Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju

98 Wilniewczyc P., Urbański M.: Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju Breeding avifauna of the Health Resort Park in Busko-Zdrój Piotr Wilniewczyc, Marcin Urbański Abstrakt: W artykule przedstawiono wyniki badań ilościowych awifauny lęgowej Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju o powierzchni 18,45 ha. W roku 2009 przystępowało tam do lęgów 36 gatunków ptaków, w liczbie 838 par i zagęszczeniu łącznym 454,2 par/10 ha. Było to najwyższe zagęszczenie z dotychczas odnotowanych w parkach miejskich Regionu Świętokrzyskiego i wysokie w skali Polski. W parku masowo gniazdował grzywacz Columba palumbus, którego liczebność oceniono na 293 pary (158,8 par/10 ha). Bardzo niska liczebność sierpówki Streptopelia decaocto 3 pary (1,6 par/10 ha), wynikała najprawdopodobniej z wypierania jej przez grzywacza. W parku funkcjonowała kolonia lęgowa gawrona licząca 224 zajęte gniazda. W opuszczonych gawronich gniazdach przystępowało do lęgów 13 par pustułki Falco tinnunculus i 9 par uszatki Asio otus. Semikolonijne gniazdowanie tych gatunków należy w Polsce do zjawisk rzadkich. Oprócz grzywacza i gawrona w grupie dominantów znalazły się także kawka Corvus monedula (27,6 par/10 ha) i szpak Sturnus vulgaris (23,8 par/10 ha), gniazdujące głównie w dziuplach drzew. Słowa kluczowe: ptaki lęgowe, park miejski, Busko-Zdrój, grzywacz Columba palumbus, pustułka Falco tinnunculus, uszatka Asio otus, synurbizacja. Wstęp Park Zdrojowy w Busku-Zdroju należy do największych i najstarszych parków miejskich w województwie świętokrzyskim. Jak dotychczas nie był on badany pod kątem awifauny. Do tej pory na terenie województwa wykonano badania ilościowe w parkach miejskich w Kielcach, Końskich i Starachowicach (Wilniewczyc 1997, 2012; Fijewski 1998; Błoński 2008; Dębowski 2013). Celem niniejszej pracy jest kompleksowe opisanie awifauny lęgowej parku oraz dokonanie porównań z innymi tego typu siedliskami. Teren badań Powierzchnia Park Zdrojowy w Busku-Zdroju (18,45 ha) zlokalizowana jest na peryferiach Buska-Zdroju (woj. świętokrzyskie) uzdrowiskowego miasta o powierzchni 12 km 2 i populacji 32 274 mieszkańców (GUS 2011). Otoczenie terenu badań stanowi zabudowa willowa, sanatoria, zieleńce strefy uzdrowiskowej oraz pola uprawne. Lesistość gminy Busko-Zdrój wynosi ok. 10%. Park Zdrojowy w Busku-Zdroju został utworzony w XIX wieku. Z tego okresu pochodzi leżący w jego obrębie kompleks sanatoryjny Mar-

NATURALIA 2 (2013) 2014: 98-105 99 coni. Łącznie na jego terenie znajduje się 14 budynków, które zajmują 0,93 ha, co stanowi 5% powierzchni parku. W parku rośnie ok. 4500 drzew o następującej strukturze wiekowej: < 30 lat 22%, 30-50 lat 13%, 50-80 lat 26%, 80-110 lat 27%, > 110 lat 12%. Spośród drzew najliczniej występują: klon pospolity Acer platanoides, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, klon jawor Acer pseudoplatanus, klon polny Acer campestre, grab pospolity Carpinus betulus, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, lipa drobnolistna Tilia cordata, kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum i wiąz szypułkowy Ulmus laevis. Do mniej licznych należą: brzoza brodawkowata Betula pendula, dąb szypułkowy Quercus robur, wierzba biała Salix alba i modrzew europejski Larix decidua. Spośród krzewów najczęsciej występują: liliak pospolity Syringa vulgaris, forsycja pośrednia Forsythia x intermedia, śnieguliczka biała Symphoricarpos albus, dereń biały Cornus alba, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, głóg dwuszyjkowy Crataegus oxyacantha, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna, berberys zwyczajny Berberis vulgaris i czeremcha pospolita Prunus padus. W parku występuje wiele gatunków egzotycznych, m.in.: kłęk kanadyjski Gymnocladus dioicus, glediczja trójcierniowa Gleditsia triacanthos, platan klonolistny Platanus x acerifolia, migdałowiec trójklapowy Prunus triloba, różanecznik katawbijski Rhododendron catawbiense, oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia i złotlin japoński Kerria japonica. Spośród ssaków mogących przyczyniać się do strat w lęgach ptaków w parku odnotowano dość licznie wiewiórkę Sciurus vulgaris. Metodyka Ryc. Mapa terenu badań Fig. Research area Prace terenowe wykonano w roku 2009 stosując założenia kombinowanej odmiany metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych (Tomiałojć 1980a,b) w połączeniu z aktywnym wyszukiwaniem gniazd. Obserwacje prowadzono przy użyciu lornetek o parametrach 10x50. Wykonano ogółem 11 kontroli terenowych w dniach: 15, 21, 30 kwietnia, 8, 21, 27 maja, 9, 17 (nocna), 18, 26 czerwca i 8 lipca. Liczenia prowadzono wyłącznie w korzystnych warunkach pogo-

100 Wilniewczyc P., Urbański M.: Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju Fot. 1. Park Zdrojowy w Busku-Zdroju (fot. P. Wilniewczyc, 21.04.2009) Photo 1. Health Resort Park in Busko-Zdrój (photo by P. Wilniewczyc, 21.04.2009) Fot. 2. Park Zdrojowy w Busku-Zdroju (fot. P. Wilniewczyc, 21.04.2009) Photo 2. Health Resort Park in Busko-Zdrój (photo by P. Wilniewczyc, 21.04.2009) Fot. 3. Grzywacz Columba palumbus - najliczniejszy ptak lęgowy w Parku Zdrojowym w Busku-Zdroju (fot. M. Urbański, 21.04.2009) Photo 3. Common Woodpigeon Columba palumbus the most numerous breeding bird of the Health Resort Park in Busko-Zdrój (photo by M. Urbański, 21.04.2009)

NATURALIA 2 (2013) 2014: 98-105 101 dowych. Obserwacje nanoszono na mapy w skali 1:1250. Szczególną uwagę przykładano do rejestrowania stwierdzeń równoczesnych samców tego samego gatunku. Liczenia rozpoczynano o poranku, średnio o godz. 6 30 (skrajnie godz. 5 30-8 00 ). Tempo kontroli wynosiło średnio 65 min./10ha. Kontrolę nocną wykonano w godzinach 21 30-22 30. Po zakończeniu prac terenowych sporządzono tzw. mapy gatunkowe w celu określenia liczby terytoriów poszczególnych gatunków. Jako lęgowe uznano ptaki, które stwierdzono co najmniej trzykrotnie na badanej powierzchni. Liczebność populacji kwiczoła Turdus pilaris, kosa Turdus merula, gawrona Corvus frugilegus, grzywacza Columba palumbus i szpaka Sturnus vulgaris oceniono głównie na podstawie znalezionych gniazd. Wyniki W roku 2009 na powierzchni próbnej Park Zdrojowy w Busku-Zdroju stwierdzono przystępowanie do lęgów 36 gatunków ptaków w łącznej liczbie 838 par (bez gawrona: 614 par) i w zagęszczeniu łącznym: 454,2 par/10 ha (bez gawrona: 332,8 par/10 ha). Grupę dominantów stanowiły cztery gatunki: grzywacz (35%), gawron (26,7%), kawka Corvus monedula (6,1%) i szpak Sturnus vulgaris (5,2%) (tab.). Na terenie parku odnotowano semikolonijne gniazdowanie pustułki Falco tinnunculus (13 gniazd) i uszatki Asio otus (9 gniazd). Ptaki przystępowały do lęgów w opuszczonych gawronich gniazdach na terenie czynnej kolonii gawrona, liczącej 224 zajęte gniazda. Kolonia ta była rozciągnięta na cały park, a w jej obrębie dało się wyróżnić 25 skupisk gniazd. Odległości między poszczególnymi gniazdami pustułki wynosiły 10-90 m, najczęściej 40-60 m (76,9% par), zaś w przypadku uszatki 30-110 m, najczęściej 30-40 m (66,7% par). Podczas kontroli nocnej 17 czerwca 2009 w bliskim sąsiedztwie każdego z gniazd uszatek słyszano głosy ptaków młodych, w sumie co najmniej 23 ptaki (5x3 młode, 4x2 młode). Dyskusja Różnorodność gatunkowa ptaków (36 gatunków) i zagęszczenie łączne zgrupowania (454,2 par/10 ha) były najwyższe z wykazanych w parkach Regionu Świętokrzyskiego (por. Wilniewczyc 1997, 2012; Fijewski 1998; Błoński 2008; Dębowski 2013) oraz należały do wysokich w skali kraju (por. Grochowski & Szlama 2010). Wysokie zagęszczenie łączne ptaków w omawianym parku wynikało z dużego udziału gatunków kolonijnych i semikolonijnych, w tym gniazdujących na drzewach i w dziuplach drzew (grzywacz, gawron, kawka, szpak). Możliwość wykształcenia się tak dużych populacji, oprócz korzystnych warunków siedliskowych (stary drzewostan, duża liczba potencjalnych miejsc gniazdowych), mogła wynikać z nieobecności drapieżników powodujących straty w lęgach, takich jak sroka Pica pica, czy wrona Corvus cornix (Jerzak 2005; Tomiałojć 2005; Zduniak 2005). We Wrocławiu sygnalizowano silne spadki liczebności grzywacza po pojawieniu się wrony (Tomiałojć 2005, 2011). Wrona w Regionie Świętokrzyskim do tej pory nie wykształciła populacji zsynurbizowanych, natomiast sroka jest pospolitym ptakiem lęgowym w wielu miastach, również w Busku-Zdroju (P. Wilniewczyc, mat. niepubl.). Brak sroki w Parku Zdrojowym może wynikać ze stosunkowo licznego gniazdowania pustułki Falco tinnunculus i uszatki Asio otus, które nie zagrażając ptakom lęgowym (Jędrzejewska & Jędrzejewski 2001; Śliwa & Rejt 2006) przepędzają sroki i wrony ze swojego rewiru gniazdowego, przez co mogą tworzyć parasol ochronny dla innych gatunków. W Parku Zdrojowym w Busku-Zdroju odnotowano masowe gniazdowanie grzywacza, którego liczebność w roku 2009 wynosiła 293 pary, co odpowiadało zagęszczeniu

102 Wilniewczyc P., Urbański M.: Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju Tabela. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych na powierzchni Park Zdrojowy w Busku-Zdroju Table. Numbers, densities and dominance of breeding birds in the Health Resort Park in Busko- Zdrój plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Columba palumbus 293 158,8 35,0 2. Corvus frugilegus 224 121,4 26,7 3. Corvus monedula 51 27,6 6,1 4. Sturnus vulgaris 44 23,8 5,3 5. Turdus merula 35 19,0 4,2 6. Turdus pilaris 20 10,8 2,4 7. Fringilla coelebs 17 9,2 2,0 8. Falco tinnunculus 13 7,0 1,6 9. Parus major 13 7,0 1,6 10 Cyanistes caeruleus 12 6,5 1,4 11. Carduelis carduelis 11 6,0 1,3 12. Passer domesticus 11 6,0 1,3 13. Hippolais icterina 10 5,4 1,2 14. Sylvia atricapilla 10 5,4 1,2 15. Asio otus 9 4,9 1,1 16. Carduelis chloris 9 4,9 1,1 17. Certhia brachydactyla 6,5 3,5 0,8 18. Muscicapa striata 6 3,3 0,7 19. Serinus serinus 6 3,3 0,7 20. Turdus philomelos 6 3,3 0,7 21. Apus apus 4 2,2 0,5 22. Coccothraustes coccothraustes 4 2,2 0,5 23. Streptopelia decaocto 3 1,6 0,4 24. Sylvia curruca 2,5 1,4 0,3 25. Dendrocopos minor 2 1,1 0,2 26. Oriolus oriolus 2 1,1 0,2 27. Passer montanus 2 1,1 0,2 28. Phylloscopus collybita 2 1,1 0,2 29. Picus viridis 2 1,1 0,2 30. Sitta europaea 2 1,1 0,2 31. Dendrocopos syriacus 1,5 0,8 0,2 32. Carduelis cannabina 1 0,5 0,1 33. Dendrocopos major 1 0,5 0,1 34. Phoenicurus ochruros 1 0,5 0,1 35. Strix aluco 1 0,5 0,1 36. Phoenicurus phoenicurus 0,5 0,3 0,1 838 454,2 158,8

NATURALIA 2 (2013) 2014: 98-105 103 158,8 par/10 ha (tab.). W Regionie Świętokrzyskim nigdzie indziej nie odnotowano tak wysokich zagęszczeń tego gatunku. W pozostałych parkach oscylowały one w zakresie 1,7 19,6 par/10 ha (Błoński 2008; Wilniewczyc 2012; Dębowski 2013). Liczebność odnotowana w Parku Zdrojowym w Busku-Zdroju była wysoka również w skali kraju, choć np. w Parku Legnickim występował jeszcze liczniej w latach 1998-2000 naliczono tam do 662 równocześnie czynnych gniazd (Tomiałojć & Stawarczyk 2005). W badanym parku stwierdzono bardzo niską liczebność sierpówki Streptopelia decaocto, która prawdopodobnie została wyparta przez grzywacza. Stwierdzono zaledwie 3 pary lęgowe, w zagęszczeniu 1,6 pary/10 ha, podczas gdy w innych parkach regionu, gdzie zagęszczenia grzywacza były dużo niższe, np. w Kielcach 7,3 par/10 ha (Wilniewczyc 2012), w Końskich 19,6 par/10 ha (Dębowski 2013) i w Starachowicach 1,7 par/10 ha (Błoński 2008), stwierdzono stosunkowo wysokie zagęszczenia sierpówki, odpowiednio: 12,7 par/10 ha, 14,2 par/10 ha i 10,8 par/10 ha. Rozmieszczenie grzywacza i sierpówki w Parku Zdrojowym w Busko-Zdroju nie pokrywało się. Grzywacz występował powszechnie w zadrzewieniach w całym parku, natomiast sierpówka występowała wyłącznie na terenie zabudowanym (kompleks sanatorium), gdzie grzywacz nie wnikał. Na możliwość obniżania się liczebności sierpówki w wyniku wypierania jej przez grzywacza wskazują badania przeprowadzone w Słupsku i Częstochowie (Górski 1993; Antczak 2004; Czyż 2008). Wśród innych parków miejskich w kraju korelacja taka występuje m.in. w Lublinie, w parku im. Ks. J. Poniatowskiego w Łodzi i w parku im. Chrobrego w Gliwicach (Biaduń 2009; Janiszewski & Markowski 2010; Grochowski & Szlama 2010). W innych parkach Regionu Świętokrzyskiego, gdzie populacja grzywacza nie jest jeszcze silnie rozwinięta, zagęszczenia sierpówki były proporcjonalnie wyższe (Błoński 2008; Wilniewczyc 2012; Dębowski 2013). Przypadki kolonijnego gniazdowania pustułki należą w Polsce do rzadkości (Śliwa & Rejt 2005). Również koncentracja dziewięciu równocześnie gniazdujących par uszatki na tak małym terenie jest zjawiskiem wyjątkowym. Co prawda w Regionie Świętokrzyskim przystępowanie do lęgów uszatki w koloniach gawrona nie należy do rzadkości, to na ogół stwierdzano w nich jedną lub dwie pary (Tabor 2005). W Parku Zdrojowym w Busku-Zdroju występowała populacja lęgowa śpiewaka o niskiej płochliwości. Dystans ucieczki ptaków wynosił kilka metrów. Przynajmniej część ptaków miała sukces lęgowy. Synurbizacja śpiewaka w Regionie Świętokrzyskim nasila się, ale nie jest jeszcze zjawiskiem powszechnym (Wilniewczyc 2005, P. Wilniewczyc, L. Maksalon mat. niepubl.). W omawianym parku odnotowano wyższe niż w pozostałych parkach regionu zagęszczenia szczygła Carduelis carduelis, pełzacza ogrodowego Certhia brachydactyla, śpiewaka Turdus philomelos, kulczyka Serinus serinus i wilgi Oriolus oriolus (por. Wilniewczyc 1997, 2012; Fijewski 1998; Błoński 2008; Dębowski 2013). Piśmiennictwo Antczak J. 2004. Ptaki lęgowe parków miejskich Słupska i Koszalina. W: Indykiewicz P., Barczak T. (red.). Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Wyd. LOGO, Bydgoszcz: 411-418. Biaduń W. 2009. Zmiany awifauny lęgowej zieleni miejskiej Lublina w latach 1982-2007 oraz ich przyczyny. Wydawnictwo KUL, Lublin. Błoński W. 2008. Ptaki parku miejskiego w Starachowicach. Kulon 13: 91-111. Czyż S. 2008. Atlas ptaków lęgowych Częstochowy 2003-2007. Częstochowa.

104 Wilniewczyc P., Urbański M.: Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju Dębowski P. 2013. Zmiany w awifaunie lęgowej Parku Miejskiego im. Tarnowskich w Końskich. Naturalia 2: 62 70. Fijewski Z. 1998. Ptaki Parku im. Tarnowskich w Końskich. Kulon 3: 89 93. Górski W. 1993. Long-term dynamics o an urban population of Collared Dove Streptopelia decaocto from southern Baltic Coast. Ring 15: 86-96. GUS. 2011. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 roku. GUS, Warszawa. Janiszewski T, Markowski J. 2010. Awifauna lęgowa Parku im. Ks. Józefa Poniatowskiego w Łodzi w latach 1966 2009. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol.: 133-150. Jerzak L. 2005. Sroka Pica pica w Polsce przegląd badań. W: Jerzak L., Kavanagh B. P., Tryjanowski P. (red.). Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Śliwa P., Rejt Ł. 2006. Pustułka. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Tabor J. 2005. Uszatka Asio otus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Tomiałojć L. 2005. Wpływ ptaków krukowatych na różne populacje grzywacza. W: Jerzak L., Kavanagh B. P., Tryjanowski P. (red.). Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Tomiałojć L. 2011. Changes in breeding bird communities of two urban parks in Wrocław across 40 years (1970 2010): before and after colonization by important predators. Ornis Polonica, 52: 1-25. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wilniewczyc P. 1997. Ptaki lęgowe Parku im. Staszica w Kielcach wraz z przyległymi terenami zielonymi. Kulon 2: 47-51. Wilniewczyc P. 2005. Śpiewak Turdus philomelos. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Wilniewczyc P. 2012. Zmiany w zespole ptaków lęgowych Parku im. Staszica w Kielcach. Naturalia 1: 103-111. Zduniak P. 2005. Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań. W: Jerzak L., Kavanagh B. P., Tryjanowski P. (red.). Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Piotr Wilniewczyc, Marcin Urbański Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody 25-501 Kielce, ul. Sienkiewicza 68 e-mail: piotr.wilniewczyc@gmail.com

NATURALIA 2 (2013) 2014: 98-105 105 Summary: The paper presents the results of quantitative research of breeding avifauna conducted in 2009 in the Health Resort Park in Busko-Zdrój. The park covers the area of 18.45 ha. 36 breeding species were recorded 838 pairs with total density of 454.2 pairs/10 ha. This was the highest density so far recorded in city parks of the Świętokrzyski Region and a high one at a national scale. The most numerous species was Common Woodpigeon Columba palumbus estimated at 293 pairs (158.8 pairs/10 ha). Its dominance may account for a very low number of Eurasian Collared-Dove Streptopelia decaocto 3 pairs (1.6 pairs/10 ha). A colony of Rook Corvus frugilegus in the park consisted of 224 occupied nests. Abandoned nests were used by 13 pairs of Common Kestrel Falco tinnunculus and 9 pairs of Northern Long-eared Owl Asio otus. Semi-colonial nesting of these species is rare in Poland. Apart form the Woodpigeon and Rook, the dominating species were Eurasian Jackdaw Corvus monedula (27.6 pairs/10 ha) and Common Starling Sturnus vulgaris (23.8 pairs/10 ha), which were nesting mainly in tree hollows.