EKSPERT WOJEWÓDZKI DS. INFORMACJI O NARKOTYKACH I NARKOMANII WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO. Marta Mordarska RAPORT

EKSPERT WOJEWÓDZKI DS. INFORMACJI O NARKOTYKACH I NARKOMANII WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Marta Mordarska RAPORT MONITOROWANIE PROBLEMÓW NARKOTYKOWYCH W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W 2008 ROKU Małopolska 2009 r. 1

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE 3 1.1 Podstawy prawne 1.2. Instytucje 1.3. Źródła danych 1.4 Czynniki specyficzne dla województwa. II. OPIS SYTUACJI, EPIDEMIOLOGIA, CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA NARKOMANII NA TERENIE WOJEWÓDZTWA 4 5 5 7 9 2.1 Używanie narkotyków i wyrobów tytoniowych 2.2 Narkomania, problemowe używanie narkotyków oraz konsekwencje zdrowotne i społeczne. 9 14 III. OPIS I OCENA POSIADANYCH ZASOBÓW ORAZ PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ W WOJEWÓDZTWIE 15 3.1 Ograniczanie popytu 3.2 Ograniczanie podaży 15 53 IV. WNIOSKI I REKOMENDACJE 58 V. STRESZCZENIE VI. BIBLIOGRAFIA 61 VII. ZAŁĄCZNIKI 2

I. WPROWADZENIE 1.1 Zadania samorządu Województwa Ustawa z dnia 29 lipca 2005r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2005r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.) w art. 9 wskazuje na zadania samorządu województwa w obszarze przeciwdziałania narkomanii. Do zadań tych należy m.in. opracowanie przez organ wykonawczy samorządu województwa, a następnie przyjęcie przez sejmik województwa Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii. W art. 11 ust.1 Ustawa ta nakłada ponadto na organ wykonawczy samorządu województwa obowiązek sporządzenia raportu z wykonania w danym roku Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, który w następnej kolejności powinien zostać przedłożony sejmikowi województwa do dnia 31 marca roku następującego po roku, którego raport dotyczy. Zgodnie z art. 9 ust.5 w/w ustawy zadania zarządu województwa w zakresie przeciwdziałania narkomanii obejmują m.in. przygotowanie, realizację oraz koordynację Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii Zadania Samorządu Województwa wynikające z ustawy z dnia 29 lipca 2005r. o przeciwdziałaniu narkomanii, w roku 2008 były realizowane w Województwie Małopolskim w ramach Małopolskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 (MPPN). Program ten został przyjęty Uchwałą Nr XVII/219/08 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 31 marca 2008r. W celu realizacji dodatkowych zadań z obszaru przeciwdziałania narkomanii Zarząd Województwa Małopolskiego Uchwałą nr 1358/05 z dnia 27 grudnia 2005r. powołał Eksperta Wojewódzkiego do Spraw Informacji o Narkotykach i Narkomanii Województwa Małopolskiego, powierzając mu realizację następujących zadań: zbieranie, gromadzenie, wymiana informacji i dokumentacji w zakresie przeciwdziałania narkomanii, objętych badaniami statystycznymi statystyki publicznej oraz opracowywanie i przetwarzanie zebranych danych; prowadzenie i inicjowanie badań dotyczących problemów narkotyków i narkomanii oraz opracowywanie i udostępnianie ich wyników; 3

gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie baz danych dotyczących narkotyków i narkomanii; formułowanie wniosków sprzyjających kształtowaniu adekwatnej do sytuacji strategii reagowania na problem narkomanii; gromadzenie i udostępnianie publikacji na temat narkotyków i narkomanii. Zadania z zakresu monitorowania problemów narkotykowych w Małopolsce zostały zawarte również w Małopolskim Programie Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 a zwłaszcza w celu operacyjnym nr 5, który brzmi: Budowanie platformy współpracy instytucji i podmiotów udzielających pomocy osobom uzależnionym oraz w zadaniach Programu: 5.1. Organizacja konferencji i seminariów poświęconych zdobywaniu nowej wiedzy i wymianie doświadczeń. 5.2. Rozwijanie i inicjowanie współpracy międzyregionalnej i zagranicznej celem wymiany doświadczeń i dobrych praktyk w rozwiązywaniu problemów narkotykowych. 5.3. Udzielanie wsparcia i konsultacji merytorycznych podmiotom prowadzącym szkolenia dla wybranych grup zawodowych w obszarze profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii i zapobiegania HIV/AIDS. 5.4. Powołanie międzyinstytucjonalnego zespołu ekspertów celem rozwijania systemu informacji o narkotykach i narkomanii. 5.5. Inicjowanie i wspieranie działań organizacji pozarządowych w obszarze przeciwdziałania narkomanii. 5.6. Prowadzenie współpracy z KBPN oraz Centrum ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii w Warszawie a także instytucjami UE w obszarze monitorowania i rozwiązywania problemów narkotykowych. Realizując zadania z zakresu przeciwdziałania narkomanii w 2008r. prowadzona była stała współpraca miedzy innymi z takimi podmiotami jak: jednostki samorządu terytorialnego: 182 gminy, 22 powiaty, instytucje państwowe: 4

Policja, Małopolskie Centrum Zdrowia Publicznego w Krakowie, Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna. instytucje centralne: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Krajowym Centrum ds. AIDS. placówki leczenia uzależnień, organizacje pozarządowe, i inne. 1.2 Podstawy prawne Małopolskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 Ustawy Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz.1485 z późn. zm.). Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 874 z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2003 r., Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.). Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493). Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 roku, Nr 10, poz. 55 z późn. zm.). 5

Założenia wojewódzkie: Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007 2013 przyjęta Uchwałą Nr XLI/527/2006 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 30 stycznia 2006 r. Małopolski Program Ochrony Zdrowia na lata 2006 2013 przyjęty Uchwałą nr LI/651/06 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 27 października 2006 r. Małopolski Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2004-2008 przyjęty uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 22 grudnia 2003 r. Małopolski Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 przyjęty Uchwałą Nr XVII/219/08 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 31 marca 2008r. Małopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2007 2013 przyjęty uchwałą Nr 532/07 Zarządu Województwa Małopolskiego z dnia 12 lipca 2007 r. Uchwała Nr 150/03 Zarządu Województwa Małopolskiego z dnia 20 marca 2003 roku w sprawie powołania Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego do spraw Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom i określenia zakresu jego pełnomocnictwa. Uchwała Nr 1358/05 Zarządu Województwa Małopolskiego z dnia 27 grudnia 2005 roku w sprawie powołania Eksperta Wojewódzkiego do Spraw Informacji o Narkotykach i Narkomanii Województwa Małopolskiego. Programy krajowe: Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006 2010 z dnia 27 czerwca 2006r. Krajowy Program Zwalczania AIDS i Zapobiegania Zakażeniom HIV na lata 2007 2011 z dnia 13.09.2005r. 6

1.3 Instytucje Instytucje realizujące zadania z zakresu diagnozowania, leczenia, rehabilitacji, profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii w Małopolsce to m. in.: Pełnomocnik Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom /funkcjonował do 30 czerwca 2008r/, Ekspert Wojewódzki ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii Województwa Małopolskiego, Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia, Placówki leczenia odwykowego, Starostwa Powiatowe, Samorządy Gmin, Placówki oświatowe, Organizacje pozarządowe, Policja i Centralne Biuro Śledcze (CBŚ), Straż Graniczna, Urzędy Celne, Małopolskie Centrum Zdrowia Publicznego. 1.4 Źródła danych Monitorowanie problemów narkotykowych w Polsce jest zagadnieniem nowym. Wciąż istnieje wiele problemów utrudniających pełny monitoring problematyki narkotyków i narkomanii, można tu wymienić: brak na poziomie lokalnym jednolitego systemu gromadzenia i przekazywania danych instytucjonalnych, różny stopień zaawansowania gromadzenia i przetwarzania danych na poziomie gmin. Niemniej jednak stale podejmowane są kroki w kierunku budowy systemu monitorowania problemów narkotykowych na poziomie lokalnym a także podnoszenia jakości gromadzonych danych. Pozwala to na dokonywanie coraz bardziej zaawansowanych 7

analiz i porównań a w konsekwencji znacząco zwiększa nasz stan wiedzy w obszarze problemów narkotykowych. Do opracowania niniejszego raportu wykorzystano: Wyniki trzech badań przeprowadzonych na zlecenie Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom przez Biuro Badań Społecznych OBSERWATOR nt.: Opinii mieszkańców Małopolski na temat uzależnień oraz używania przez nich substancji psychoaktywnych. Kraków, maj 2005 r., Opinii uczniów z Małopolski na temat uzależnień oraz używania przez nich substancji psychoaktywnych. Kraków, maj 2005 r., Opinii osób uzależnionych z Małopolski na temat substancji psychoaktywnych. Kraków, maj 2005 r., Raport z Diagnozy Społecznej 2007r., Raport z Badań ESPAD 2007, Raport; Diagnoza działań podejmowanych w szkołach wobec uczniów, których rodzice przebywają za granicą. Kuratorium Oświaty w Krakowie. Kraków 2009r., Raport z badań ruchu turystycznego w województwie małopolskim 2008. Instytut Turystyki. Dane: Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Głównego Urzędu Statystycznego, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Sprawiedliwości, Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnień i Współuzależnienia w Krakowie (WOTUW), Małopolskiego Centrum Zdrowia Publicznego w Krakowie (MCZP), Krakowskiego Towarzystwa Pomocy Uzależnionym (KTPU), 8

Krakowskiego Centrum Terapii Uzależnień (KCTU), Stowarzyszenia MONAR, Placówek leczenia uzależnień w Małopolsce, Policji i CBŚ, Małopolskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Krakowie, i innych. 1.5 Czynniki specyficzne dla województwa Województwo Małopolskie powstało 1 stycznia 1999 roku w wyniku reformy administracyjnej. W jego skład weszły ówczesne województwa krakowskie i nowosądeckie oraz części województw: bielskiego, kieleckiego, katowickiego, krośnieńskiego i tarnowskiego. Województwo Małopolskie położone jest w południowej części Polski, jego obszar wynosi 15 190 km 2 i stanowi ok. 4,9% ogólnej powierzchni kraju. Od strony południowej Małopolska graniczy ze Słowacją. Granica przebiega w powiatach: nowotarskim, tatrzańskim, nowosądeckim i gorlickim. Administracyjnie podzielone jest na 22 powiaty w tym 3 grodzkie (Kraków, Tarnów, Nowy Sącz) i 182 gminy. Małopolska jest podzielona na 3 podregiony: krakowsko-tarnowski, nowosądecki i miasto Kraków. Przez Województwo przebiegają ważne szlaki komunikacyjne drogowe i kolejowe. Rysunek 1. Polska - podział na województwa Rysunek 2. Polska - podział administracyjny Rysunek 2. Województwo Małopolskie - podział na powiaty i podregiony 9

Tabela 1. Ludność w województwie małopolskim - stan w dniu 31 XII 2008 r. Ogółem 3287136 Mężczyźni 1592828 Kobiety 1694308 Źródło: Dane GUS www.stat.gov.pl Małopolskę na koniec 2008r. zamieszkiwało 3 287 136 1 osób z czego 51,5% stanowiły kobiety a 48,5% mężczyźni. Powiatami o największej liczbie mieszkańców było miasto Kraków oraz powiaty ziemskie; krakowski i nowosądecki. Małopolska jest województwem o największym ruchu turystycznym w kraju. Według szacunków Instytutu Turystyki w 2008 r. Małopolskę odwiedziło blisko 12,5 mln odwiedzających w tym 7,08 mln odwiedziło Kraków. Wśród turystów odwiedzających Małopolskę 22% (2,7 mln) stanowili turyści zagraniczni natomiast 78% (9,8 mln) stanowili turyści krajowi. Najczęściej odwiedzane miejsca turystyczne w Małopolsce to m.in.: Kraków, Tatry, Wieliczka, Oświęcim 2. Rysunek 3. Liczba ludności w powiatach Małopolski - stan na 31.12.2008r. dane GUS Kolejnym nowym zjawiskiem obserwowanym Rysunek 3. Małopolska powiaty według liczby ludności w 2008r. w ostatnich latach jest masowa migracja zarobkowa tysięcy mieszkańców Małopolski do krajów Europy Zachodniej (głównie Wielkiej Brytanii i Irlandii). Pełna skala tego zjawiska nie jest znana niemniej z pewnością jest ono znaczące. 1 Dane GUS za www.stat.gov.pl 2 Badanie ruchu turystycznego w województwie małopolskim 2008, Instytut Turystyki, Warszawa 2008 10

Z migracją zarobkową i idącym za tym wzrostem zamożności społeczeństwa idą również zjawiska negatywne. Małopolskie Kuratorium Oświaty zorganizowało i przeprowadziło w roku szkolnym 2008/2009 badania Diagnoza działań podejmowanych w szkołach wobec uczniów, których rodzice przebywają za granicą. Badanie wykazało, że za granicą przebywają rodzice ponad 36 tys. dzieci i młodzieży kształcących się w małopolskich szkołach, co stanowi około 8% wszystkich dzieci i młodzieży w województwie podlegających obowiązkowi rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki. W przypadkach takich za granicą najczęściej przebywa ojciec, a matka pozostaje w kraju (ponad 29 tys. uczniów, co stanowi ponad 6% badanej populacji). Sytuacja odwrotna, gdy matka przebywa za granicą, a ojciec pozostaje w kraju dotyczy ponad 5 tys. uczniów (ponad 1% populacji). Wyjazd za granicę obojga rodziców lub rodzica samotnie wychowującego dziecko dotyczy 1722 przypadków, co stanowi ok. 0,4% ogółu uczniów 3. II. OPIS SYTUACJI, EPIDEMIOLOGIA, CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA NARKOMANII NA TERENIE WOJEWÓDZTWA 2.1 Używanie narkotyków i wyrobów tytoniowych Analiza skali stosowania substancji psychoaktywnych w Małopolsce została opracowana została w oparciu o dane z Diagnozy Społecznej 2007 oraz o dane zebrane w 2005r. na zlecenie Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom przez BBS OBSERWATOR, które zrealizowało badania wśród populacji dorosłych mieszkańców Małopolski, uczniów i osób uzależnionych 4. Badania z 2005 roku są ostatnimi przeprowadzonymi dla całego Województwa i dlatego 3 Raport; Diagnoza działań podejmowanych w szkołach wobec uczniów, których rodzice przebywają za granicą. Kuratorium Oświaty w Krakowie. Kraków 2009r. Strona 3. 4 Badania społeczne na terenie Województwa Małopolskiego przeprowadzono w kwietniu i maju 2005 roku na zlecenie Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom. Projekt ten obejmował trzy populacje badane tj. ogół mieszkańców, uczniów oraz osoby uzależnione od narkotyków. Badanie wśród mieszkańców przeprowadzono na próbie (n=400) reprezentatywnej dla mieszkańców województwa Małopolskiego w wieku 18-54 lat. Populacja badanych uczniów to dwie ich kohorty wiekowe tj. uczniowie klas III gimnazjalnych oraz klas II licealnych (i ponad gimnazjalnych) (n=1061). Osoby uzależnione rekrutowano w terenie za pomocą pracowników Placówek Leczenia Narkomanii (n=100). 11

mimo upływu czasu warto odwołać się do uzyskanych w nich informacji wskazując jednocześnie konieczność zrealizowania kolejnych badań. 2.1.1 Palenie tytoniu Około 68% badanych w 2005 roku w Małopolsce paliło w swoim życiu papierosy. Palenie papierosów jest mocno związane z wiekiem badanych odsetek palaczy w badanej populacji utrzymuje się na wysokim poziomie w przedziale wieku 18 49 lat, a maleje dopiero wyraźnie w grupie wiekowej 50-54 lat, co z pewnością wynika z troski o zdrowie lub z wyraźnego pogorszenia się stanu zdrowia wśród starszych. Największy odsetek palaczy odnotowano w grupie wiekowej 40-49 lat. Wśród osób, które paliły papierosy w 2005 roku zdecydowanie przeważali mężczyźni (46% mężczyzn i 27% kobiet). W 2007 roku do palenia papierosów również przyznaje się więcej mężczyzn (38% mężczyzn i 19% kobiet) 5. Widać, że w porównaniu do 2005 roku zmniejszył się odsetek osób palących. Z poniższego wykresu wynika, że większość z palących respondentów pali paczkę papierosów (20 szt.) dziennie (42% mężczyzn i 28% kobiet). Podobnie jak w przypadku alkoholu większość respondentów zapaliło po raz pierwszy papierosa przed ukończeniem 18 roku życia. W 2005 roku 43% badanej młodzieży deklarowało, że nigdy nie paliło papierosów. Wśród gimnazjalistów jest więcej niepalących niż wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Spośród palących uczniów 10% z nich wypalała pół paczki papierosów dziennie i więcej. 2.1.2 Narkotyki W 2005 roku do próbowania substancji odurzających, narkotyków przyznało się 17% badanych mieszkańców Małopolski. Do używania narkotyków zdecydowanie częściej przyznawali się mężczyźni niż kobiety 23% badanych mężczyzn i ok. 11% kobiet. Wiek inicjacji narkotykowej jest niższy w populacji osób uzależnionych niż wśród dorosłych mieszkańców Małopolski. Ci ostatni przyznają się do eksperymentowania z narkotykami w wieku 18 lat lub więcej, podczas gdy osoby uzależnione najczęściej czyniły to już w wieku 15 17 lat. 6 5 Diagnoza Społeczna 2007 6 Budziło P., Gruca J. (2005) Stosowanie substancji psychoaktywnych przez mieszkańców Małopolski oraz ich opinie na temat uzależnień. Biuro Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom. Kraków. s. 72. 12

Co czwarty badany uczeń przyznaje się do próbowania któregoś ze środków odurzających. Wśród młodzieży z miast panuje większe przyzwolenie do stosowania narkotyków niż wśród młodzieży wiejskiej. Dorośli mieszkańcy Małopolski są bardziej krytyczni niż badani uczniowie wobec sporadycznego stosowania narkotyków. Inicjacja narkotykowa 80% 70% 72% 60% 50% 40% 30% 24,10% 24,00% 37,00% 31,00% 20% 10% 0% 0% 3,40% Dorośli mieszkańcy 7,00% Uzależnieni przed 10 rokiem życia 11-14 lat 15-17 lat 18 i więcej Wykres 1. Tabela 2. Odsetek osób sięgających po narkotyki w ciągu roku przed badaniem w Małopolsce i pozostałych województwach Województwo 2007r. 2005r. 2003r. Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: Diagnoza Społeczna 2007 0, 92 1,74 1,66 1,20 0,84 0,89 0,79 1,15 0,93 1,01 1,59 0,95 1,02 0,63 0,75 1,08 0, 80 1, 68 0,77 1,67 0,19 054 1,29 1,24 0,72 0,63 1,07 0,29 1,51 0,88 1,07 0,78 1,36 0,99 1,15 0,67 2,25 1,35 0,84 1,07 0,88 0,69 1,02 0,62 0,58 0,42 1,12 0,66 Liczba osób sięgających po narkotyki w Małopolsce wzrosła w 2007r. w stosunku do 2003r., lecz spadła w stosunku do roku 2005. W porównaniu do innych województw 13

Małopolska wypada stosunkowo dobrze. Najwięcej osób w 2007r. sięgało po narkotyki w województwie wielkopolskim (1,75%) a najmniej w warmińsko-mazurskim (0,63). 2.1.3 Wiedza dotycząca substancji psychoaktywnych Najlepiej znane narkotyki to: kokaina, amfetamina oraz haszysz i marihuana. Są one znane w tym samym stopniu zarówno w populacji badanych uczniów, jak i wśród dorosłych mieszkańców Małopolski. Natomiast młodzież lepiej niż dorośli zna takie substancje, jak ecstasy i sterydy (wymienia je ponad dwukrotnie częściej). 7 Znajomość substancji psychoaktywnych Kokaina Amfetamina Haszysz, marihuana Heroina Ecstasy Środki anaboliczne (sterydy) Substancje wziewne np. rozpuszczalniki, kleje Morfina Grzyby halucynogenne Opium LSD Metadon 0% 20% 40% 60% 80% 100% Uczniowie Dorośli mieszkańcy Wykres 2 2.1.4 Chęć spróbowania Eksperymentowanie z narkotykami wiązało się mocno z wiekiem badanych w grupie najmłodszych (18-29 lat) aż 30% próbowało substancji odurzających, podczas gdy wśród najstarszych (50-55 lat) były tylko dwie takie osoby. 33% badanych zaznaczało, że znane im są osoby, które używają haszyszu lub marihuany, natomiast ok. 16% przyznało się do używania tych substancji. 7 Budziło P., Gruca J. (2005) Stosowanie substancji psychoaktywnych przez mieszkańców Małopolski oraz ich opinie na temat uzależnień. Biuro Pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom. Kraków. s. 71. 14

Uczniowie częściej od dorosłych mieszkańców Małopolski deklarowali jednorazowy kontakt z narkotykami. Próbowanie marihuany lub haszyszu deklaruje prawie identyczna grupa dorosłych oraz uczniów (odpowiednio 15,5% oraz 14%). 2.2 Narkomania: Problemowe używanie narkotyków oraz konsekwencje zdrowotne i społeczne Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) 8 definiuje p roblemowych użytkowników narkotyków jako dożylne zażywanie narkotyków lub długotrwałe/regularne zażywanie opiatów, kokainy i/lub amfetaminy. Ekstazy i konopie nie są zaliczone do tej kategorii, Polska definicja problemowe używanie narkotyków zostało zdefiniowane jako regularne zażywanie nielegalnych narkotyków powodujące problemy. Definicja ta obejmuje wszystkie nielegalne narkotyki. 2.2.1 Szacowanie liczby problemowych użytkowników narkotyków w województwie Liczbę osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych w Małopolsce osz acowano w roku 2005. Ze względu na małą dostępność danych dotyczących osób uzależnionych, wybrano do oszacowania ich populacji metodę mnożnikową na podstawie danych z ośrodków leczniczych. Dane pochodzące z poradni profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych w województwie małopolskim wykazują, że w trakcie roku 2003 w ośrodkach tych leczono 1 280 pacjentów uzależnionych od narkotyków. 28% badanych osób uzależnionych deklarowało w niniejszych badaniach, że nie korzystało z porady ośrodków leczniczych. Stąd maksymalna liczba osób uzależnionych wynosi 4 571 osób. Zastosowano też mnożnik odnoszący się do osób, które nigdy nie poddały się leczeniu. Wówczas mnożnik ten wyniesie 0,36 i stosując go do liczby osób leczonych w 2003 roku możemy szacować liczbę osób uzależnionych na 3 555. 8 European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA) z siedzibą w Portugalii 15

Biorąc pod uwagę oba sposoby szacowania liczby osób uzależnionych, a także przyjmując możliwość błędu można założyć, że liczba osób uzależnionych od narkotyków w Małopolsce wynosi 3500 do 5000 osób 9. III. OPIS I OCENA POSIADANYCH DZIAŁAŃ W WOJEWÓDZTWIE ZASOBÓW ORAZ PODEJMOWANYCH 3.1 Ograniczanie popytu 3.1.1 Zgłaszalność do leczenia w danym województwie z powodu narkotyków (profile osób przyjętych do leczenia, powody zgłoszenia) Z roku na rok wzrasta liczba osób leczonych z powodu używania substancji psychoaktywnych. W roku 2008 w Małopolsce leczono z tego powodu 2 100 pacjentów, co oznacza wzrost o 44 osoby (2,1%) w porównaniu do poprzedniego roku. Analizując liczbę pacjentów leczonych z powodu używania substancji psychoaktywnych w Małopolsce od 1999r. należy zauważyć systematyczny ich przyrost. Od 1999r. do 2008r. nastąpił wzrost o 501,8%. 10 Tabela 3. Leczeni z zaburzeniami spowodowanymi używaniem środków psychoaktywnych w Województwie Małopolskim w latach 1999-2008 rok ogółem wskaźnik na 1000 mieszkańców 1999 349 0,1 2000 668 0,2 2001 1348 0,4 2002 999 0,3 2003 1280 0, 4 2004 1 418 0,4 2005 1 834 0, 56 2006 1 883 0, 57 2007 2056 0,64 2008 2100 0,64 Źródło: MCZP w Krakowie 9 Opinie Osób Uzależnionych Z Małopolski Na Temat Substancji Psychoaktywnych. Raport z badania zrealizowanego przez BBS Obserwator. Kraków 2005 10 Dane MCZP w Krakowie 16

Leczeni z zaburzeniami spowodowanymi używaniem środków psychoaktywnych w Województwie Małopolskim w latach 1999 2008 2500 2000 1 834 1 883 2056 2100 1500 1348 1280 1 418 1000 668 999 500 349 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Wykres 3. Dane MCZP w Krakowie Analizując powody zaburzeń psychicznych spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych w Małopolsce w latach 2007 i 2008 należy zwrócić uwagę na znaczący bo wynoszący 38,8% spadek liczby pacjentów leczonych z powodu opiatów (F11 11 ). W 2008r. zanotowano największy (22,1%) wzrost liczby pacjentów leczonych z powodu zaburzeń spowodowanych przez kilka substancji lub inne substancje. Tabela 4. Leczeni z zaburzeniami spowodowanymi używaniem Środków psychoaktywnych w województwie małopolskim w latach 2007-2008. Zaburzenia psychiczne spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych 2007 ogółem 2008 Leczeni W tym w wieku Do 18 lat 19-29 lat 2007 2008 2007 2008 Leczeni po raz pierwszy W tym w wieku ogółem Do 18 lat 19-29 lat 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Ogółem 2 056 2100 156 98 919 894 701 720 100 73 361 359 F11 (opiaty) 529 381 5-296 210 186 101 3-134 73 F12 (kanabinole) 162 170 61 36 90 112 77 108 40 29 34 66 F13 (leki uspokajające 403 483 11 6 93 90 96 109 6 3 23 17 i nasenne) F14 (kokaina) 26 23 1-12 12 15 12 - - 7 6 11 Według międzynarodowej statystycznej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych ICD-10 17

F15 (inne substancje pobudzające, w tym kofeina) F16 (substancje halucynogenne) F18 (lotne rozpuszczalniki) F19 (kilka substancji lub inne s psychoaktywne) ubstancje 560 205 171 7 118 86 55 36 8 6 33 12 20 6 8 1 1 4 4 3 3 1 1 2 1 14 11 2-11 8 4 5 1-2 4 48 262 332 180 265 35 34 101 718 57 159 F17 (używanie tytoniu) 136 131 6-30 37 78-24 79 6 11 Współuzależnienie bd 372 bd bd 40 bd 205 bd bd Źródło: MCZP w Krakowie 5 4 27 Zaburzenia psychiczne spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych w Małopols ce w latach 2004 2008 2008 381 170 483 23 171 11 8 718 131 2007 529 162 403 26 205 614 560 136 2006 514 286 213 8 236 7 10 540 69 2005 445 230 268 7 240 6 15 495 128 2004 557 172 723 192 8 16 391 7 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 opiaty (F11) kanabinole (F12) leki uspokajające i nasenne (F13) kokaina (F14) inne substancje pobudzające, w tym kofeina (F15) substancje halucynogenne (F16) lotne rozpuszczalniki (F18) kilka substancji lub inne substancje psychoaktywne (F19) używanie tytoniu (F17)* Wykres 4. Źródło: MCZP w Krakowie Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest gwałtowny wzrost liczby osób z zaburzeniami psychicznymi spowodowanymi używaniem leków uspokajających 18

i nasennych. W 2008 roku z tego powodu leczono 483 osoby a w 2007r. już 403 osoby co oznacza wzrost o 80 tj. 19,9%. 3.1.2 Finansowanie świadczeń z zakresu uzależnień w ramach kontraktów NFZ Narodowy Fundusz Zdrowia w ciągu ostatnich lat systematycznie zwiększał wartość zakontraktowanych świadczeń w zakresie leczenia uzależnień niemniej jednak w 2007r. odnotowano mniejsze nakłady w tym obszarze. W roku 2007 łączna kwota środków przeznaczonych na świadczenia związane z leczeniem uzależnień i współuzależnień w placówkach stacjonarnych, dziennych i ambulatoryjnych wyniosła 11 116 807 zł w tym: 7 027 680 zł umowy w oddziałach stacjonarnych, 797 648 zł umowy w oddziałach/ośrodkach dziennych oraz 3 291 479 zł umowy w placówkach ambulatoryjnych. W roku 2006 wartość zakontraktowanych świadczeń z zakresu leczenia uzależnień wyniosła w Małopolsce 15 053 939 zł, co oznacza zmniejszenie nakładów w 2007r. o 3 937 132 zł. 12 Wykres 5 Wartość zakontraktowanych świadczeń z zakresu leczenia uzależnień w Małopolsce w latach 2004-2007 2004 2005 2006 2007 10 239 699 zł 11 643 137 zł 15 053 939 zł 11 116 807,70 Większość środków wydatkowanych przez NFZ (55,3%) kumuluje się w Krakowie i powiecie krakowskim. Jest to obszar zamieszkały przez ok. 1/3 mieszkańców województwa. Tak znaczna alokacja większości środków w jednym regionie wynika między innymi z ilości placówek leczniczych na tym obszarze, a także z niedoboru lub całkowitego braku tego typu placówek w większości małopolskich powiatów. 12 Dane Małopolskiego Oddziału Wojewódzkiego NFZ. 19

3.1.3 Choroby zakaźne wśród użytkowników narkotyków HIV/AIDS Narkomania to również zwiększone ryzyko zakażenia wirusem HIV. Według danych Krajowego Centrum ds. AIDS od początku epidemii w Polsce (1985r.) do końca września 2009r. zanotowano: 12 579 zakażonych ogółem, co najmniej 5 505 zakażonych w związku z używaniem narkotyków, 289 zachorowań na AIDS, 1 019 chorych zmarło 13. Tabela 5. Liczba przypadków pozytywnych wykrytych w Małopolsce w czasie badań na obecność HIV w Regionalnej Poradni Nabytych Niedoborów Odporności w Krakowie w latach 1992-2008 Rok Ogółem HIV + Narkomani HIV + % narkomanów do ogółu zakażonych 1992 45 23 51,1 1993 58 17 29,3 1994 74 30 40,5 1995 58 29 50,0 1996 58 33 56,9 1997 63 36 57,1 1998 87 34 39,1 1999 58 16 27,6 2000 41 29 70,7 2001 43 25 56,8 2002 32 14 43,75 2003 22 10 45,0 2004 20 7 35,0 2005 25 5 20,0 2006 30 10 33,3 2007 44 14 31,8 2008 60 bd bd Źródło: Dane MCZP w Krakowie W Regionalnej Poradni Nabytych Niedoborów Odporności w Krakowie w 2008 roku zarejestrowano 60 nowych przypadków HIV wykrytych podczas badań. Oznacza to wzrost, w porównaniu do 2007 roku, o 16 przypadków tj. 36,4%. 13 Dane za: www.aids.gov.pl 20

Liczba przypadków wykrytych w czasie badań na obecność HIV w Regionalnej Poradni Nabytych Niedoborów Odporności w Krakowie w latach 1992 2008 100 80 60 40 20 0 87 74 63 58 58 58 60 56 45 41 43 44 33 36 34 30 29 29 32 30 23 25 22 25 17 20 16 14 14 10 7 10 5 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ogółęm HIV narkomani HIV Wy kres 6. W Małopolsce corocznie rejestruje się nowe przypadki zakażeń HIV. Wśród osób zakażonych znaczny odsetek stanowią narkomani. W 1992r. wśród zdiagnozowanych przypadków 23% stanowili narkomani. Odsetek ten najwyższy poziom osiągną w 1998r. (34%). W 2007 odsetek narkomanów do ogółu wykrytych zakażeń HIV wyniósł 14%. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż narkomani należą do jednej z najpełniej objętych badaniami na obecność HIV grupy społecznej. 21

Odsetek narkomanów do ogółu zakażonych w Małopolsce w latach 1992 2007 80 70 70,7 60 50 40 30 51,1 29,3 40,5 50 56,9 57,1 39,1 27,6 56,8 43,75 45 35 33,3 31,8 20 20 10 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 % narkomanów do ogółu zakażonych Wykres 7. Dane MCZP w Krakowie Pacjenci wymagający hospitalizacji przyjmowani są do Oddziału AIDS Kliniki Chorób Zakaźnych CM UJ. W 2008 roku hospitalizowano 108 osób (88 osób w roku 2007, co oznacza wzrost o 20 osób, tj. 22,7%), w tym 32 z pełnoobjawowym AIDS (20 osób w 2007r.) co stanowi 29,7% ogółu hospitalizowanych. W 2008 roku zmarło 6 osób hospitalizowanych w oddziale AIDS (w 2007r. 5), z czego 4 osoby to narkomani (w 2007r. 6 osoby). 22

Wykres 8 Liczba chorych hospitalizowanych w odziale AIDS Kliniki Chorób Zakaźnych CM UJ w latach 1999 2008 120 100 80 60 40 20 0 108 97 91 86 87 88 81 76 75 75 71 64 65 66 67 63 62 54 52 50 47 32 28 21 18 18 20 10 12 6 5 7 4 6 8 9 4 4 5 7 6 4 6 4 5 6 1 1 2 4 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ogólna liczba przyjęć Z liczby ogółem pełnoobjawowe AIDS W tym narkomanii W tym mężczyźni Ogólna liczba zgonów Tabela 6. HIV/AIDS w Małopolsce w latach 1999-2008 Rok Ogólna liczba przyjęć W tym mężczyźni Z liczby ogółem pełnoobjawowe AIDS Ogólna liczba zgonów W tym narkomani 1999 76 64 6 4 1 2000 65 54 10 5 1 2001 91 75 52 7 4 2002 86 75 18 6 4 2003 97 63 28 8 5 2004 66 50 18 9 7 2005 71 47 12 6 4 2006 87 62 21 6 4 2007 88 67 20 5 2 2008 108 81 32 6 4 Źródło: MCZP w Krakowie 23

Tabela 7. Liczba nowych zachorowań na AIDS (zakażenia rejestrowane wg miejsca zamieszkania) w latach 1999-2007 rok Polska Małopolska ogółem w tym narkomanii na 100 tys. ludności ogółem w tym narkomanii na 100 tys. ludności 1999 135 77 0,3 1 1 0,03 2000 121 62 0,3 0 0 0 2001 129 68 0,3 1 0 0,03 2002 116 65 0,3 3 1 0,09 2003 138 82 0,4 16 8 0,5 2004 118 50 0,3 10 2 0,3 2005 116 59 0,3 6 2 0,2 2006 130 65 0,3 6 2 0,2 2007 183 102 0,5 8 2 0,2 Źródło: Dane Zakładu Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny 3.1.4 Zgony z powodu narkotyków Wskaźnik zgonów z powodu narkotyków na 100 000 mieszkańców w Małopolsce w ostatnich latach wzrósł z 0,09 w 2004r. do 0,32 w 2006r. by spaść w 2007 do 0.15. W porównaniu do pozostałych województ w jest to jeden z najniższych wskaźników i jedynie w województwie opolskim jest niższy. Najwyż sze wskaźniki zgon ów z powodu narkotyków powyżej 0,81 na 100 tys. mieszk ańców odnotowano w 2007r. w województwach: Pomorskim, Zachodniopomorskim, Lubuskim, Łódzkim, Mazowieckim. Rysunek 4. Źródło: Dane Głównego Urzędu Statystycznego opracowane przez CINN 24

Tabela 8. Zgony z powodu narkotyków w Polsce i województwach w latach 2004-2007 wskaźnik na 100 000 mieszkańców. Województwa Wskaźniki liczby zgonów na 100 000: 2004 Wskaźniki liczby zgonów na 100 000: 2005 Wskaźniki liczby zgonów na Wskaźniki liczby zgonów 100 000: na 100 000: 2006 2007 Dolnośląskie 0,62 1,14 0,59 0.31 Kujawsko-pomorskie 0,68 0,92 0,63 0.63 Lubelskie 0,41 0,41 0,32 0.18 Lub uskie 0,79 0,59 0,79 0.89 Łódzkie 0,73 0,89 1,32 0.98 Małopolskie 0,09 0,15 0,31 0.15 Mazowieckie 0, 91 1,18 0,72 0.89 Opol skie 0, 38 0,48 0,29 0.00 Podkarpackie 0, 19 0,19 0,43 0.19 Podlaskie 0,33 1,08 0,59 0.59 Pomorskie 0, 59 0,77 0,91 0.95 Śląskie 1,02 0,94 0,81 0.56 Świętokrz yskie 0,31 0,23 0,47 0.55 Warmińsko-mazurskie 0,42 0,63 0,28 0.70 Wielkopolskie 0,39 0,5 0,56 0.38 Zachodniopomorskie 1 1,3 0,53 0.89 Polska 0,61 0,76 0,63 0.56 Źródło: Dane Głównego Urzędu Statystycznego opracowane przez CINN Zgony z powodu narkotyków w Małopolsce w latach 2004 2007 wskaźnik na 100 000 mieszkańców 0,35 0,31 0,3 0,25 0,2 0,15 0,15 0,15 0,1 0,09 0,05 0 2004 2005 2006 2007 Wykres 9. Dane Głównego Ur zędu Statystycznego opracowane przez CINN 25

3.1.5 Liczba rodzin i osób objętych pomocą społeczną oraz powody przyznania pomocy W Małopolsce w 2007r. ze świadczeń pomocy społecznej z po wodu narkomanii korzystało 173 rodzin co stanowi wzrost w porównaniu do roku poprzedniego o 15. Większość osób uzyskujących pomoc mieszkało w miastach. W rodz inach tych w 2008r. żyło 288 osób (w 2007r. 290), co stanowi spadek o 2 w porównaniu do roku poprzedniego. Tabela 9. Liczba rodzin i osób objętych pomocą spo łeczną z powodu narkomanii w latach 2007-2008. w Polsce i w województwach. Lp. Województwo Liczba rodzin o gółem w tym na wsi Liczba osób w rodzinach 2007 2008 2007 2008 2007 2008 1 Dolnośląskie 458 327 34 32 802 524 2 Kujawsko-pomorskie 165 112 13 14 354 214 3 Lubelskie 146 122 27 24 325 263 4 Lubuskie 177 187 23 48 365 367 5 Łódzkie 123 167 18 25 249 245 6 Małopolskie 158 173 20 17 290 288 7 Mazowieckie 638 637 24 52 1 165 1 169 8 Opolskie 84 66 30 22 153 107 9 Podkarpackie 66 75 8 7 163 185 10 Podlaskie 53 53 3 4 114 95 11 Pomorskie 204 217 57 62 336 346 12 Śląskie 288 270 23 25 603 468 13 Świętokrzyskie 167 55 20 13 471 83 14 Warmińsko- mazurskie 197 231 36 35 375 399 15 Wielkopolskie 326 278 65 52 735 576 16 Zachodniopomorskie 421 317 114 67 910 777 RAZEM Źródło: Sprawozdanie MPIPS-03 I - XII 2007/2008 3 671 3 287 515 499 7 410 6 106 Liczba rodzin i osób objętych pomocą społeczną z powodu narkomanii w 2008r. w Polsce i w województwach. WOJEWÓDZTWO: Liczba ludności liczba rodzin wskaźnik na 100 liczba osób w wskaźnik na 100 tys. mieszkańców rodzinach tys. mieszkańców POLSKA 38135876 3287 8,62 6106 16,01 Dolnośląskie 2877059 327 11,37 524 18,21 Kujawsko-Pomorskie 2067918 112 5,42 214 10,35 Lubelskie 2161832 122 5,64 263 12,17 Lubuskie 1008962 187 18,53 367 36,37 Łódzkie 2548861 167 6,55 245 9,61 Małopolskie 3287136 173 5,26 288 8,76 Mazowieckie z KSP 5204495 637 12,24 1 169 22,46 Opolskie 1033040 66 6,39 107 10,36 26

Podkarpackie 2099495 75 3,57 185 8,81 Podlaskie 1191470 53 4,45 95 7,97 Pomorskie Śląskie 2219512 217 9,78 346 15,59 4645665 270 5,81 468 10,07 Świętokrzyskie 1272784 55 4,32 83 6,52 Warmińsko-Mazurskie 1427073 231 16,19 399 27,96 Wielkopolskie 3397617 278 8,18 576 16,95 Zachodniopomorskie 1692957 317 18,72 777 45,90 *ludność /stan na 31 XII/ - dane GUS www.stat.gov.pl * Źródło: Sprawozdanie MPIPS-03 I - XII 2007/2008 W 2008r wskaźnik liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej z powodu narkomanii na 100 tys. mieszka ńców w Małopolsce wyniósł 5, 26 i był niższy od ogólnopolskiego, który wyniósł 8,62. Liczba rodzin i osób objętych pomocą społeczną z pow odu narkomanii w latach 2007 2008. w Polsc e i w województwach. 1200 1000 800 600 400 200 0 ie dolnośląsk kuja wsk o pomorskie lubelskie lubuskie kie kie łódz małopols mazo wiec kie opolskie e e podkarpacki podlaski liczba osób 2007 liczba rodzin 2007 liczba osób 2008 liczba rodzin 2008 pomors kie śląski e ś wi ętokrzys ki e warmińskomazurskie e wielkopolski ie k zachodniopomors Wykres 10. Źródło: Sprawozdanie MPIPS-03 I - XII 2007/2008 27

3.1.6 Nielegalny rynek narkotykowy - dostępność 14 Ceny substancji psychoaktywnych Ceny substancji psychoaktywnych zależą od lokalnych uwarunkowań związanych z podażą i popytem, stopniem ich czystości oraz ilości pośredników występujących przy ich dystrybucji. Porcję najtańszych nielegalnych substancji psychoaktywnych można już kupić za kilka złotych (przykładowo: polska heroina kompot kosztuje 7-10 zł ). Tabela 10. Ceny czarnorynkowe narkotyków Substancja 2005r 2007r. 2008r. marihuana: 15 30 zł za 1 gram 20-30 zł 20-35 zł haszysz: 20-30 zł za 1 gram 20-30 zł bd amfetamina: 10-30 zł za 1 gram 25-35 zł 25-35 zł 1 gram ecstasy: 5 30 zł za 1 tabletkę 5-20 zł 5-20 zł 1 tabletka kokaina: 150-250 zł za 1 gram 150-200 zł 150-200 zł 1 gram brązowa heroina : 170 zł za 1 gram bd bd LSD-25: 25 zł za 1 sztukę bd bd Polska heroina, kompot : 6 8 zł za 1 ml 7-10 zł 7-10 zł Grzybki halucynogenne bd 20-30 zł 20-30 zł 1 gram Źródło: Dane Komendy Wojewódzkiej Policji w Krakowie Porównując czarnorynkowe ceny narkotyków w latach 2005-2008 można zauważyć, że większość cen utrzymuje podobny poziom z tendencją malejącą, a tylko marihuana nieznacznie podrożała. Biorąc pod uwagę ceny substancji można założyć, że większość środków narkotycznych jest w zasięgu finansowym małopolskiej młodzieży. 14 Dane Komendy Wojewódzkiej Policji w Krakowie. 28

3.1.7. Profilaktyka Profilaktyka pierwszorzędowa. W 2008r. w Małopolsce 101 gmin (54,6%) samorządów gminnych wspierało finansowo programy profilaktyki pierwszorzędowej. Oznacza to spadek w porównaniu do 2007r. kiedy to 72,97% wszystkich gmin w województwie wspierało tego typu programy. Tabela 11. Liczba gmin, które wspierały finansowo programy profilaktyki pierwszorzędowej. Procent ze wszystkich Procent z gmin, które Liczba gmin gmin w poszczególnych Województwa przysłały sprawozdania województwach 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Dolnośląskie 119 132 74,38 79,04 69,19 76,7 Kujawsko-pomorskie 94 92 68,12 66,67 63,51 62,2 Lubelskie 132 116 67,35 64,09 60,83 53,5 Lubuskie 47 51 64,38 72,86 55,29 60,0 Łódzkie 84 87 51,85 58,39 46,67 48,3 Małopolskie 135 101 76,27 84,17 72,97 54,6 Mazowieckie 154 164 58,33 65,08 48,28 51,6 Opolskie 56 49 86,15 81,67 77,78 68,1 Podkarpackie 85 90 62,50 70,87 52,15 55,2 Podlaskie 60 74 53,57 64,91 49,59 61,2 Pomorskie 82 100 80,39 91,74 64,57 78,7 Śląskie 108 110 69,23 74,32 58,06 59,1 Świętokrzyskie 82 67 83,67 84,81 79,61 65,0 Warmińsko-mazurskie 70 72 63,64 62,07 59,32 61,0 Wielkopo lskie 126 163 64,95 77,99 54,78 70,9 Zachodnio pomorskie 91 93 81,98 84,55 77,78 79,5 Suma 1528 1561 67,66 72,64 59,97 61,38 Źródło: Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii przez gminy w 2007 i 2008 roku. Procent ze wszystkich gmin w poszczególnych województwach, które wspierały finansowo programy profilaktyki pierwszorzędowej. 90 80 70 60 50 69,1 9 76, 7 51 2 63, 62, 60,8 3 53,5 55,29 60 46,67 48,3 72, 97 54,6 48,28 51,6 77,78 68,1 52,15 55,2 49,59 61,2 64, 57 78,7 58,06 59,1 79,61 65 59,3 2 61 54,78 70,9 77,78 79,5 40 30 20 10 0 Dolnoślą skie Kujawsko pomors kie Lubels kie Lubus kie Łódz kie Małopols kie Mazowiec kie kie kie Opols Podkarpac 2007 2008 Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Wykres 11. Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii przez gminy w 2007 i 2008 roku. 29

Profilaktyka drugorzędowa W 2008r. 27 (14,6%) Małopolskich gmin wspierało finansowo programy profilaktyki drugorzędowej (w 2007 25) co sytuuje Małopolskę poniżej średniej krajowej, która wyniosła 15,45%. Tabela 12. Liczba gmin, które wspierały finansowo programy profilaktyki drugorzędowej. Województwa Liczba gmin Procent gmin, które przysłały sprawozdania Procent ze wszystkich gmin w poszczególnych województwach 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Dolnośląskie 41 46 25,63 27,54 23,84 26,7 Kujawsko-pomorskie 26 25 18,84 18,12 17,57 16,9 Lubelskie 26 18 13,27 9,94 11,98 8,3 Lubuskie 14 12 19,18 17,14 16,47 14,1 Łódzkie 14 18 8,64 12,08 7,78 10,0 Małopolskie 25 27 14,12 22,50 13,51 14,6 Mazowieckie 38 37 14,39 14,68 11,91 11,6 Opolskie 16 15 24,62 25,00 22,22 20,8 Podkarpackie 13 7 9,56 5,51 7,98 4,3 Podlaskie 14 20 12,50 17,54 11,57 16,5 Pomorskie 29 28 28,43 25,69 22,83 22,0 Śląskie 28 37 17,95 25,00 15,05 19,9 Świętokrzyskie 9 6 9,18 7,59 8,74 5,8 Warmińsko-mazurskie 20 21 18,18 18,10 16,95 17,9 Wielkopolskie 26 44 13,40 21,05 11,30 19,1 Zachodniopomorskie 32 32 28,83 29,09 27,35 27,3 Suma 372 393 16,46 18,29 14,59 15,45 Źródło: Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii przez gminy w 2007 i 2008 roku. Wykres 12 Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii p rzez gminy w 2007 i 2008r. 30 25 20 15 10 5 0 23,84 26,7 Procent ze wszystkich gmin w poszczególnych województwach, które wspierały finansowo programy profilaktyki drugorzedowej 17,57 16,9 11,98 8,3 16,47 14,1 7,78 10 13,51 14,6 11,91 11,6 22,22 20,8 7,98 4,3 11,57 16,5 22,83 22 15,05 19,9 8,74 5,8 16,95 17,9 11,3 19,1 27,35 27,3 Dolnośląskie Kujawsko pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie 2007 2008 Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 30

Gminne programy przeciwdziałania narkomanii Gminne programy przeciwdziałania narkomanii są stosunkowo nowym zadaniem samorządów gdyż tworzone są na poziomie gmin od 2006r. Wiąże się to z wieloma problemami związanymi z brakiem dośw iadczeń w tym obszarze. W 2008r. jedynie 20 gmin (10,81%) dofinansowało szkolenia z zakresu tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii. W 2007r. 48 gmin wspierało finansowo szk olenia z tego zakresu. W Polsce odsetek gmin wspierających tego typu szkolenia w 2008r. wyniósł jedynie 11,68% przy 21,2% w 2007r. W kolejnych latach konieczne wydaje się dalsze wsp ieranie merytoryczne tworzenia programów n arkotykowych. Tabela 13. Liczba gmin, które w latach 2007-2008 organizowały lub dofinansowały szkolenia z zakresu tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii. Województwa Liczba gmin Procent gmin, które prz ysłały sprawozdania Procent ze wszy stkich gmin w poszczególnych województwach 2007 2008 2007 2008 2007 2008 Dolnośląskie 44 29 27,50 17,37 25,58 16,86 Kujawsko-pomorskie 37 27 26,81 19,57 25,00 18,24 Lubelskie 38 17 19,39 9,39 17,51 7,83 Lubuskie 15 10 20,55 14,29 17,65 11,76 Łódzkie 30 18 18,52 12,08 16,67 10,00 Małopolskie 48 20 27,12 16,67 25,95 10,81 Mazowieckie 44 26 16,67 10,32 13,79 8,15 Opolskie 16 4 24,62 6,67 22,22 5,56 Podkarpackie 18 12 13,24 9,45 11,04 7,36 Podlaskie 18 10 16,07 8,77 14,88 8,26 Pomorskie 34 17 33,33 15,60 26,77 13,39 Śląskie 36 20 23,08 13,51 19,35 10,75 Świętokrzyskie 18 11 18,37 13,92 17,48 10,68 Warmińsko-mazurskie 39 18 35,45 15,52 33,05 15,25 Wielkopolskie 68 43 35,05 20,57 29,57 18,70 Zachodniopomorskie 36 15 32,43 13,64 30,77 12,82 Suma 540 297 23,91 13,82 21,20 11,68 Źródło: Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii przez gminy w 2007 i w 2008 roku. 31

Procent ze wszystkich gmin w poszczególnych województwach które w latach 2007 2008 organizowały lub dofinansowały szkolenia z zakresu tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii 35 33,05 7,77 30 25 25,58 25 25,95 22,22 26,77 29,5 30 20 15 10 5 16,86 18,24 17,51 7,83 17,65 11,76 16,67 10 10,81 13,79 8,15 5,56 11,04 7,36 14,88 8,26 13,39 19,35 10,75 17,48 10,68 15,25 18,7 12,82 0 ląskie Dolnoś Kujaws ko pom orskie skie Lubel Lubuskie ódzkie Ł opolskie Mał eckie Mazowi Opolskie Podkarpac kie Podlaskie 2007 2008 rskie Pomo ląskie Ś wię tokrz yskie Ś ńskorskie Warmi mazu Wie kopolskie l Zachodniopo m orskie Wykres 13. Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii prze z gminy w 2007 i 2008 roku. 3.1.8 Najważniejsze projekty z zakresu profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii realizowane w 2007r. w ramach Małopolskiego Programu Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnien iom na lata 2004-2007 W 2008r. realizow ane były zadania Małopolskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013. Służyły one osiągnięciu celu głównego programu: Ograniczenie używania substancji psychoakty wnych oraz związanych z tym problemów społecznych w województwie małopolskim. 32

Jako najważniejsze działania można wymienić: Finansowanie w roku 2008 podmiotów realizujących zadania z obszaru profilaktyki i przeciwdziałania uzależnieniom- konkursy grantowe: Do otwartego konkursu ofert z zakresu profilaktyki i przeciwdziałania uzależnieniom napłynęło 37 ofert, dofinansowanie otrzymało 18, w tym 9 z nich obejmowało swoim zakresem zadania w ramach Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013. 15 15 Dane Departamentu Zdrowia i Polityki Społecznej Małopolskiego Urzędu Marszałkowskiego. 33

Tabela 14. Podmioty realizujące zadania z obszaru profilaktyki i przeciwdziałania uzależnieniom, które otrzymały wsparcie w ramach otwartego konkursu ofert. LP Nazwa Podmiotu Nazwa zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Centrum Terapii Uzależnień w Gorlicach, ul. Szpitalna 10A, 38-300 Gorlice Centrum Terapii Uzależnień w Gorlicach, ul. Szpitalna 10A, 38-300 Gorlice Fundacja Homo Homini im. Karola de Foucauld, ul. Ks. Popiełuszki 43, 30-898 Kraków Niezależne Zrzeszenie Studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie, ul. Podchorążych 2 pok. 47, 30-084 Kraków Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Zielonki, ul. Krakowskie Przedmieście 116, 32-087 Zielonki Stowarzyszenie Ochronka Dom. Serce. Ludzie, ul. H. Sienkiewicza 52,32-700 Bochnia Stowarzyszenie Ruch Pomocy Psychologicznej Integracja Oddział w Krakowie, Al. Mickiewicza 3/015,31-120 Kraków Małopolski Ośrodek Fundacji PRAESTERNO, Al. Pokoju 7, 31-548 Kraków Parafia Rzymsko Katolicka p.w. Św. Jadwigi Królowej, ul. Ariańska 4, 38-300 Gorlice Zajęcia profilaktyczne dla młodzieży. Konsultacje dla rodziców na temat uzależnień. Szkolenie wybranych grup zawodowych w zakresie problematyki uzależnień i przemocy Skuteczna profilaktyka zachowań problemowych młodzieży-kontynuacja Cyberuzależnienia Akademia Mistrzów II Od deski do deski Program profilaktyczny dla młodzieży gimnazjalnej "Wakacje na czysto" Program przeciwdziałania młodzieżowej patologii społecznej Uzależnieniom - nie Pozostałe zadania realizowane w 2008 r. w ramach Małopolskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 Kampania Miesiąc Odpowiedzialnej Sprzedaży Małopolska 2008 16 16 Dane Departamentu Zdrowia i Polityki Społecznej Małopolskiego Urzędu Marszałkowskiego 34

Kampania Miesiąc Odpowiedzialnej Sprzedaży 2008 jest autonomicznym Małopolskim projektem realizowanym przy współpracy z Koalicją Programu STOP18! Cel: przeciwdziałanie dostępowi osób niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych, wdrożenie programów antytytoniowych w szczególności kierowanych do dzieci i młodzieży. Adresaci: sprzedawcy wyrobów tytoniowych, psycholodzy i pedagodzy szkolni, rodzice dzieci szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, mieszkańcy Małopolski. Realizatorzy: Pełnomocnik Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom, Koalicja Programu STOP18! Partnerzy Kampanii: samorządy gminne, samorządy powiatowe, inne instytucje i służby, organizacje pozarządowe. Do Kampanii w roku 2008 aktywnie włączyło się 60 samorządów gminnych. Również Małopolska Policja włączyła się w działania kampanijne. Najważniejsze projekty realizowane w ramach Kampanii: Szkoła Odpowiedzialnej Sprzedaży - Szkolenie regionalnych edukatorów z zasad odpowiedzialnej sprzedaży, Lato ze STOP 18! Szkolenie Jak uchronić dziecko przed paleniem Nie spalaj się bądź aktywny, 35

Budowanie lokalnych koalicji na rzecz odpowiedzialnej sprzedaży Jak uchronić dziecko przed paleniem tytoniu, Rozdystrybuowano materiały kampanijne: o Ulotki dla sprzedawców 10 000 sztuk przypominających o zasadach handlu wyrobami tytoniowymi oraz o karach za sprzedaż papierosów niepełnoletnim. Burmistrzowie większości z blisko 60 gmin zaangażowanych w kampanię podpisali listy do sprzedawców, w których przypominali o problemie i apelowali o przestrzeganie zakazu. W szkołach rodzice uczyli się, jak uchronić dziecko przed paleniem. Część gmin organizowało własne badania poziomu przestrzegania prawa z udziałem tajemniczego klienta, happeningi i konkursy. Policja w ramach Kampanii: przeprowadziła 5298 kontroli punktów sprzedaży wyrobów tytoniowych oraz 893 szkoleń dla sprzedawców wyrobów tytoniowych, przeprowadziła 863 prelekcji i pogadanek dla rodziców, dzieci i młodzieży i wychowawców, ujawniła 135 nieletnich palących papierosy, ujawniła 7 nieprawidłowości w związku ze sprzedażą papierosów osobom poniżej 18 lat. Młodzież z Małopolski ma niezwykle łatwy dostęp do papierosów. Jak wynika z ostatnich badań Programu Stop 18!, w Krakowie, aż 97% sprzedawców łamie zasady handlu wyrobami tytoniowymi. Podobne badania prowadzą również samorządy. W jednej z gmin biorących udział w Kampanii, aż 46% sprzedawców nie prosiło o dokument potwierdzający pełnoletniość kupującego, mimo iż ten wyglądał na mniej niż 18 lat. Małopolski Konkurs na Bajkę Profilaktyczną i Ilustrację do Bajek Profilaktycznych edycja IV. 36

Cel: Wyposażenie pedagogów, wychowawców, nauczycieli i terapeutów z terenu Województwa Małopolskiego w specjalistyczne narzędzia do pracy profilaktyczno-wychowawczej. Odbiorcy: Uczniowie IV-VI szkół podstawowych, szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z Małopolski. Do konkursu zgłoszono 145 prac literackich i plastycznych. Wyróżniono 51 laureatów, najlepsze prace literackie i 16 plastycznych zostało wydane w nakładzie 1000 egzemplarzy w publikacji pod tytułem Małopolskie Bajki Profilaktyczne - edycja IV. Działania podejmowane w 2008 r. w obszarze przeciwdziałania HIV/AIDS Prowadzone w 2008r. działania realizowane były w ramach Małopolskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2008-2013 oraz Małopolskiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2008-2013. W ramach wykonania zadania publicznego Skuteczna profilaktyka zachowań problemowych młodzieży-kontynuacja w wyniku rozstrzygnięcia konkursu ofert, powierzono jego realizację Fundacji Homo Domini im. Karola ds. Foucauld. Główne cele programu: Doskonalenie metod profilaktycznych oraz podniesienie i weryfikacja skuteczności działań z zakresu profilaktyki problemowej ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki uzależnień oraz ryzykownych zachowań seksualnych. Szczegółowe cele programu: 37