FABULA IN PALLIATA. ELEMENTY BAJKI W KOMEDII RZYMSKIEJ

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3028 CLASSICA WRATISLAVIENSIA XXVIII WROCŁAW 2008 181 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza FABULA IN PALLIATA. ELEMENTY BAJKI W KOMEDII RZYMSKIEJ Bajka sensu stricto, rozumiana jako odrębny utwór wierszem lub prozą, której bohaterami najczęściej są zwierzęta, zawierająca morał 1, w literaturze rzymskiej pojawiła się stosunkowo późno za sprawą Fedrusa. Wspomina o tym Pani Profesor Ludwika Rychlewska w swojej monografii poświęconej literaturze potomków Romulusa 2. Pani Profesor dodaje również, iż gatunek ten występował wcześniej w Rzymie, ale jako epizod, szczególnie w poezji satyrycznej 3, wymieniając dla przykładu Enniusza, Lucyliusza czy Horacego. W takim przekonaniu utwierdzał już autor opracowania i przekładu bajek Ezopa na język polski, Marian Golias 4. Nie oznacza to jednak, iż Rzymianom obca była forma bajki oraz treści, które ona prezentuje. Schematy czy stereotypy wypływające z tego gatunku odnaleźć można w literaturze rzymskiej na długo przedtem, nim Fedrus wydał swoje Fabulae Aesopiae. Bajka bowiem i jej wpływy uwidaczniają się między innymi w odmianie komedii rzymskiej, jaką jest palliata. W opracowaniach dotyczących komedii rzymskiej nie ma informacji na temat tego typu związków dramatu i bajki 5. Zastanawiać jednak może już choćby fakt, iż w utworach zarówno Plauta, jak i (choć w mniejszym stopniu) Terencjusza pojawia się wiele nazw zwierząt, często w funkcji metafory czy epitetu. Warto zatem doko- 1 Definicja bajki według Słownika terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2000, s. 55. 2 L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław 2005, s. 157 158. 3 Ibidem. 4 Golias podaje, że czytano autorów greckich, wśród nich i bajki, które odtąd odzywają się w utworach rzymskich: w satyrach Enniusza, Lucyliusza, a szczególnie u Horacego. Zob. M. Golias, Wstęp do: Bajki Ezopowe, przeł. i oprac. M. Golias, Wrocław Kraków 1961, s. XXVII. 5 Wzmianki o tym można znaleźć w artykule E. Skwary Lupus in fabula, czyli o wilku w komedii rzymskiej, [w:] Thaleia. Humor w antyku. Księga pamiątkowa Janinie Ławińskiej-Tyszkowskiej w siedemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów, uczniów ofiarowana, Wrocław 2004, s. 166 172.

182 nać dokładniejszej analizy, aby przyjrzeć się, czy i w jaki sposób bajka funkcjonuje w tekście komedii. BAJKI EZOPA W PALLIACIE? Najprostszy ze sposobów istnienia bajki to odwołanie się do utworu już istniejącego. Tego typu sytuację można dostrzec u Plauta w komedii Aulularia. Oto zamożny pan poprosił ubogiego starca Eukliona o rękę jego córki. Ojciec z jednej strony uradował się, usiłuje jednak uświadomić zalotnikowi, że nie zdoła sprostać jego wymaganiom w postaci godnego posagu. Nim jednak wypowie to wprost, całą sytuację odmalowuje pod postacią rozwiniętej metafory z udziałem zwierząt (Aul. w. 228 235). Wspomina w niej o ośle, któremu przyjdzie dźwigać ciężary i kroczyć przy wole. Gdy jednak osioł nie podoła zadaniu i padnie, wół nie spojrzy nawet na niego, a osły też nie przyjdą mu z pomocą w ten sposób starzec, ojciec dziewczyny, opisuje mezalians, jaki wynikałby z małżeństwa jego córki z tym bogatym człowiekiem. Myliłby się ktoś, sądząc, iż zamierza nie dopuścić do ślubu i lojalnie przestrzega ochotnika przed tym związkiem. Pod przykrywką tych rzekomych skrupułów moralnych usiłuje on ukazać swój status społeczny, by spokojnie móc za chwilę wyznać, iż nie przekaże swojej córce posagu. U Ezopa można odnaleźć dwie bajki, w których znajduje się analogiczna sytuacja. W pierwszej bohaterami są osioł i muł (bajka 192 Onoj kaˆ ¹m onoj 6 ), w drugiej zaś koń i osioł (286 Ippoj kaˆ Ônoj). W obu bajkach osioł, obładowany ciężarem, nie potrafi wypełnić powierzonego mu zadania, współtowarzysz doli zaś odmawia pomocy w niesieniu tobołów, wskutek czego osioł pada. W końcu człowiek objucza drugie zwierzę (konia lub muła) nie tylko torbami, które niósł ów osioł, lecz także ciężarem niezdolnego do drogi osła. Jak widać, warto niekiedy pomóc drugiej osobie, bo odmowa może wywołać odwrotny skutek taką wymowę zdają się zawierać obie bajki. Interpretacja metafory pojawiającej się w komedii Aulularia nie przysparza problemów wiadomo, że osłem ma być ojciec dziewczyny, wołem natomiast bogacz, starający się o rękę córki. Zakończenie omówionych wcześniej bajek Ezopa nie pokrywa się jednak z tym, które zawarte jest w komedii. Grecki poeta skupia się na problemie pomocy, tymczasem Plaut poprzez ukazanie, że zwierząt różnych gatunków, przeznaczonych do innych zadań nie należy łączyć, chce zilustrować sytuację mezaliansu. Zestawienie zaś osła z wołem, a nie z koniem czy mułem, jak ma to miejsce u Goliasa, podkreśla różnice między starcem a bogaczem wół bowiem uchodził za zwierzę cenne w starożytnym Rzymie. Wypada się zastanowić, czy można mówić o nawiązaniu w tym fragmencie do bajek Ezopa. Wydaje się, że na charakter bajki wskazuje obecność trzech istotnych 6 Numeracja oraz tytuły bajek Ezopa podaję za: Corpus Fabularum Aesopiarum, ed. August Hausrath, Lipsk 1959, t. I II).

FABULA IN PALLIATA. ELEMENTY BAJKI W KOMEDII RZYMSKIEJ 183 czynników, które wymienia Abramowska w swojej monografii jako charakterystyczne dla tego gatunku. Po pierwsze bohater, czyli ów człekozwierz 7 (czyli osioł i wół), po wtóre sytuacja spotkania (osła z wołem) 8 oraz morał, jaki zawiera w sobie prezentowana treść (czyli że awanse społeczne poprzez małżeństwo mogą kończyć się niekorzystnie). Można więc powiedzieć, że Plaut wykorzystał bajkowy schemat i zachowując formę, podporządkował go akcji komedii, nadając mu odmienną wymowę. Oczywiście Euklion po zapewnieniach, że małżeństwo to przyniesie mu sporo korzyści, odmawia wyposażenia córki w posag. Wprowadzenie bajki zdaje się zatem wydłużać scenę oświadczyn, jednak dzięki temu starzec otrzymuje zapewnienie o powodzeniu oraz upewnia się, że bogacz nie czyha na jego skarb. MOTYW SNU A BAJKA Elementy bajki można niekiedy zauważyć w pojawiających się w palliacie proroczych snach 9. Motyw ten występuje w komedii kilka razy, ale tylko dwukrotnie jako metaforyczna opowieść z udziałem zwierząt. Pierwszy z tych snów znajduje się w komedii Mercator na początku sztuki (w. 227 270). Starcowi Demifonowi śniło się, iż posiadał piękną kozę. Nie mogąc jej jednak trzymać przy sobie, oddał pod opiekę małpie. Ta zaś narzekała na kozę, która rzekomo pożarła cały posag jego żony. Równocześnie we śnie pojawia się kozioł, który zaczął drwić sobie ze starca. Sen nie ma zakończenia, dlatego też starzec rozmyśla nad tym, co mógł oznaczać. W wyniku rozwoju akcji okazuje się, że to zapowiedź przyszłych wydarzeń w komedii kozą okazuje się piękna dziewczyna, przywieziona przez syna Demifona, którą zabrał mu właśnie ojciec, oddając na przechowanie małpie, czyli swojemu sąsiadowi. Kozłem natomiast, naśmiewającym się ze starca, jest sam młodzieniec. Brak zakończenia snu wydaje się w tym miejscu uzasadniony widz ma bowiem dowiedzieć się z akcji o dalszych losach kozy-dziewczyny. Pojawia się pytanie, czy można jednak mówić o nawiązaniu do bajki w tym fragmencie. Do elementów bajki niewątpliwie należy zaliczyć, iż sytuacja została przedstawiona pod postacią opowieści z udziałem zwierząt, które reprezentują określony zestaw cech. Małpę uważano za istotę pozbawioną rozumu (nie na darmo w palliacie jawiła się jako atrybut żołnierza), czego wyraz można znaleźć również w bajkach Ezopa (bajka 75, Delfij ka pˆqhkoj). Kozioł zaś u bajkopisarza występuje jako zwierzę jurne, podejmujące działanie wcześniej nim pomyśli (bajka 9, 'Alèphx kaˆ tr goj). Nie tylko jednak 7 J. Abramowska, Polska bajka ezopowa, Poznań 1991, s. 25. 8 Ibidem, s. 14. 9 Temu motywowi w palliacie poświęcono artykuł; zob. K. Kaniecka, Motyw snu w twórczości Plauta, [w:] Mistrz Władysław Strzelecki 1905 1967, pod red. L. Stankiewicz, Wrocław 2006, s. 171 178.

184 przywołanie gatunków zwierząt pojawiających się u Ezopa mogłoby wskazywać na wpływy bajki. Poza bohaterami bowiem występuje pewien schemat fabularny, charakterystyczna dla bajki opowiastka, która okazuje się powiązana z akcją sztuki. Proroczy sen występuje także w sztuce Rudens (593 612). Starcowi Demonesowi śniło się, iż małpa usiłowała wykraść z gniazda jaskółki, ale nie mogąc ich dosięgnąć, zwróciła się do starca o pomoc. Gdy ten odmówił, małpa zaczęła wygrażać Demonesowi, za co została przez niego pojmana. Sen zapowiada to, co ma dopiero nastąpić w sztuce. Jaskółkami są dziewczyny, niedoszłe hetery, które ocalawszy z rozbitego statku, schroniły się w świątyni Wenery. Upomina się o nie jednak stręczyciel, chcąc wydrzeć je siłą. Udaje się mu przeszkodzić, jako że dziewczyny okazują się wolno urodzonymi córkami obywatelskimi, ich oprawcę więc spotyka kara. Wybór jaskółek na dziewczyny nie dziwi ptak ten posiada raczej pozytywną symbolikę 10. Małpa i w tym przypadku jawi się jako zwierzę głupie, zachłanne 11. Zastanawiający wydaje się udział zwierząt w komediowych snach bohaterów, które jedynie pozornie nie mają zakończenia. Skoro bowiem są to sny prorocze, ich finał zawarty jest w rozwiązaniu akcji komedii. BOHATER BAJKOWY W KOMEDII Najczęstszą jednak sytuacją występującą w palliacie jest przywołanie nazwy zwierzęcia z odwołaniem do jego konkretnej cechy, bynajmniej nie przydanej mu z natury. Można by powiedzieć, że to odwołanie metatekstowe, na który wpływ mogła mieć bajka. Pomimo że jako gatunek nie istniała jeszcze w literaturze rzymskiej w czasach, gdy popularność święciła palliata, można podejrzewać, że schematy i stereotypy usankcjonowane przez bajkę zapewne były znane pisarzom rzymskim. Warto zatem przyjrzeć się kilku takim sytuacjom. W komedii Poenulus pojawia się intryga, w której sługa, przebrany za żołnierza, zostaje wysłany do stręczyciela jako przynęta, aby po chwili można było oskarżyć rajfura o przetrzymywanie cudzego niewolnika z pieniędzmi. Tymczasem wiarygodność rzekomego żołnierza potwierdzają podstawieni świadkowie. Kiedy stręczyciel zaciera ręce na taki zarobek, ci ludzie dodają na stronie, że nawet osioł wierzgałby kopytami na taki zysk (w. 684). Przybysz bowiem wyglądający pozornie na zamożnego przynosi zgubę rajfurowi, o czym ten oczywiście nie wie. Przywołanie w tym miejscu osła jest nieprzypadkowe zwierzę to symbolizowało przede wszystkim głupotę i można się tego doszukać w niejednej bajce Ezopa. Nietrudno wyprowadzić stąd cechę przydaną w ten sposób stręczycielowi, iż jest on głupszy od osła, jako że podstęp, przygotowany dla niego, udaje się zrealizować. 10 Wyjątek stanowi starożytna Grecja, gdzie wierzono, że ptak ten zwiastuje nieszczęście. Zob. J.C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne, Poznań 1998, s. 84. 11 Co ciekawe, akurat temu gatunkowi zwierzęcia rzadko przypisywano brak rozumu. W niektórych kulturach należał do zwierząt czczonych, wskazywano go jako symbol źle pojętej miłości matki (zob. J.C. Cooper, op. cit., s. 160. W tym znaczeniu pojawia się również u Ezopa: bajka 243 Piq»kou pa dej).

FABULA IN PALLIATA. ELEMENTY BAJKI W KOMEDII RZYMSKIEJ 185 W tekście komedii znajduje się jedno zdanie odnoszące się do całej sytuacji, charakteryzując tym samym stręczyciela i przywołując zarazem paradygmat spopularyzowany przez bajkę. Naturalnie ów opiekun heter daje się podejść i pada ofiarą zasadzki, w wyniku której zostaje pognębiony przez młodzieńca. Innym popularnym zwierzęciem występującym w komedii jest wilk. Często pojawia się on w towarzystwie drugiego zwierzęcia, np. psa czy owcy, tak że można wręcz powiedzieć o parze zwierząt charakterystycznej dla bajki. Wilk w komedii zostaje przedstawiony jako zwierzę wygłodniałe, jak chociażby w Stichus. Tu pasożyt usiłuje się wprosić do któregoś z młodzieńców na obiad, obaj jednak zwodzą takiego współbiesiadnika. Wówczas, chcąc nastawić braci przeciwko sobie, pieczeniarz stwierdza, że jeden nastaje na majątek drugiego niczym esuriens lupus (w. 605), co dodatkowo brzmi komicznie w ustach tej postaci, albowiem ona sama na początku tej sceny stwierdza, że najprawdopodobniej przyjdzie jej zginąć z głodu. Głodny wilk to oczywiście postać przede wszystkim kojarzona z bajką. Z kolei w utworze Captivi wygłodniały wilk pojawia się jako określenie pasożyta, który rzucił się na jedzenie. Można by pokusić się o stwierdzenie, że obraz wilka jako zwierzęcia głodnego i żarłocznego utwierdziła właśnie bajka Ezopowa 12. Jak już wspomniano, wilk w palliacie często bywa przywołany w parze z innym zwierzęciem. I tak, na przykład, dwukrotnie u Plauta spotykamy obok wilka psy. W komedii Casina w sytuacji bez wyjścia znajduje się starzec, który myślał, że uda mu się spędzić noc z młodą dziewczyną, nie przewidział jednak, że żona go przechytrzy i zamiast dziewczyny podstawi mu przebranego za nią niewolnika. Kiedy usiłuje uciec, drogę zastępuje mu żona, wówczas z jego ust padają słowa: hac lupi, hac canes (Cas. w. 719). W komedii Trinummus zaś syn wystawił na sprzedaż dom pod nieobecność ojca. Ów dom wykupuje przyjaciel rodziny, który miał się nim opiekować, by nie dostał się w cudze ręce, co inny ateński obywatel skwitował jako: Adesurivit magis et inhiavit acrius lupus, observavit dum dormitarent canes (w. 169 170). Tym wilkiem, który nabrał jeszcze większego apetytu, jest oczywiście syn, a pilnującymi psami miał być przede wszystkim znajomy ojca. Drugą bajkową parę, spotykaną w komedii, tworzy wilk z owieczką. Ten duet pojawia się w komedii Truculentus 13, gdzie młodzieniec odebrał w imieniu ojca pieniądze za owce od dłużnika i nie zamierzając ich zwrócić, udał się do swojej hetery. Usprawiedliwia siebie mówiąc, że to Mars zezwala na to, aby owieczki ojca 12 Zob. bajka 160 LÚkoj kaˆ r»n, bajka 163 LÚkoj kaˆ graàj, bajka 166 LÚkoj kaˆ pròbaton. W opracowaniu Coopera (op. cit.) wilk został przedstawiony jako symbol zła i niszczącej siły, niekiedy jako duch opiekuńczy (chociażby wilczyca Remusa i Romulusa). W Fizjologu uważa się wilka za zwierzę złe, podstępne i złośliwe, dopiero u Klaudiusza Eliana O właściwościach zwierząt wilk zostaje ukazany jako zwierzę wygłodniałe. Ciekawa jest opowiastka IV, 15, w której wilk najedzony zostaje nazwany łagodną owieczką. 13 Ta para zwierząt pojawia się w komedii jeszcze dwukrotnie. W utworze Poenulus (w. 776) stręczyciel mówi, że podstęp uknuli ludzie, aby pozbawić go pieniędzy tak, jak wilka jagnięcia (w znaczeniu, że na próżno się starają). W komedii zaś Pseudolus stręczyciel mówi, że lepiej zostawić wilki przy owcach niż niewolników w domu (w. 139 141).

186 (czyli pieniądze) mogły przebywać blisko wilków (czyli pokus). Niewątpliwie użyte tu owieczki są metonimią pieniędzy, natomiast wilki na nie czyhające są metaforą, niemniej warto zwrócić uwagę na to, że takie zestawienie charakterystyczne jest dla bajki, zwłaszcza gdy lupus jawi się jako zagrożenie, a agnus symbolizuje ofiarę 14. Ciekawą parę zwierząt można spotkać w komedii Mostellaria, a mianowicie wronę i sępy. Niespodziewanie po długiej podróży powraca ojciec, jednak nie zostaje wpuszczony do własnego domu, jako że trwa tam uczta. Niewolnik wmawia panu, że w domu straszy i dlatego zakupiono inny dom. Gdy ten domaga się obejrzenia nowego nabytku, niewolnik prowadzi go do pierwszego lepszego domu i prosi pana, aby nie wspominał ni słowem o transakcji poprzedniemu właścicielowi, któremu tę nagłą wizytę tłumaczy chęcią obejrzenia wnętrza. W zabawnej scenie opartej na motywie qui pro quo niewolnik pyta swego pana, czy widzi on obraz, na którym wrona drwi sobie z dwóch sępów, czyniąc tym samym aluzję do sytuacji, w jakiej się znajdują. Wroną bowiem jest niewolnik, sępami zaś obaj starcy pan oraz właściciel domu. Nieprzypadkowo zostały wybrane tutaj te dwa gatunki wrona w bajce jawi się jako ptak, można by powiedzieć, niczym się niewyróżniający, któremu najwyżej przypisywana jest próżność (bajka 127 Korènh kaˆ kòrax) 15. Trudno dopatrywać się jednoznacznych analogii do bajek, jednak takie zestawienie zwierząt, w którym pojawia się opozycja silny słaby czy mądry głupi leży u podstaw gatunku 16. Podobnie można by powiedzieć o wspomnianych już wilku i owcy czy wilku i psie. Pary te jawią się nie przypadkiem w takim zestawieniu. Zresztą warto by na chwilę zatrzymać się na wymienionej wronie i sępach. Morał z takiego zestawienia: mądry głupi jest nieco przewrotny w komedii Mostellaria. Jeśli przywołany przez niewolnika obraz odnieść tylko do danej sceny, niewątpliwie pojawia się pewne odwrócenie konwencji: mądre sępy są oszukiwane przez nic nieznaczącą wronę. Jednak w perspektywie całego utworu (a mianowicie ojciec dowiaduje się prawdy i cała intryga upada) to sęp góruje i zwycięża. Można by więc już w scenie zwiedzania domu dopatrzyć się zapowiedzi zakończenia, a tym samym nauki, jaka płynie z postępowania niewolnika. Nie bez znaczenia jest tu fakt, że sęp, ptak dalekowzroczny, lepiej widzi z odległości, dlatego sęp starzec też nie może ujrzeć owego pozornego obrazu, jaki usiłuje mu odmalować niewolnik, a jednak udaje mu się dotrzeć do prawdy, wrona zaś, ptak o zdecydowanie słabszym wzroku, nie potrafi przewidzieć konsekwencji swojego postępowania. Niełatwo odpowiedzieć na pytanie, na ile bajka Ezopa mogła wpłynąć na zwierzęce metafory, epitety i porównania w komedii rzymskiej. Można jednak pokusić się o stwierdzenie, że utwory greckiego poety nie były obce rzymskim komediopisarzom 14 Vide: bajka 164 LÚkoj kaˆ pròbaton, bajka 165 LÚkoj kaˆ poim»n, bajka 158 LÚkoi kaˆ pròbata. 15 Sęp wprawdzie u Ezopa się nie pojawia, ale w mitologii uznaje się go z jednej strony za symbol władzy, a z drugiej troskliwości. Często też uchodzi za ptaka wieszczego. Zob. J.C. Cooper, op. cit., s. 242 243. 16 J. Abramowska, op. cit., s. 15.

FABULA IN PALLIATA. ELEMENTY BAJKI W KOMEDII RZYMSKIEJ 187 (na co wskazywałby chociaż fragment ze sztuki Aulularia) i widocznych jest wiele analogii i nawiązań do tego gatunku. Pojawia się pytanie, co mogło sprawić, iż bajka zdaje się służyć za pewien zbiór stereotypów czy schematów, po które mieliby sięgać rzymscy poeci. Wydaje się, że odpowiedź znaleźć można w podobieństwie stylu bajki i komedii, jako że oba uchodzą za gatunki komiczne. Już bowiem Marian Golias zwrócił uwagę na to, że humor należy do cech wyróżniających bajki Ezopa, wskazując tym samym na elementy komizmu u tego autora 17. Stąd już niedaleko do konwencji komedii, za której podstawę należy uznać właśnie tę kategorię estetyczną, jaką jest komizm. Poza tym, jak wskazuje ten uczony, także i bajki należały do utworów chętnie czytanych przez Rzymian w oryginale 18. Nic dziwnego więc, że jej echa mogły pobrzmiewać z komediowej sceny rzymskiej na długo przed Fedrusem. FABULA IN PALLIATA. FABLE S ELEMENTS IN ROMAN COMEDY Summary I would like to present connections between fable and palliata, concerning the species of animals that appear in Roman comedy and the way they are introduced. It can be observed that meaning of some animals and situations are similar to those introduced earlier in Greek fable. Such connections are possible if we regard that both literary genres are source of humour and that Esope s fable were known and popular in ancient Rome before the Roman fable appeared. 17 Bajki Ezopowe..., s. XXV XXVI. 18 Ibidem, s. XXVII.