Symulatory jazdy samochodem w szkoleniu osób niepełnosprawnych

Artur Paczkowski 1, Dariusz Więckowski 2 Przemysłowy Instytut Motoryzacji Symulatory jazdy samochodem w szkoleniu osób niepełnosprawnych 1. WPROWADZENIE Dokonujące się, na przełomie XX i XXI wieku, przemiany społeczno-ustrojowe uwidaczniają wieloletnie negatywne skutki zaniechań i zaniedbań w obiektywnym postrzeganiu i rozwiązywaniu na bieżąco potrzeb osób niepełnosprawnych. Nieprzystosowanie infrastruktury i stosunkowo jeszcze niski poziom kultury technicznej społeczeństwa, to zasadnicze bariery wpływające na ograniczenie mobilności osób niepełnosprawnych. Socjologowie wymieniają jeszcze trzeci czynnik niedostateczną świadomość społeczna i obywatelska mieszkańców naszego kraju, polegającą na potrzebie i umiejętności życia w pełnej społecznej symbiozie z ludźmi, dla których los okazał się mniej łaskawy [13]. Niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodująca jego niezdolność do pracy [18]. Praktycznie we wszystkich krajach Unii Europejskiej działają skuteczne mechanizmy umożliwiające niepełnosprawnym obywatelom swobodny udział w aktywnym życiu zawodowym i społecznym. Poza szeroko rozwiniętą sferą różnorodnych usług motoryzacyjnych, także inne dziedziny charakteryzują się przyjaznością swoich środowisk dla osób niepełnosprawnych. Własny, odpowiednio wyposażony samochód osobowy jest podstawowym narzędziem zapewniającym osobie niepełnosprawnej samodzielne przemieszczanie się. Z tym, osoby niepełnosprawne z dysfunkcją narządów ruchu mają szczególne trudności. Największa z nich, to posiadanie indywidualnego, odpowiednio przystosowanego środka transportu lub stały, nieskrępowany dostęp do niego. Bycie osobą niepełnosprawną, to codzienne zmagania z problemami w funkcjonowaniu w rodzinie, pracy, na drodze. Trudności w sprawnym przemieszczaniu się są jednym z ważniejszych czynników ograniczających ich aktywność społeczną i zawodową. Niemożność podjęcia odpowiedniego (do swoich kompetencji) zatrudnienia, bądź rezygnacja z pracy na skutek utraty sprawności, powoduje nie tylko obniżenie statusu społecznego (ograniczenie możliwości spełniania pragnień i aspiracji), ale również psychiczne i emocjonalne konsekwencje. Praca to także relacje społeczne. Jej utrata to ograniczenie społecznych kontaktów i pełnienia ról społecznych, brak możliwości realizowania się w rodzinie doświadczenie poczucia niższości, a nawet inności. Konieczność zaprzestania jazdy samochodem może wpływać na jakość życia [17]. Według kryteriów stosowanych przez Główny Urząd Statystyczny można podać następujące (wybrane, przykładowe) dane dotyczące osób niepełnosprawnych w Polsce (na koniec roku 2009) [13]. Populacja osób niepełnosprawnych w Polsce to około 5,3 mln. Częstość występowania niepełnosprawności rośnie wraz z wiekiem, znacząco po ukończeniu 40 roku życia przedstawia się następująco: czterdziestolatkowie, co dziesiąta osoba, pięćdziesięciolatkowie, co piąta osoba, siedemdziesięciolatkowie, co druga osoba. Poziom wykształcenia: 37% niepełnosprawnych wykształcenie podstawowe, w przypadku osób sprawnych to 14%, 8,3% niepełnosprawnych ma wykształcenie wyższe, przypadku osób sprawnych to 20%. Z kolei należy zwrócić uwagę na bardzo wysoką, na przełomie wieków: XX i XXI, dynamikę przyrostu wskaźnika liczba samochodów osobowych przypadająca na 1000 mieszkańców [9]. 1 a.paczkowski@pimot.eu 2 d.wieckowski@pimot.eu 2310

Żeby wprowadzić lub przywrócić do życia społecznego osobę niepełnosprawną należy zapewnić jej mobilność. Możliwość niezależnego poruszania się umożliwi: podjecie nauki, pracy zawodowej, aktywnego życia społecznego. Aby stworzyć lub przyspieszyć możliwość osiągnięcia mobilności, czyli samodzielnego poruszania się pojazdem można wykorzystać, w procesie szkolenia, odpowiednio przystosowane symulatory jazdy samochodem. 2. ZASTOSOWANIE SYMULATORÓW JAZDY SAMOCHODEM Zagadnienia związane z budową (przedstawienie głównych elementów funkcjonalnych), działaniem i wykorzystaniem symulatorów jazdy samochodem opisane są szeroko w pracy [11]. Wykorzystanie tych urządzeń (symulatorów jazdy samochodem) umożliwia przeniesienie szkolenia ze świata realnego w świat wirtualny. W ten sposób można podnieść poziom umiejętności i poczucia odpowiedzialności kierowców bez narażenia ich i innych uczestników ruchu na wypadki. W pracy [3] autorzy podkreślają, że doświadczenia zdobyte w toku przeprowadzonych badań wskazują, że symulatory mogą być dobrym narzędziem służącym do oceny zachowania się kierowców w sytuacjach zagrożenia w ruchu drogowym. Pomimo pewnych wad (animowany obraz, sztuczność sytuacji, brak odczucia zagrożenia ), wyniki uzyskiwane przy ich pomocy stanowią ważne źródło informacji o zachowaniu się kierowców w sytuacjach zagrożenia. Z wykorzystaniem symulatorów można przeprowadzać testy, które w warunkach rzeczywistych są nie do wykonania ze względu na bezpieczeństwo i potencjalne koszty zniszczenia. Jednocześnie autorzy tej pracy zwracają uwagę, że stosowanie symulatorów będzie w pełni uzasadnione po sprawdzeniu czy istnieje korelacja między wynikami otrzymanymi na tym urządzeniu, a testami wykonywanymi na torze badawczym. W znacznym zakresie ta korelacja została już stwierdzona [3, 16]. Podsumowując, symulatory jazdy samochodem można wykorzystać do: szkolenia i doszkalania kierowców; oceny zachowania kierowców w sytuacjach przed wypadkowych; ocena zachowania kierowców w sytuacjach po spożyciu: alkoholu, lekarstw, narkotyków; ocena zachowania kierowców w stanach dużego zmęczenia; przy opracowywaniu koncepcji rozwiązań transportowych; do treningu osób niepełnosprawnych oraz sprawdzania, czy ich dysfunkcje nie ograniczają możliwości prowadzenia pojazdu. Na rys. 1 do 3 przedstawiono przykładowe symulatory jazdy samochodem klasy światowej. Tego typu symulatory mogą być (potencjalnie) przygotowane i wykorzystane do szkolenia osób niepełnosprawnych. Rys. 1. Symulator NADS (Iowa City 2001) w specjalnie zbudowanym laboratorium, USA. Źródło: opracowanie na podstawie [11]. Rys. 2. Symulator Daimler-Benza w specjalnie zbudowanym laboratorium. Źródło: opracowanie na podstawie [6]. Rys. 3. Symulator Toyota w specjalnie zbudowanym laboratorium. Źródło: opracowanie na podstawie [7]. 2311

3. SZKOLENIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA SYMULATORACH Obecnie symulatory jazdy samochodem są szeroko stosowane w procesie szkolenia kierowców samochodów ciężarowych i autobusów, co wynika z przepisów wykonawczych do Dyrektywy WE 2003/59 [1]. Odnośnie przepisów krajowych zagadnienia wymagań stawianych symulatorom jazdy samochodem reguluje Rozporządzenie Ministra Infrastruktury RP z dnia 8 kwietnia 2011 w sprawie urządzenia do symulowania jazdy w warunkach specjalnych [12, 15]. W przypadku kierowców pojazdów osobowych nie ma wymogów formalnych, a jedynie zalecenia dotyczące stosowania symulatorów jazdy samochodem w procesie szkolenia. Tym nie mniej zastosowanie takich symulatorów jest zasadne w procesie szkolenia osób-kierowców z dysfunkcjami. Podstawowymi celami szkolenia osób niepełnosprawnych z wykorzystaniem symulatorów jazdy samochodem powinny być. 1. Wykrycie i zminimalizowanie dysfunkcyjnych ograniczeń zdolności do prowadzenia pojazdów przez niepełnosprawnych kandydatów na kierowców. 2. Zdiagnozowanie potrzeb związanych z rehabilitacją niepełnosprawnych kandydatów na kierowców i opracowanie testów do treningu na symulatorze. 3. Weryfikacja wytrenowanych na symulatorze umiejętności podczas szkolenia na prawo jazdy. Z realizacją procesu nauki jazdy osób niepełnosprawnych wiążą się pewne ograniczenia. Wybór szkoły nauki jazdy w Polsce nie są wdrożone minimalne standardy europejskie dotyczące szkolenia na prawo jazdy osób niepełnosprawnych. Żeby oferować szkolenie dla osób niepełnosprawnych szkoły nauki jazdy powinny posiadać odpowiednie systemy sterowania, montowane w samochodzie, z możliwością ich rozbudowy i indywidualnego dostosowania. Ważne jest, aby dysponować sprzętem uniwersalnym umożliwiającym sprawną wymianę oprzyrządowania w samochodzie podczas szkolenia, zgodnie z indywidualnymi potrzebami kolejnych kierowców-niepełnosprawnych. Europejskie standardy działania Centrów Mobilności Osób Niepełnosprawnych nakazują spełnienie warunków w zakresie poziomu dostępności do siedziby, z uwzględnieniem wykonania pojazdów, toalet, parkingów z miejscem zadaszonym, umożliwiającym dogodne wsiadanie i wysiadanie z pojazdu, przesiadki z jednego pojazdu do drugiego oraz załadunek wózków inwalidzkich [14]. Aby rozpocząć szkolenie na prawo jazdy konieczne jest uzyskanie orzeczenia lekarskiego. Z założenia każdy ma prawo do korzystania z odpowiedniego dla niego pojazdu, chyba, że istnieją dowody na to, że prowadzenie pojazdu przez daną osobę mogłoby generować znaczne zagrożenie dla niego samego lub innych osób z jego otoczenia lub gdy wiadomo jest, że kandydat na kierowcę nie spełnia niezbędnych wymogów natury medycznej. Również nie zostały w Polsce ustalone i wdrożone standardy oraz procedury orzekania osób niepełnosprawnych do mobilności. Badanie przeprowadza i podejmuje decyzje lekarz orzecznik na podstawie własnej wiedzy i doświadczenia - subiektywnie! Nie istnieją bowiem obiektywne narzędzia do badań i procedury orzekania [8] Coraz częściej lekarze zgłaszają niedostatki wiedzy specjalistycznej, która nie jest stale aktualizowana, zgodnie z bieżącymi zmianami w dziedzinie osobistej mobilności osób niepełnosprawnych oraz techniki motoryzacyjnej. Osoby niepełnosprawne spotykają się z restrykcyjną oceną stanu ich możliwości prowadzenia pojazdu. Trudność (zwielokrotniona) prowadzenia samochodu z oprzyrządowaniem, dysfunkcje kierowcy, powszechne wady orzecznictwa skutecznie mogą eliminować samodzielną mobilność osób niepełnosprawnych. Odwołania od orzeczeń negatywnych do wyższych instancji prawie zawsze w tych samych powodów pozostają bezskuteczne, co wynika z braku obiektywnych narzędzi do badań i norm odniesienia [14]. Nowoczesne orzekanie wiąże się ze szczegółową kodyfikacją europejską ograniczeń w prawie jazdy. Lista kodów i subkodów obejmuje wymagania ze względów medycznych oraz wymagań związanych ze zmianami w pojazdach. Poniżej przytoczono zharmonizowane kody wspólnotowe Unii Europejskiej (zestawienie nie obejmuje subkodów) [2]: Kierowca względy medyczne: 01. Korekcja lub ochrona wzroku. 02. Korekcja słuchu/korekcja komunikacji. 03. Protezy/szyny kończyn. 05. Ograniczone użycie (ograniczenia jazdy spowodowane względami medycznymi). 2312

Zmiany w pojeździe: 10. Zmodyfikowana przekładnia. 15. Zmodyfikowane sprzęgło. 20. Zmodyfikowany układ hamulcowy. 25. Zmodyfikowane systemy przyspieszenia. 30. Zmodyfikowane wspólne systemy hamowania i przyspieszania. 35. Zmodyfikowany pulpit sterowniczy. 40. Zmodyfikowany układ kierowniczy. 42. Zmodyfikowane lusterko (lusterka) wsteczne. 43. Zmodyfikowane siedzenie kierowcy. 44. Modyfikacje motocykli. 45. Modyfikacje motocykli z przyczepką boczną. 50. Dla określonego pojazdu/nadwozi (numer identyfikacyjny pojazdu, VIN). 51. Dla określonego pojazdu/tablicy rejestracyjnej (numer identyfikacyjny pojazdu, VRN). 78. Wyłącznie dla pojazdów z przekładnią automatyczną. Nauka jazdy osób niepełnosprawnych na symulatorze jazdy samochodem powinna obejmować możliwość wypracowania testów umożliwiających powtarzalny trening kosztownych elementów nauki jazdy w warunkach rzeczywistych. Najczęściej występujące problemy w szkoleniu na prawo jazdy dają się zidentyfikować i skategoryzować. Są możliwości opracowania procedur i narzędzi do ich pokonania. W Przemysłowym Instytucie Motoryzacji zidentyfikowano rodzaje testów możliwych do realizacji na symulatorze jazdy samochodem badające możliwości rehabilitacyjne osób niepełnosprawnych dla potrzeb szkolenia na prawo jazdy kategorii B. Są to: ostrość i zakres widzenia obuocznego lub jednoocznego, widzenie stereoskopowe, zdolność dostatecznego rozróżniania kolorów w zakresie niezbędnym do prowadzenia pojazdów zdolność wykorzystania pola widzenia, zdolność rozumienia obrazu lustrzanego, zdolność rozumienia przestrzennego kierunków (lewo, prawo), zdolność długotrwałego utrzymywania skupionej uwagi oraz podzielność uwagi, zdolność postrzegania osi symetrii, zdolność śledzenia poruszających się oraz stałych obiektów, badanie siły sterowania hamulcem, badanie siły sterowania kierownicą, zdolność selektywnego widzenia porządku na drodze, znaków, sygnałów drogowych itp., zdolność szacowania wpływu prędkości na odległość, zdolność do zapamiętywania schematów na drodze i reakcji na gwałtowne odchylenia, zdolność prawidłowej reakcji na bodźce dźwiękowe i świetlne, odporność na gwałtowne fałszywe bodźce, wartości czasu reakcji, zdolność opanowania ruchów spastycznych, zdolność do podejmowania właściwych decyzji, zdolność i zakres koordynacji wzrokowo-ruchowej, zdolność do precyzyjnego sterowania przyspieszeniem pojazdu. Na rys. 4 zaprezentowano stanowisko treningowe starej generacji dla szkolenia osób niepełnosprawnych bez wirtualnej rzeczywistości, obejmujące niewielką liczbę testów. Praktycznie nie wykorzystuje się już tego typu urządzeń podczas szkoleń. Natomiast na rys. 5 przedstawiono przykładowe stanowisko treningowe nowej generacji dla osób niepełnosprawnych - prosty symulator treningowy firmy EduCar (Polska) [5] zainstalowany w Przemysłowym Instytucie Motoryzacji (PIMOT) w Warszawie. Tego typu urządzenia odpowiednio wyposażone i przygotowane mogą być wykorzystywane do szkolenia osób niepełnosprawnych. Na rys. 6 pokazano wyposażenie dodatkowe dla niepełnosprawnej osoby-kierowcy samochodu [10]. Oprócz specjalnego wyposażenia służącego do: uruchamiania świateł, kierunkowskazów 2313

Logistyka - nauka i klaksonu, charakterystyczne jest wyposażenie w komunikator poleceń dla kierującego z niedosłuchem. Z kolei na rys. 7 przedstawiono wyposażenie dodatkowe dla osób niepełnosprawnych w postaci: zamontowanego w kabinie urządzenia ręczny gaz-hamulec oraz hamulca podkierownicowego [6]. Tego typu wyposażenie może być adoptowane do symulatora jazdy samochodem pod warunkiem: odpowiedniego przygotowania symulatora, właściwego przygotowania instruktora. Na rys. 8 pokazano przykładowy, specjalnie wyposażony, symulator Faros (Francja) do szkolenia kierowców z dysfunkcjami kończyn [4]. b) c) a) Rys. 4a, b, c. Stanowisko treningowe starej generacji dla szkolenia osób niepełnosprawnych. To urządzenie nie jest symulatorem jazdy samochodem: a) widok ogólny; b, c) zamontowane urządzenie ręczny gazhamulec dla osób bez możliwości nożnego sterowania, PIMOT. Źródło: zdjęcia autorów. b) a) Rys. 5a, b. Stanowisko treningowe nowej generacji dla osób niepełnosprawnych prosty symulator treningowy firmy EduCar, Polska: a) widok ogólny; b) zamontowane urządzenie ręczny gaz-hamulec (joystick) dla osób bez możliwości nożnego sterowania [5], PIMOT. Źródło: zdjęcia autorów. 2314

Logistyka - nauka Rys. 6. Wyposażenie dodatkowe dla osób niepełnosprawnych. Źródło: opracowanie na podstawie [10]. a) b) Rys. 7a, b. Wyposażenie dodatkowe dla osób niepełnosprawnych: a) zamontowane w kabinie urządzenie ręczny gaz-hamulec ; b) zamontowane w kabinie urządzenie hamulec podkierownicowy. Źródło: opracowanie na podstawie [10]. Rys. 8. Symulator Faros (Francja) do szkolenia kierowców z dysfunkcjami kończyn. Źródło: opracowanie na podstawie [4]. 2315

Symulatory jazdy samochodem do badań zdolności i nauki jazdy, to przyszłość oraz wielka nadzieja niepełnosprawnych kandydatów na kierowców. Jednak należy mieć na uwadze, że ich szkolenie musi wielokrotnie przekraczać normatywną liczbę godzin. Nabyte w symulatorze jazdy samochodem umiejętności mogą wpływać na: zmniejszeniu czasu szkolenia w rzeczywistym, zmniejszeniu kosztów szkolenia. Efekty praktyczne szkolenia na symulatorach osób niepełnosprawnych to: bezstresowa nauka kierowania pojazdem, obniżenie kosztów szkolenia, trening reakcji, trening czujności, nauka jazdy do tyłu z wykorzystaniem obrazu lustrzanego, nauka podejmowania decyzji podczas kierowania pojazdem, nauka jazdy w pasie ruchu dla osób z zaburzonym widzeniem stereoskopowym. Kontrola zachowań kierowcy obejmuje: jazda bez zapalonych świateł, użycie sprzęgła i skrzyni biegów, dobór prędkości obrotowej silnika i prędkości jazdy, obsługa ręcznego sterowania przyspieszeniem i hamowaniem, zachowanie wobec innych użytkowników drogi oraz sygnalizacji świetlnej, reakcja na znak STOP. 4. PODSUMOWANIE W artykule omówiono podstawowe zagadnienia związane ze szkoleniem osób niepełnosprawnych z możliwością wykorzystania symulatorów jazdy samochodem. Należy podkreślić, że zawsze będą osoby, które nie podołają niepełnosprawności i nie będą mogły korzystać z motoryzacji, jako kierowcy, ale duża część z tych osób ma szanse. Oprócz systemu dobrych, bezpiecznych dróg oraz towarzyszącej infrastruktury powinny nastąpić znaczące zmiany w podejściu do szkolenia osób niepełnosprawnych na kierowców, jak również w podejściu tych osób do szkolenia. W obecnej sytuacji można sformułować następujące spostrzeżenia związane ze szkoleniem osób niepełnosprawnych na kierowców 1. Lekarze w praktyce nie mają możliwości dokonania oceny funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w pojeździe. Posiłkują się opiniami specjalnych pracowni nauki jazdy. 2. Wybór szkoły nauki jazdy jest problemem. Nie są w Polsce wdrożone nawet minimalne standardy europejskie szkolenia osób niepełnosprawnych. Brakuje szkół nawet z podstawowym wyposażeniem szkolenia. 3. W przypadku osób niepełnosprawnych poziom stresu jest znacznie większy niż u osób bez dysfunkcji. 4. Wymagana jest stosunkowo duża liczba godzin szkolenia osób niepełnosprawnych. 5. Zalety wykorzystania urządzenia typu symulator: wielokrotne ćwiczenie tego samego manewru, w tych samych powtarzalnych warunkach; możliwość szybkiej zmiany sytuacji na drodze, pory dnia, pory roku, warunków atmosferycznych; ćwiczenia na symulatorze są bezpieczniejsze niż w ruchu rzeczywistym; godzina ćwiczeń w symulatorze jest tańsza w stosunku do rzeczywistego samochodu. 6. Symulator jest również narzędziem do rehabilitacji. 7. Symulator nie zastąpi samochodu rzeczywistego, ale może bardzo skutecznie wspomóc proces szkolenia. 2316

Logistyka - nauka Mobilność osób niepełnosprawnych w Polsce staje się coraz bardziej dostępna i budzi nadzieje na rozwój. Jakie efekty można osiągnąć? Przykładem niech będzie, pokazany na rys. 9, samochód rajdowy i jego wnętrze przystosowane jest dla kierowcy niepełnosprawnego rys. 9 [10]. b) a) Rys. 9a, b. Samochód rajdowy: a) widok ogólny, b) wnętrze przystosowane dla kierowcy niepełnosprawnego. Źródło: opracowanie na podstawie [6]. Streszczenie W artykule przedstawiono podstawowe zagadnienia związane ze szkoleniem osób niepełnosprawnych na kierowców przy wykorzystaniu symulatorów jazdy samochodem. Przedstawiono przykładowe symulatory jazdy samochodem klasy światowej oraz specjalne wyposażenie, które może być do nich adoptowane. Zaprezentowano przykładowe urządzenia treningowe wykorzystywane do wspomagania procesu szkolenia osób niepełnosprawnych. Omówiono specyfikę przygotowywania osób niepełnosprawnych do roli kierowców, tj. kwestie formalne, ograniczenia związane z tego rodzaju szkoleniami. Słowa kluczowe: niepełnosprawni, szkolenie na kierowców, symulatory jazdy samochodem. Car driving simulators in training of disabled persons Abstract The article presents basic issues associated with driver training of disabled persons with the possibility of driving simulators application. Model driving simulators of the refined class and special equipment which can be adopted to them, were described. There were presented model training devices used for supporting the practice of disabled persons. A specificity of preparing disabled persons to drivers, i.e. points of order, restrictions associated with that kind of trainings, were discussed. Key words: disabled persons, training to drivers, driving simulators. LITERATURA [1] Dyrektywa WE 2003/59 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie wstępnej kwalifikacji i okresowego szkolenia kierowców niektórych pojazdów drogowych do przewozu rzeczy lub osób, zmieniająca rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 oraz dyrektywę Rady 91/439/EWG i uchylająca dyrektywę Rady 76/914/EWG. [2] Dyrektywa 2006/126/We Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie praw jazdy (przekształcenie) Załącznik nr I. [3] Guzek M., Jaskiewicz M., Jurecki R.S., Lozia Z., Zdanowicz P., Driver reaction time under emergency breaking a car- research in the driving simulator. Eksploatacja I Niezawodność - Maintenance and Reability, vol. 14. No 4, 2012, pp. 295-301. [4] http://www.ecafaros.com/en/driving-simulator/car-driving-simulator/3.htm 2317

[5] http://www.educar.pl/ [6] http://www.youtube.com/watch?v=yhlyrzk5-qc [7] http://www.youtube.com/watch?v=ewxjer7riiq [8] http://moto.onet.pl/aktualnosci/brak-standardow-w-badaniach-dla-kierowcow/gc5be Brak standardów lekarskich w badaniach dla kierowców. [9] Jurecki R., Jaśkiewicz M., Analysis of road accidents over the last ten years. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Szczecinie 2012, ZN. 32 (104) z. 2 pp. 65-70. [10] Kucharczyk K., Poradnik niepełnosprawnego kierowcy i pasażera. Rozdział VII. Adaptacja samochodów dla niepełnosprawnych kierowców. Praca zbiorowa pod redakcją Marciniaka K., Instytut Transportu Samochodowego i Stowarzyszenie SPINKA, Warszawa 2013. [11] Lozia Z., Symulatory jazdy samochodem. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 2008. [12] Lozia Z., Cup A., Mitraszewska I., Piętka T., Więckowski D., Wymagania minimalne dla symulatorów wysokiej klasy stosowanych w szkoleniu kierowców. Logistyka 4/2010, nr indeksu 372765, CD1. [13] Marciniak K., Poradnik niepełnosprawnego kierowcy i pasażera. Rozdział I. Tło ekonomiczno-społeczne oraz cele poradnika. Praca zbiorowa pod redakcją Marciniaka K., Instytut Transportu Samochodowego i Stowarzyszenie SPINKA, Warszawa 2013. [14] Paczkowski A., Poradnik niepełnosprawnego kierowcy i pasażera. Rozdział V. Nauka jazdy osób niepełnosprawnych. Praca zbiorowa pod redakcją Marciniaka K., Instytut Transportu Samochodowego i Stowarzyszenie SPINKA, Warszawa 2013. [15] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury RP z dnia 8 kwietnia 2011 w sprawie urządzenia do symulowania jazdy w warunkach specjalnych. Dz. U. Nr 81, poz. 444. [16] Stańczyk T.L., Jurecki R, Lozia Z., Pieniążek W., Wpływ wieku i doświadczenia kierowców na uzyskiwane wartości czasów reakcji. Paragraf na drodze, październik 2011. Wydawnictwo IWS, str. 339-352. [17] Ucińska M., Tokarczuk E., Odachowska E., Poradnik niepełnosprawnego kierowcy i pasażera. Rozdział IV. Psychologiczne aspekty niepełnosprawności kierowców. Praca zbiorowa pod redakcją Marciniaka K., Instytut Transportu Samochodowego i Stowarzyszenie SPINKA, Warszawa 2013. [18] Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r., O rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Jednolity tekst Dz. U. Nr 214 z 2010 poz. 1407 z późniejszymi zmianami. 2318