Warszawa, 6 listopada 2013 r. RAMOWY PROGRAM DZIAŁAŃ RADY DO SPRAW PRZECIWDZIAŁANIA DYSKRYMINACJI RASOWEJ, KSENOFOBII I ZWIĄZANEJ Z NIMI NIETOLERANCJI 1. WSTĘP Rada do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i związanej z nimi Nietolerancji została utworzona jako odpowiedź na widoczny w przestrzeni publicznej problem mowy nienawiści oraz działań motywowanych nietolerancją wymierzonych w przedstawicieli mniejszości. Do lutego 2013 r. prace Rady były koordynowane przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania. Przeniesienie centrum funkcjonowania Rady do Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji wymaga podsumowania dotychczasowych prac oraz zdefiniowania nowych kierunków działania, które stanowić będą podstawę dalszej aktywności. Niniejszy dokument wychodzi naprzeciw tej potrzebie. Uzupełnieniem i uszczegółowieniem Ramowego programu działań będą plany działań, które w sposób szczegółowy opisywać będą planowane inicjatywy członków Rady na dany rok i których obowiązek tworzenia reguluje Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów tworzące Radę. 2. WIZJA DZIAŁALNOŚCI RADY Rada integruje działania podmiotów funkcjonujących w różnych obszarach i na różnych poziomach. Zespolenie to pozwala przede wszystkim na gromadzenie i poszerzanie rozproszonej wiedzy o zjawiskach dyskryminacyjnych wymierzonych wobec innej rasy, wyznawanej religii, narodowości, pochodzenia etnicznego, orientacji seksualnej. Usytuowanie Rady, jej skład, a także gromadzona przez nią wiedza mają stworzyć warunki do wzrostu świadomości, dzielenia się dobrymi praktykami, ostrzegania o niepokojących trendach, a przede wszystkim inspirowania do podejmowania wspólnych działań w zakresie przeciwdziałania i zwalczania przestępstw z nienawiści (w tym mowy nienawiści) i nietolerancji wymierzonej przeciw mniejszościom w Polsce. Efekt synergii uzyskany dzięki współpracy ma przynieść zmniejszenie natężenia tych zjawisk. Ważnym organem definiującym kierunki działania Rady będzie Rada Konsultacyjna. 1
3. CELE DZIAŁANIA Cele działania Rady zostały zdefiniowane w zarządzenie Nr 6 Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 lutego 2013r. w sprawie Rady do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i związanej z nimi Nietolerancji (M.P. z 2013 r. poz. 79). W myśl tego aktu prawnego głównym zadaniem Rady jest zapewnienie koordynacji działań organów administracji rządowej oraz ich współdziałania z organami samorządu terytorialnego i innymi podmiotami w zakresie przeciwdziałania i zwalczania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji. Jako cele szczegółowe działania Rady Zarządzenie wymienia: 1) Monitorowanie i analizowanie obszarów występowania zjawisk dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji w życiu publicznym; 2) Przedstawianie Radzie Ministrów, raz na dwa lata, w terminie do dnia 31 stycznia, planu działań organów reprezentowanych w Radzie przez przedstawicieli, o których mowa w 3 ust. 1 pkt 1 4, w zakresie przeciwdziałania i zwalczania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji; 3) Rekomendowanie tematów analiz lub ekspertyz niezbędnych do realizacji zadań Rady; 4) Prowadzenie działań promocyjnych w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji; 5) Opracowywanie innych spraw zleconych przez Radę Ministrów. 4. POWSTANIE RADY I DOTYCHCZASOWA DZIAŁALNOŚĆ W dniu 7 maja 2010 r. Rada Ministrów przyjęła Sprawozdanie z realizacji Krajowego programu przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji za lata 2004-2009 (Krajowy Program), sporządzone przez Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania. Zgodnie z rekomendacjami zawartymi w przedmiotowym Sprawozdaniu w celu stworzenia szerokiej płaszczyzny koordynacji działań organów administracji rządowej w zakresie walki z rasizmem, ksenofobią oraz związaną z tymi zjawiskami dyskryminacją i nietolerancją, w lutym 2011 r. (na mocy zarządzenia nr 9 Prezesa Rady Ministrów z dn. 28 lutego 2011 roku) powołana została Rada do spraw Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i związanej z nimi Nietolerancji, której przewodniczył Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania. Rada podjęła wówczas działania mające na celu przygotowanie rządowego planu działań w zakresie przeciwdziałania i zwalczania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji, a także próbę utworzenia Rady Konsultacyjnej stanowiącej ciało doradcze dla Rady. 2
Działania te nie zostały zakończone z uwagi na podjęcie decyzji o zmianie formuły funkcjonowania tego organu. W dniu 13 lutego 2013 r. Prezes Rady Ministrów wydał zarządzenie nr 6, w myśl którego przewodniczącym Rady został minister właściwy do spraw informatyzacji, a Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji zapewnia obsługę posiedzeń. W składzie Rady znaleźli się przedstawiciele 28 urzędów centralnych w tym 14 ministerstw wymienionych w Zarządzeniu. W spotkaniach uczestniczą również pełnomocnicy wojewodów ds. mniejszości narodowych i etnicznych oraz reprezentanci organizacji pozarządowych. Udział pełnomocników oraz przedstawicieli NGOs pozwala na podejście do spraw nietolerancji i dyskryminacji z innego punktu widzenia niż poziom centralny. Pełnomocnicy dostrzegają bowiem specyfikę traktowania mniejszości na swoim terenie, a przedstawiciele organizacji starają się przedstawiać punkt widzenia obywateli oraz angażować ich w określone działania. Pierwsze posiedzenie Rady w nowej formule odbyło się 15 kwietnia 2013 r., a do sierpnia miały miejsce dwa kolejne spotkania. Do chwili obecnej (sierpień 2013) przede wszystkim: - przyjęto regulamin prac, - zdefiniowano zakres przedmiotowy działania, - wypracowano praktykę działania, - podjęto działania w celu pozyskania środków z Norweskiego Mechanizmu Finansowego i EOG oraz z nowej perspektywy budżetowej UE, - zebrano informację o inicjatywach członków Rady w zakresie przeciwdziałania nietolerancji, - powstał zespół mający wypracować koncepcję zintegrowanego monitoringu, - reagowano na bieżące wydarzenia tj. przestępstwa z nienawiści w Białymstoku, czy też niepokojące sygnały z Puław w kontekście zjazdu muzułmanów w tym mieście. 5. OBSZARY DZIAŁANIA Na pierwszym posiedzeniu Rada zdefiniowała obszary swojego działania, którymi są: monitorowanie, reagowanie, świadczenie i edukowanie. Zdaniem Rady podejmowanie inicjatyw w tych dziedzinach pozwoli na stopniową redukcję poziomu mowy nienawiści, nietolernacji i dyskryminacji w Polsce. Obszary te wzajemnie się uzupełniają, a zatem postępy w każdym z nich ułatwiają osiągnięcie pozytywnych rezultatów w innych. a. Monitorowanie Rozumiane jako: regularna obserwacja i analiza zjawisk, których przyczyny mogą wynikać z nietolerancji wobec mniejszości w Polsce. 3
Stałą aktywnością Rady będzie gromadzenie informacji o wydarzeniach, które wiążą się z wysokim poziomem ryzyka w kontekście nietolerancji wymierzonej w przedstawicieli mniejszości narodowych i etnicznych. Członkowie Rady informują się wzajemnie o tego typu sygnałach, a sprawozdanie po wydarzeniu przedstawiane jest na forum Rady. Umożliwia to wyciąganie wniosków na przyszłość. Ambicją Rady w omawianym zakresie jest stworzenie systemu zintegrowanego monitoringu incydentów o charakterze rasistowskim i ksenofobicznym. System ma być elektroniczną platformą, która stanowić będzie źródło aktualnych informacji o zdarzeniach, ułatwi komunikację między podmiotami podłączonymi do systemu, umożliwi tworzenie zestawień statystycznych oraz raportów oraz przyczyni się do skutecznego reagowania. Uruchomienie systemu jako projektu pilotażowego planowane jest na 2014 r. Przy tworzeniu systemu Rada współpracować będzie z Generalnym Inspektorem Ochrony Danych Osobowych, tak aby system obejmował tylko informacje niezbędne w demokratycznym państwie prawnym i nie stwarzał zagrożenia dla prywatności obywateli. Działania w zakresie monitoringu są i będą podejmowane również przez poszczególnych członków Rady. Zespół ds. Ochrony Praw Człowieka Departamentu Kontroli, Skarg i Wniosków MSW - gromadzi informacje o przypadkach rasizmu i ksenofobii (w tym o zdarzeniach mogących mieć charakter przestępstw na tle nienawiści) opierając się na zgłoszeniach pochodzących od NGOs, podmiotów indywidualnych, a także informacjach ujawnionych w artykułach prasowych oraz raportach i opracowaniach sporządzanych przez organizacje pozarządowe. Następnie monitoruje on sposób rozpatrywania tych przypadków przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości od momentu zaistnienia zdarzenia do momentu zakończenia działań przez właściwe podmioty. Prokuratura Generalna systematycznie gromadzi informacje statystyczne dotyczące wyników postępowań i orzeczeń sądowych w celu poprawy skuteczności działań prokuratury. Pełnomocnicy Wojewodów ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych na bieżąco monitorują sytuację mniejszości na ich terenie podobnie jak Pełnomocnicy Komendantów Wojewódzkich Policji ds. Ochrony Praw Człowieka. Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania, realizując zadania nałożone ustawą o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, podejmuje działania na podstawie wniosków i informacji ze strony obywateli, grup obywateli lub organizacji pozarządowych. Państwowa Inspekcja Pracy w ramach rutynowych kontroli przestrzegania przez agencje zatrudnienia przepisów Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy poddaje ocenie przestrzeganie przez agencje zatrudnienia zasady zakazu dyskryminacji. Ministerstwo Obrony Narodowej regularnie bada opinie i postawy środowisk wojskowych wobec najczęściej dyskryminowanych grup społecznych. Główny Urząd Statystyczny 4
w ramach swoich prac statutowych w ostatnich latach podjął dwie nowe inicjatywy badawcze w celu zebrania danych statystycznych dotyczących dyskryminacji ze względu na narodowość lub pochodzenie etniczne i inicjatywy te będą kontynuowane w latach kolejnych. Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita zamierza stworzyć portal internetowy, którego funkcją byłoby m.in. monitorowanie. Rada popiera wszystkie inicjatywy swoich członków w zakresie monitorowania omawianych zjawisk. Zachęca również do intensyfikacji działań w tym zakresie oraz do dzielenia się wynikami swoich obserwacji z innymi członkami. Im wiedza dotycząca skali zjawiska oraz jego charakteru będzie większa tym łatwiej będzie podejmować działania w pozostałych obszarach. b. Reagowanie Rozumiane jako: podjęcie działań przez instytucje państwowe oraz przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego w celu usunięcia skutków działań związanych z rasizmem i ksenofobią, w szczególności działania wynikające z przepisów prawa podejmowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Po uzyskaniu informacji o zjawiskach związanych z nietolerancją, w przypadkach szczególnie uzasadnionych, Rada będzie rekomendować swoim członkom podejmowanie określonych działań oraz zachęcać do postępowania według określonych wzorców (wymiana dobrych praktyk). Rozwiązywanie tego typu problemów wymagać będzie podejmowania działań przez poszczególnych członków Rady, współpracy między nimi, a także w szczególnie uzasadnionych przypadkach możliwe będzie tworzenie grup roboczych. Członkowie Rady reagują na zdarzenia zgodnie ze swoimi właściwościami. Oprócz tego podejmują dodatkowe działania mające na celu optymalizację zadań z zakresu zwalczania nietolerancji. Przykładem działania może być inicjatywa prokuratury, którą jest wyznaczenie prokuratora w Biurze Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Krajowej, którego jednym z zadań jest podejmowanie działań karno-prawnych i pozakarnych prokuratury dotyczących naruszania wolności bądź nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych i wyznaniowych. Innym przykładem jest działanie Urzędu ds. Cudzoziemców, który realizuje program: Wsparcie prawne i informacyjne osób szczególnej troski poszukujących ochrony w Polsce i przeciwdziałanie przemocy seksualnej i ze względu na płeć w ośrodkach dla osób ubiegających się o status uchodźcy. 5
Radzie zależy, aby jej członkowie potrafili skutecznie reagować na incydenty związane z nietolerancją, byli przygotowani na pomoc ofiarom oraz potrafili skutecznie ścigać sprawców. Celem Rady jest również uzyskiwanie, dzięki współpracy, w tej mierze wartości dodanej. Mając na względzie wagę problematyki oraz to kogo ona dotyczy, Rada popierać będzie działania służące zwiększeniu specjalizacji narzędzi reagowania. Niezwykle istotna w tym kontekście wydaje się również szybkość reakcji. Sprawca musi być pewien, że odpowiednie organy nie będą bezczynne w przypadku naruszenia przez niego prawa. Istotny jest również przegląd przepisów prawa pod kątem istnienia i efektywności działania narzędzi umożliwiających skuteczne reagowanie. c. Świadczenie Rozumiane jako: dawanie dobrego przykładu, wspieranie działań innych instytucji, w tym członków Rady, manifestowanie swojego poparcia dla mniejszości prześladowanych. Ofiary zachowań na tle nietolerancji wobec mniejszości powinny mieć poczucie wsparcia ze strony instytucji państwowych oraz społeczeństwa obywatelskiego. Obywatel, skonfrontowany z mową nienawiści i przestępstwami na tle nienawiści, nigdy nie powinien mieć poczucia, że pozostał sam, a Państwo jest obojętne wobec jego losu. Celem świadczenia jest uświadamianie, budowanie postaw, tworzenie mechanizmu odpowiedzi społeczeństwa na incydenty na tle nietolerancji, które w ujęciu prawa nie są przestępstwem. Rada zamierza popierać różnego rodzaju inicjatywy wymierzone przeciw nietolerancji przede wszystkim poprzez ich propagowanie, czy też uczestnictwo w nich. W przypadku wystąpienia zdarzeń rasistowskich i ksenofobicznych członkowie Rady występować będą solidarnie wspierając ofiary takich zajść i potępiając sprawców. Przykładem mogą być zdarzenia, które miały miejsce na początku 2013 r. w Białymstoku, gdzie doszło do serii incydentów o charakterze rasistowskim oraz ksenofobicznym. W tym czasie Ministrowie Administracji i Cyfryzacji oraz Spraw Wewnętrznych zadeklarowali chęć współpracy z podlaskimi władzami wojewódzkimi i samorządowymi oraz służbami. Ministrowie publicznie zaprotestowali przeciwko kontynuacji aktów przemocy oraz biorąc udział w powołanym przez wojewodę podlaskiego Zespole ds. przeciwdziałania aktom ksenofobii i rasizmu na terenie województwa podlaskiego, wykazali determinację w dążeniu do polepszenia sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców zamieszkujących Białystok oraz całe województwo podlaskie. Rada zachęcać będzie swoich członków, aby w sytuacji wystąpienia incydentów związanych z nietolerancją, podobnie jak to miało miejsce 6
w przypadku Białegostoku, manifestowali swój sprzeciw wobec tego typu aktów. Czynić będzie to również Rada jako całość. Mamy nadzieję, że działania te przyczynią do większej obecności tematyki nietolerancji i mowy nienawiści w debacie publicznej, co pozwoli na ukazywanie i piętnowanie postaw niepożądanych, a ofiarom incydentów da poczucie wsparcia ze strony państwa oraz społeczeństwa obywatelskiego. Szczególnie ważne wydaje się dawanie świadectwa w mediach, których wpływ na opinie jest dziś kluczowy. d. Edukowanie Rozumiane jako: kształcenie, wychowywanie, promowanie postaw poprzez organizowanie konferencji, szkoleń, warsztatów, wspieranie działań NGOs w tym zakresie, jak również podejmowanie działań o charakterze stałym, systemowym. Rada będzie wspierać, propagować oraz inicjować działania mające na celu zwiększanie wiedzy i świadomości w zakresie mowy nienawiści i nietolerancji, których autorami są zarówno podmioty publiczne, jak i przedstawiciele innych sektorów. Istotną rolę w tym procesie odgrywają instytucje publiczne odpowiedzialne za kształcenie, a także media. Członkowie Rady uzyskają możliwość wymiany między sobą dobrych praktyk, a także informacji, które pozwolą na poszerzenie wiedzy o przedmiotowych zagadnieniach. Należy tu również wspomnieć o wymianie doświadczeń z instytucjami międzynarodowymi, które posiadają doświadczenie w obszarze mowy nienawiści oraz przeciwdziałania rasizmowi oraz ksenofobii. Stąd też Rada nawiązała współpracę z Ambasadą Norwegii w Warszawie, która ma kontakt z instytucjami norweskimi posiadającymi powyższe doświadczenia. Możliwa będzie wymiana wzajemnych doświadczeń. W sferze edukacji poszczególni członkowie Rady podejmują szerokie działania doraźne i systemowe. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji we współpracy z Radą Europy przy wykorzystaniu grantów Norweskich i EOG organizuje we wrześniu br. międzynarodową konferencję pn. Mowa nienawiści w debacie publicznej gdzie spoczywa odpowiedzialność. Jest to pierwsze tego typu wydarzenie w Polsce. W prokuraturach apelacyjnych powołano konsultantów w tej kategorii przestępstw. Prokuratorzy włączyli również problematykę dyskryminacyjną do tematyki spotkań z młodzieżą w szkołach. W 2013 i 2014 r. pełnomocnik wojewody świętokrzyskiego ds. mniejszości narodowych i etnicznych przeprowadzi m.in. kampanię INNI NIE GORSI. Inicjatywa ta ma na celu przybliżenie praw osób pochodzących z mniejszości, ich kultury, warunków życia oraz codziennych problemów, z którymi się borykają co może wpłynąć na zmianę ich postrzegania przez część naszego społeczeństwa. Stałe działania edukacyjne w zakresie nietolerancji dla swoich pracowników przeprowadza Służba Celna, Ministerstwo Obrony Narodowej, czy też Komenda Główna Policji, która 7
przygotowała pierwszy w Europie środowiskowy poradnik dla policjantów pt. Działania antydyskryminacyjne w jednostkach Policji. Ministerstwo Edukacji Narodowej finalizuje procedurę konkursowa w związku z ogłoszeniem 16 lipca 2013 r. konkursu adresowanego do organizacji pozarządowych pt. Przygotowanie oraz realizacja w Polsce programu działań w ramach młodzieżowej kampanii Rady Europy przeciwko mowie nienawiści w sieci Nie dla mowy nienawiści w sieci, w tym wykonywanie zadań krajowego koordynatora tej kampanii. Ministerstwo Sportu i Turystyki tworzy projekty skierowane do środowisk kibicowskich np. program Kibice Razem w ramach którego organizowane są warsztaty, szkolenia, czy spotkania ze specjalistami. Urząd ds. Cudzoziemców rozpoczyna realizację projektu współfinansowanego ze środków Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy pn. Zwiększanie efektywności zarządzania migracjami w Polsce, który realizowany będzie w partnerstwie z Międzynarodową Organizacją do Spraw Migracji. Celem projektu jest wspieranie zarządzania migracjami w Polsce dzięki budowaniu kompetencji w zakresie zarządzania migracjami oraz wspieranie integracji migrantów. Państwowa Inspekcja Pracy systematycznie realizuje działania o charakterze prewencyjno szkoleniowym w obszarze równego traktowania i niedyskryminacji na rynku pracy, podejmuje też liczne inicjatywy popularyzatorskie i informacyjne z tego zakresu np. kampania Poznaj swoje prawa pracy, poradniki, informatory, szkolenia dla agencji zatrudnienia. Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania obok innych działań rozpoczyna realizację Projektu Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia w regionach, finansowanego ze środków Programu Unii Europejskiej PROGRESS. Celem projektu jest przygotowanie publikacji i przeszkolenie ok. 200 urzędników rządowych pracujących na szczeblu regionalnym. Działania edukacyjne powinny się więc skupiać przede wszystkim na podnoszeniu poziomu wiedzy i świadomości obywateli w tym pracowników administracji publicznej w kontekście nietolerancji w celu kształtowania właściwych postaw. Rada będzie zachęcać i wspierać swoich członków do podejmowania długofalowych i intensywnych działań w tym zakresie, a także do wzajemnej współpracy. Radzie zależy w szczególności na tym, aby działania edukacyjne prowadzone przez instytucje publiczne uwzględniały problematykę nietolerancji. 6. FINANSOWANIE Środki finansowe potrzebne na realizację zadań Rady pochodzić będą przede wszystkim ze źródeł publicznych. Koszty organizacji posiedzeń ponosi Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Ministerstwo gotowe jest również finansować wybrane inicjatywy podmiotów publicznych i niepublicznych, które łączą się z tematyką prac Rady. 8
Rada dążyć będzie do tego, aby jej członkowie realizując własne zadania dostrzegali problemy związane ze zwalczaniem dyskryminacji i nietolerancji. Wiąże się to z koniecznością wyodrębniania części środków w budżetach tych podmiotów na realizację tego typu działań. Potencjalnym źródłem finansowania są środki pochodzące z funduszy europejskich. W szczególności chodzi tu o Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy EOG. Z tych źródeł Rada ma nadzieję sfinansować m.in. System Zintegrowanego Monitoringu, czy też wizyty studyjne. Wspomniane mechanizmy finansowe dają również możliwość, aby organizacje pozarządowe otrzymały środki na własne projekty. Innymi środkami pochodzącymi ze źródeł europejskich są kwoty przewidziane w programach Unii Europejskiej na lata 2014-2020. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego wskazywać będzie potencjalne możliwości wykorzystania tych środków. Projekty dotyczące ułatwień przy włączaniu mniejszości do rynku pracy oraz zmniejszające wykluczenie społeczne tych grup, powinny uzyskać finansowanie w przyszłej perspektywie budżetowej. 9