydroksy witaminy D3 (kalcitriolu). Ten związek jest czynną postacią witaminy D reagującym z receptorami [Wicha, 2012]. 82
Enzym, który hydroksyluje 25(OH)D do 1,25[(OH)]D jest obecny w nerkach oraz innych ludzkich tkankach. 1,25[(OH)]D jest w nich produkowany i bezpośrednio oddziałuje na wiele komórek przez ich funkcje autowydzielnicze i przypuszczalnie parakrynowe [Heaney, 2003]. Większość organów posiada receptory dla witaminy 1,25[(OH)]D [Lips, 2006]. Podobnie jak wszystkie hormony steroidowe, 1,25[(OH)]D działa jak molekularny przełącznik, aktywując docelowo ponad 200 genów, a w konsekwencji regulując ich działanie. W ten sposób produkowana w określonym miejscu 1,25[(OH)]D znajduje się w większości tkanek ciała, jest pod kontrolą autonomicznej kontroli autowydzielniczej i ma tyle mechanizmów działania ile genów namierzy. To wyjaśnia dlaczego ta sama substancja może pełnić rolę w ochronną przed rakiem, grypą, astmą, stwardnieniem rozsianym i schorzeniami sercowonaczyniowymi, a nie jedynie leczyć krzywicę i osteomalację [Dusso i wsp., 2005]. Witamina D 3 kontroluje także, geny w wielu ludzkich tkankach [Holick, 2007], posiada tyle wariantów aktywności ile genów modyfikuje [ Cannell i Hollis, 2008]. Ponadto, aktywuje geny kodujące peptydy przeciwbakteryjne o cechach naturalnych antybiotyków [Wang i wsp., 2004]. Czynniki ustrojowe i środowiskowe a poziom witaminy D 3 u człowieka Na produkcję witaminy D 3 w skórze wpływa szerokość geograficzna, pora roku, dnia, zanieczyszczenie powietrza, zachmurzenie, zawartość melaniny w skórze, użycie filtrów przeciwsłonecznych, wiek, powierzchnia zasłoniętego ciała przez ubranie [Cannell i Hollis, 2008]. Zapotrzebowanie organizmu człowieka na witaminę D 3 jest zależne od masy ciała, ilości tłuszczu w organizmie, wieku oraz koloru skóry, pory roku, miejsca zamieszkania a także ekspozycji na słońce. Suplementacja witaminą przez okres 34 miesięcy w ilości 1000 IU dziennie, daje efekt podniesienia jej poziomu o około 10ng/mL. Dlatego też zdrowa, nietrenująca, dorosła osoba mająca poziom witaminy D 3 wynoszący 10 ng/ml będzie potrzebowała około 2000 IU dziennie, aby osiągnąć poziom 30 ng/ml w okresie, w którym skóra nie będzie wystawiana na promienie UVB. Uzupełnianie deficytu u zdrowych pacjentów drogą suplementacji w ilości 20007000 IU witaminy D 3 dziennie powinno być wystarczające do uzyskania poziomu 4070 ng/ml przez cały rok [Cannell i Hollis, 2008]. Natomiast, wśród naukowców nie ma zgody w sprawie określenia idealnego poziomu 83
D 3 w organizmie ludzkim. Tabela 1. Rekomendowane dawki witaminy D 3 Zalecane Źródło 25 (OH) D (nmol / L) BischoffFerrari i wsp., 2006 90 100 Cannell, 2006 125 DawsonHughes i wsp., 2005 70 80 Hathcock i wsp., 2007 Heaney, 2005 80 Chen i wsp., 2007 75 150 Hollis, 2005 80 Lips, 2004 50 Vieth, 2006 75 Zalecane spożycie (IU / dzień) >1,000 < 5,000 800 1,000 2,600 800 1,000 >2,000 2,000 Maksymalna dawka (IU / dzień) 10,000 10,000 Optymalną przyswajalność wapnia w jelitach uzyskujemy przy poziomie witaminy D 3 34 ng/ml [Heaney i wsp., 2003], właściwą sprawność układu nerwowo mięśniowego zarejestrowano przy 38 ng/ml [BischoffFerrari i wsp., 2004], z kolei poziom 52 ng/ml zmniejsza aż o 50% ryzyko zachorowania na raka piersi [Garland i wsp., 2007]. Badacze nie prezentują jednoznacznego stanowiska, także w spawie dawkowania 25(OH)D. Dlatego lekarze z obawy przed toksycznością, zalecają codzienną suplementację minimalnymi dawkami (100, 200, 500, 1000, 2000 IU) witaminy D 3. Jednak Vieth [1999] twierdzi, że są one zdecydowanie za małe, ponieważ, szkodliwość suplementacji witaminą D 3 rejestrowana jest niezwykle rzadko i mikroskopijna ilość lekarzy się z nią spotkała. Należy pamiętać, że poziom wapnia w moczu, a następnie w osoczu krwi wzrasta dopiero po przekroczeniu poziomu 150 ng/ml 25(OH)D. Owszem, powyżej tej dawki, w skutek braku kontroli nad suplementacją może dojść do hipokalcemii. Zbyt późno wykryta doprowadza do zwapnienia organów wewnętrznych, głównie nerek. Natomiast, analiza wyników badań prezentowanych w literaturze dowodzi, że tego rodzaju przypadek mógłby mieć miejsce, gdyby badana osoba przyjmowała ponad 10 000IU przez wiele miesięcy. Aby zmniejszyć ilość witaminy D 3 w organizmie ludzkim, należy jedynie zrezygnować z suplementacji oraz unikać słońca [Vieth, 1999]. Jednak analiza wyników badań prezentowanych w literaturze wskazuje wyraźnie na wysoki poziom niedoborów witaminy D 3 u badanych osób. Lappe [2007] sprawdził rolę witaminy D 3 w hamowaniu rozwoju raka 84
narządów wewnętrznych i odkrył jego 60 procentową redukcję przez podwyższenie poziomu 25(OH)D z 29 ng/ml do 38 ng/ml, stosując dawkę 1 100 IU (28 mcg) dziennie. Badacz sugeruje podawanie większych dawek aby podnieść poziom 25(OH)D w celu ochrony przed większą ilością przypadków raka [Leppe i wsp., 2007]. Znaczenie witaminy D 3 w wysiłku fizycznym człowieka Skoro niedobór witaminy D 3 jest powszechny u niemowląt, ciężarnych, dzieci i dorosłych a także, ludzi starszych, interesującą kwestią jest poziom 25(OH)D wśród sportowców i osób aktywnych fizycznie. W literaturze spotykamy niewiele prac dotyczących tego zagadnienia. Z ogólnego raportu Willis i wsp. [2008] wynika, że sportowcy powinni monitorować poziom witaminy D 3, gdyż systematycznie wykonywany wysiłek fizyczny prowadzi do niedoborów. Do podobnych wniosków doszedł Hamilton [2011], który badając osoby trenujące różne dyscypliny sportowe stwierdził, że szczególnie wysoki niedobór witaminy D 3 obserwuje się wśród zawodników poddawanych dużym obciążeniom treningowym. Dlatego powinni oni mierzyć jej poziom regularnie, przynajmniej od czterech do sześciu razy w roku [Hamilton, 2011]. Ponadto, Zittermann [2003] badał europejskie dzieci i młodzież stwierdzając niedobory witaminy 25(OH)D w okresie zimowym, z kolei u osób starszych przez cały rok. Wnioskuje, że niedobór witaminy D 3 może być przyczyną zaburzenia czynności mięśni i zaleca suplementację w celu zmniejszenia ciśnienia krwi u pacjentów z nadciśnieniem oraz zwiększenia poziomów glukozy we krwi u cukrzyków, a także, aby złagodzić objawy reumatoidalnego zapalenia stawów i stwardnienia rozsianego. Interesujące są również badania MoreiraPfrimer i wsp. [2009], którzy wykazali wpływ 6miesięcznej suplementacji wapniem i cholekalcyferolem na parametry biochemiczne krwi i siły mięśniowej u osób starszych. Odnotowano 20% poprawę siły badanych mięśni u osób suplementowanych wapniem oraz witamina D 3. Autorzy zaproponowali uzupełnienie cholekalcyferolem diety osób starszych w celu wzmocnienia dolnych partii mięśni, zwłaszcza w przypadku braku regularnych ćwiczeń fizycznych. Bannert i wsp., [1991] ocenili 85 zawodników gimnastyki w wieku od 8 do 27 lat z zaburzeniami układu kostnego. Według autorów przyczyną tych dysfunkcji mogły być takie czynniki jak, nieprawidłowe odżywianie się, niewłaściwy dobór obciążeń treningowych a przede wszystkim niedobory witaminy 25(OH)D < 25 nmol/l u 37% badanych. Podobne wyniki uzyskali Maimoun i wsp. [2006], którzy monitorowali 7 kolarzy szosowych trenujących około 16 godzin w tygodniu, będąc 85
wystawionymi na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Każdorazowo obserwowano zbliżony poziom stężenia witaminy D 3 (81 ± 16 nmol / L), jednak badacze nie interpretowali zmian treningowych jako efektu suplementacji witaminą D 3. Zespół LehtonenVeromaa i wsp. [1999] udowodnili w doświadczeniu, że niska dawka suplementu może nie przynieść oczekiwanych rezultatów. Badając fińskie biegaczki oraz gimnastyczki w wieku od 9 do 15 lat stwierdzili niewystarczający poziom 25 (OH)D u prawie 68% badanych. Jednak trzymiesięczna suplementacja 400 IU była niewystarczającą dawką aby osiągnąć istotną poprawę poziomu witaminy. Zaskakujące okazały się badania Willis i wsp. [2007] w których autorzy wykazali niedobór witaminy D 3 u 40% biegaczy długodystansowych mimo iż zawodnicy mieszkali w miejscowości znajdującej się na szerokości geograficznej 30 N, a także trenowali na świeżym powietrzu przez cały rok, mając bezpośredni kontakt z promieniami słonecznymi. Inni autorzy BischoffFerrari i wsp. [2006] oraz Valimaki i wsp. [2004] twierdzą, że niedobór witaminy D 3 jest wprost proporcjonalny do gęstości mineralnej kości u sportowców. Chociaż zawodnicy znajdują się w strefie niskiego ryzyka takich chorób jak osteomalacja czy osteoporoza, poważny niedobór witaminy może mieć duży wpływ na zdrowie kości. Wyniki te potwierdzają zarówno badania osób w wieku od 20 do 49, jak i ludzi starszych powyżej 50 roku życia. Kolejną poważną przeszkodą w szkoleniu sportowców jest stres przed złamaniami i uszkodzeniami ciała, który towarzyszy zawodnikom podczas treningów i zawodów sportowych. Snyder i wsp. [2006] ustalili, że ten problem dotyczy aż 21% lekkoatletów. Tym zagadnieniem zajmowali się również Ruohola i wsp. [2006], którzy opublikowali badania z których wynika, że częstotliwość złamań była istotnie związana z niedoborem 25(OH)D. Ponadto, suplementacja witaminą D 3 wykazała istotny spadek występowania złamań w populacji ludzi starszych [BischoffFerrari i wsp., 2006]. Podobny wynik uzyskał Lappe i wsp. [2007] wykazując znaczne obniżenie częstości występowania złamań u kobiet morsów ochotniczek, które suplementowano witaminą D 3 i wapniem w porównaniu z grupą kontrolną. Znaczenie witaminy D 3 istotnie wzrosło w ciągu ostatnich 25 lat. Doniesienia naukowe pokazują jej wpływ na ekspresję genów i wzrost komórek. Regulując ekspresję genów witaminą D 3 zwiększa wchłanianie wapnia oraz działa również jako modulator ekspresji wielu innych genów biorących udział w rozwoju komórek i odporności. W hormonalnie czynnej postaci, 1,25 (OH)D, współdziała z jądrowym receptorem witaminy D, który jest obecny w większości tkanek i komórek w organizmie człowieka, w tym kości, a także mózgu, sercu [Stumpf i wsp., 1979] i mięśni szkieletowych [BischoffFerrari i wsp., 2004; Simpson i wsp., 1985]. Elementy reakcji regulują ekspresję określonych genów 86
biorących udział w rozwoju komórek, funkcji odporności i syntezy białek. Z komórek odpornościowych, wydaje się regulować czynność limfocytów, wytwarzanie cytokin, aktywacji makrofagów i dojrzewanie monocytów [Adorini, 2002; Deluca i Cantorna, 2001]. Przypuszcza się, że w mięśniu szkieletowym, witamina D reguluje syntezę białek, chociaż jej szczegółowe działanie jest jeszcze nie znane [Costa i wsp., 1986]. Na podstawie wyżej przedstawionych doniesień naukowych można określić rolę witaminy D 3 w prawidłowym funkcjonowaniu układu kostnego, a także prewencji przewlekłych chorób, odporności oraz stanów zapalnych u człowieka. Z danych piśmiennictwa naukowego wynika, że aby sportowcy mogli osiągać coraz lepsze wyniki, powinni ocenić poziom witaminy 25(OH)D w ich codziennej diecie. Dotyczy to szczególnie zawodników takich dyscyplin sportowych jak: tancerze, gimnastycy, łyżwiarze figurowi oraz zapaśnicy, ponieważ większość czasu treningowego spędzają w zamkniętych pomieszczeniach. Biorąc pod uwagę niski poziom witaminy D 3 u osób ze znormalizowaną dietą, to tym bardziej należy zwrócić szczególną uwagę na sportowców stosujących dietę wegetariańską i wegańską. Zalecany poziom 7580 nmol/l witaminy D 3 wydaje się być istotny dla poprawy ogólnego stanu zdrowia i zmniejszenia chorób przewlekłych, obniżenia stresu, urazów kości i stawów u sportowców. Badania w tym kierunku są nadal niezbędne, aby ustalić czy suplementacja witaminą D 3 daje jeszcze więcej korzyści zarówno w krótko jak i długoterminowych cyklach szkoleniowych. Być może, długotrwały niedobór witaminy zwiększa ryzyko urazów i wypadków podczas treningów i zawodów. Należy więc sprawdzić jakie zmiany adaptacyjne wywołuje stały, prawidłowy poziom 25(OH)D zwłaszcza w krajach o zmiennym klimacie atmosferycznym takim jak Polska. Bibliografia Adorini L. [2002] 1,25Dihydroxyvitamin D3 analogs as potential therapies in transplantation. Current Opinion in Investigational Drugs (London, England : 2000),3(10),1458 1463. Bannert., Starke I., Mohnike K., Fröhner G. [1991] Parameters of mineral metabolism in children and adolescents in athletic training. Kinderarztl Prax,59(5),1536. 87
BischoffFerrari H.A., Borchers M., Gudat F., Durmuller U., Stahelin H.B., Dick W. [2004] Vitamin D receptor expression in human muscle tissue decreases with age. Journal of Bone and Mineral Research,19(2), 265 269. BischoffFerrari H.A., Dietrich T., Orav E.J., Hu F.B., Zhang Y., Karlson E.W., DawsonHughes B. [2004] Higher 25hydroxyvitamin D concentrations are associated with better lowerextremity function in both active and inactive persons aged > or =60 y. The American Journal Clinical Nutrition; 80,752758. BischoffFerrari H.A., Giovannucci E., Willett W.C., Dietrich T., DawsonHughes, B. [2006] Estimation of optimal serum concentrations of 25hydroxyvitamin D for multiple health outcomes. The American Journal of Clinical Nutrition, 84(1), 18 28. Campbell P.M.F., Allain T. J. [2006] Muscle Strength and Vitamin D in Older People. Gerontology,52(6),3358. Cannell J., Vieth R, Umhau JC, Holick MF, Grant WB, Madronich S, Garland CF, Giovannucci E. [2006] Epidemic influenza and vitamin D. Epidemiol Infect,134(6),1129 40. Cannell J.J, Hollis B.W. [2008] Use of Vitamin D in Clinical Practice. Alternative Medicine Review,13(1),620. Chen T.C., Chimeh F., Lu Z., Mathieu J., Person K.S., Zhang A. [2007] Factors that influence the cutaneous synthesis and dietary sources of vitamin D. Archives of Biochemistry and Biophysics,460(2), 213 217. Costa E.M., Blau H.M., Feldman D. [1986] 1,25Dihydroxyvitamin D3 receptors and hormonal responses in cloned human skeletal muscle cells. Endocrinology,119(5), 2214 2220. DawsonHughes B., Heaney R.P., Holick M.F., Lips P., Meunier P.J., Vieth, R. [2005] Estimates of optimal vitamin D status. Osteoporosis International,16(7),713 716. Deluca H.F., Cantorna M.T. [2001] Vitamin D: Its role and uses in immunology. The Faseb Journal,15(14), 2579 2585. Dusso A.S., Brown A.J., Slatopolsky E. [2005] Vitamin D. American Journal of Physiology Renal Physiology,289,F8F28. Garland C.F., Gorham E.D., Mohr S.B. [2007] Vitamin D and prevention of breast cancer: pooled analysis. Journal Steroid Biochemistry and Molecular Biology,103,708 711. Hames B.D., Hooper.M. [2009] Krótkie wykłady. Biochemia. Wydanie drugie, PWN,11,381381. 88
Hamilton B. [2011] Vitamin D and Athletic Performance: The Potential Role of Muscle. Asian Journal of Sports Medicine, 2(4),211. Hathcock J.., Shao A., Vieth R., Heaney R. [2007] Risk assessment for vitamin D. The American Journal of Clinical Nutrition,85(1), 6 18. Heaney R.P. [2003] Longlatency deficiency disease: insights from calcium and vitamin D. The America Journal Clinical Nutrition,78,912919. Heaney R.P. [2005] The vitamin D requirement in health and disease. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology,97(12), 13 19. Heaney R.P., Dowell M.S., Hale C.A., Bendich A. [2003] Calcium absorption varies within the reference range for serum 25hydroxyvitamin D. The America Journal Clinical Nutrition,22,142146. Holick M.F. [2007] Vitamin D Deficiency. The New England Journal of Medicine, 357,266281. Holick MF. [2006] High prevalence of vitamin D inadequacy and implications for health. Mayo Clinic Proceedings, 81,353373. Holick MF. [2004] Sunlight and vitamin D for bone health and prevention of autoimmune diseases, cancers, and cardiovascular disease. The America Journal Clinical Nutrition, 80,1678S1688S. Hollis B.W. [2005] Circulating 25hydroxyvitamin D levels indicative of vitamin D sufficiency: Implications for establishing a new effective dietary intake recommendation for vitamin D. The Journal of Nutrition,135(2), 317 322. Lappe J.M., Cullen D.M., Thompson K., Ahlf R. [2007] Calcium and vitamin D supplementation reduces incidence of stress fractures in Navy recruits. Paper presented at the Orthopaedic Research Society 53rd annual meeting, San Diego, CA, 02. Lappe J.M., TraversGustafson D., Davies K.M. [2007] Vitamin D and calcium supplementation reduces cancer risk: results of a randomized trial. The America Journal Clinical Nutrition, 85,15861591. LehtonenVeromaa M., Mottonen T., Irjala K., Karkkainen M., LambergAllardt C., Hakola P. [1999] Vitamin D intake is low and hypovitaminosis D common in healthy 9 to 15yearold Finnish girls. European Journal of Clinical Nutrition, 53(9),746 751. Lips P. [2006] Vitamin D physiology. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 92,48. Lips P. [2004] Which circulating level of 25hydroxyvitamin D is appropriate? The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 89 90(1 5), 611 614. 89
Maimoun L., Manetta J., Couret I., Dupuy A.M., MarianoGoulart D., Micallef J.P. [2006] The intensity level of physical exercise and the bone metabolism response. International Journal of Sports Medicine, 27(2),105 111. MoreiraPfrimer L.D., Pedrosa M.A., Teixeira L., LazarettiCastro M. [2009] Treatment of vitamin D deficiency increases lower limb muscle strength in institutionalized older people independently of regular physical activity: a randomized doubleblind controlled trial. Annals Of Nutrition & Metabolism, 54 (4),291300. Oschman J. [2011] Chronic Disease; Are we missing something. Journal of alternative and complementary medicine, 17,283285. Peterlik M., Cross H.S. [2006] Dysfunction of the vitamin D endocrine system as common cause for multiple malignant and other chronic diseases. Anticancer Research Journal, 26,25812588. Peterlik M., Cross H.S. [2005] Vitamin D and calcium deficits predispose for multiple chronic diseases. European Journal Clinical Investigation, 35,290304. Ruohola J.P., Laaksi I., Ylikomi T., Haataja R., Mattila V.M., Sahi T. [2006] Association between serum 25(OH)D concentrations and bone stress fractures in Finnish young men. Journal of Bone and Mineral Research, 21(9), 1483 1488. Simpson R.U., Thomas G.A., Arnold A.J. [1985] Identification of 1,25dihydroxyvitamin D3 receptors and activities in muscle. The Journal of Biological Chemistry, 260(15), 8882 8891. Snyder R.A., Koester M.C., Dunn W.R. [2006] Epidemiology of stress fractures. Clinics in Sports Medicine, 25(1),37 52. Stumpf W.E., Sar M., Reid F.A., Tanaka Y., DeLuca H.F. [1979] Target cells for 1,25 dihydroxyvitamin D3 in intestinal tract, stomach, kidney, skin, pituitary, and parathyroid. Science, 206(4423),1188 1190. Valimaki V.V., Alfthan H., Lehmuskallio E., Loyttyniemi E., Sahi T., Stenman U.H. [2004] Vitamin D status as a determinant of peak bone mass in young Finnish men. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 89(1),76 80. Vieth R. [2006] What is the optimal vitamin D status for health? Progress in Biophysics and Molecular Biology, 92(1),26 32. Vieth R. [1999] Vitamin D supplementation, 25hydroxyvitamin D concentrations, and safety. The America Journal Clinical Nutrition, 69,842856. 90
Wang T.T., estel F.P., Bourdeau V. [2004] Cutting edge: 1,25dihydroxyvitamin D3 is a direct inducer of antimicrobial peptide gene expression. Journal Immunology, 173,5,2909 2912. Webb A.R. [2006] Who, what, where and wheninfluences on cutaneous vitamin D synthesis. Progress in Biophysics and Molecular Biology, 92(1),1725. Wicha J. [2012] Droga pod słońce. Wczesna historia witaminy D. Wiadomości Chemiczne, 66(78),671696. Willis K.S., Peterson.J., LarsonMeyer D.E. [2008] Should We Be Concerned About the Vitamin D Status of Athletes? International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism,18,204224. Willis K.S., Peterson.J., LarsonMeyer D.E. [2007] Vitamin D status of distance runners residing in the southern United States. Paper presented at the Sports Nutrition Training Camp, SCAN s 23rd annual symposium, Austin. Zittermann A. [2003] Vitamin D in preventative medicine: are we ignoring the evidence? British Journal Nutrition, 89,552572. 91