Zanikanie cennych gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk nieleœnych na rzecz roœlinnoœci leœnej i zaroœlowej na przyk³adzie torfowiska ugi

Zanikanie cennych gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk nieleœnych na rzecz roœlinnoœci leœnej i zaroœlowej na przyk³adzie torfowiska ugi Beata Woziwoda, Tomasz Janiszewski ARTYKU Y / ARTICLE Abstrakt. Celem pracy jest ocena wp³ywu zmian form u ytkowania obszarów mokrad³owych i ich otoczenia, w tym szczególnie zajêcia gruntów rolnych i nieu ytków pod uprawy leœne, na stan zachowania wybranych gatunków ptaków gniazduj¹cych. Badaniami objêto antropogenicznie zniekszta³cony obszar torfowiska ugi wraz z terenami przyleg³ymi (fragment ostoi ptaków PL 78 Zbiornik Jeziorsko, od 2008 roku czêœæ OSO Natura 2000, PLB 100002 Zbiornik Jeziorsko ). W oparciu o materia³y kartograficzne z roku 1982 i wyniki badañ w³asnych przeprowadzonych w latach 2007-2010 okreœlono zmiany form u ytkowania ziemi oraz bêd¹ce ich konsekwencj¹ zmiany w szacie roœlinnej. Porównano tak e dane z inwentaryzacji ornitologicznych z lat 1988 i 2008. Uwzglêdniaj¹c biologiê gatunków i ponadlokalne tendencje zmian ich liczebnoœci, podjêto próbê oceny wp³ywu antropogenicznych i naturalnych przemian szaty roœlinnej ugów na stan zachowania wybranych przedstawicieli awifauny lêgowej, w tym m.in. siewkowce Charadrii, b³otniaka stawowego Circus aeruginosus i urawia Grus grus. S³owa kluczowe: mokrad³a, awifauna, zalesianie, sukcesja roœlinnoœci, ekstensywna gospodarka, bioró norodnoœæ, OSO Zbiornik Jeziorsko, torfowisko ugi Abstract. Vanishing of valuable bird species as a result of open non-forested area loss due to development of shrub and forest vegetation. The paper's aim is an evaluation of the impact of changes in wetland use, mainly afforestation, on occurrence and number of some breeding bird species. Research of ugi peat land changed by anthropogenic factors, part of IBA PL78 Jeziorsko Reservoir and since 2008 part of OSO PLB 100002 Jeziorsko Reservoir, was conducted. The changes in the forms of land use and vegetation were described by comparing cartographic materials (data from 1982) and results of own research in 1988 and 2008. Authors attempt, considering bird's biology and an influence of wide-range population factors, to evaluate the impact of anthropogenic and natural changes in vegetation on maintaining some breeding birds e.g. waders Charadrii, marsh harrier Circus aeruginosus and crane Grus grus. Keywords: wetlands, birds, succession of vegetation, afforestation, extensive agriculture, biodiversity, OSO Natura 2000, PLB 100002 Zbiornik Jeziorsko, ugi peat land Wstêp Ekosystemy mokrad³owe i ekstensywnie u ytkowane ³¹ki koœne s¹ miejscem wystêpowania licznych gatunków ptaków. S¹ to tereny gniazdowania, a w okresie pozalêgowym wa ne Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 141

miejsca odpoczynku i erowania. Zanikanie otwartych terenów podmok³ych skutkuje spadkiem ró norodnoœci biologicznej, w tym oczywiœcie tak e spadkiem bogactwa gatunkowego i liczebnoœci awifauny (Tomia³ojæ 1993, 1995, Pawlaczyk et al. 2001, Dembek 2002, 2003, Wo³ejko et al. 2004, Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2005, Silva et al. 2007, Cenian 2009). W latach 70. ubieg³ego wieku, na arenie miêdzynarodowej, ochrona i odpowiedzialne (czytaj: nienaruszaj¹ce równowagi biologicznej) u ytkowanie ³¹k i mokrade³ sta³o siê g³ównym celem dzia³añ przyrodników, g³ównie ornitologów. W dniu 6 stycznia 1977 r. Polska przyjê³a Konwencjê Ramsarsk¹ (ustanowion¹ 2 lutego 1971 r. w Ramsaar w Iranie) zobowi¹zuj¹c siê tym samym do podjêcia aktywnych dzia³añ w celu ochrony obszarów mokrad³owych z ca³ym ich bogactwem przyrodniczym. Kolejne znacz¹ce akty prawne: Dyrektywa Ptasia z 1979 r. (Birds Directive, 79/409/EEC), Dyrektywa Siedliskowa z 1992 r. (Habitats Directive, 92,43/EEC) oraz Dyrektywa Wodna (Water Framework Directive, 2000/60/EC) ugruntowa³y ten kierunek dzia- ³añ. Wymiernym ich efektem sta³o siê w³¹czenie Polski do europejskiej sieci Natura 2000 i ustanowienie Obszarów Ochrony Siedlisk (SOO) oraz Specjalnych Obszarów Ochrony Ptaków (OSO). Jednak samo utworzenie obszaru chronionego okazuje siê czêsto niewystarczaj¹ce w wielu przypadkach zachowanie najcenniejszych elementów przyrody wymaga podjêcia ochrony czynnej (Dolata 1996). Dotyczy to zarówno ekosystemów pó³naturalnych (³¹ki, pastwiska), których istnienie jest uwarunkowane u ytkowaniem przez cz³owieka, jak te naturalnych ekosystemów nieleœnych (torfowiska przejœciowe, oczka wodne, murawy napiaskowe), zanikaj¹cych w efekcie spontanicznych przemian szaty roœlinnej. Dla ochrony ró norodnoœci gatunkowej ptaków szczególnie cenne s¹ wielkopowierzchniowe mozaiki siedliskowe, obejmuj¹ce zbiorniki wodne wraz z porastaj¹cymi ich brzegi szuwarami i zaroœlami wierzbowymi, otoczone przez ekstensywnie u ytkowane ³¹ki koœne i pastwiska z przestojami drzew i kêpami starodrzewu (Dobrowolski i Lewandowski 1998; Gromadzki et al. 1994). Warunki takie panuj¹ na obszarze leœno-torfowiskowym ugi. Wyniki analizy antropogenicznych zmian w szacie roœlinnej torfowiska i jego otoczenia (projekt MNiSW N305 091 32/3125, Woziwoda i Ambro kiewicz 2009, Woziwoda i Komperda 2009, Woziwoda 2010), sk³oni³y autorów do dokonania oceny zagro eñ dla wybranych gatunków ptaków wynikaj¹cych z rozwoju roœlinnoœci zaroœlowej i leœnej na siedliskach otwartych. Teren badañ Torfowisko ugi le y ko³o wsi Glinno (pó³nocno-wschodnia czêœci gminy Warta, woj. ³ódzkie). Obszar po³o ony jest oko³o 3 km na wschód od zbiornika Jeziorsko. Obejmuje rozleg³e, ponad 100-hektarowe obni enie otoczone od po³udnia, zachodu i pó³nocy piaszczystymi wyniesieniami. Ten zró nicowany topograficznie teren pokrywa mozaika fitocenoz wodnych, szuwarowych, ³¹kowych, zaroœlowych i leœnych. Dostêpnoœæ ró norodnych siedlisk sprzyja wystêpowaniu bogatej i zró nicowanej gatunkowo awifauny lêgowej. Zgodnie z kryteriami przyjêtymi przez BirdLife International, teren ten sta³ siê fragmentem ostoi ptaków Zbiornik Jeziorsko, a od 2008 roku równie czêœci¹ Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000, PLB 100002 Zbiornik Jeziorsko (Janiszewski 2009, Wilk et al. 2010). Torfowisko ugi wraz z przyleg³ymi ³¹kami stanowi w³asnoœæ prywatn¹ z wyj¹tkiem niewielkich fragmentów w czêœci po³udniowej i zachodniej, których zarz¹dc¹ s¹ Lasy Pañstwowe. Materia³ i metody Ocena wp³ywu zmian form u ytkowania ziemi obszaru dawnego torfowiska ugi i jego otoczenia na stan awifauny obejmuje okres ostatnich 30 lat. Analizê zmian pokrywy roœlinnej oparto na materia³ach kartograficznych z lat 80. ubieg³ego wieku zestawionych z aktualn¹ map¹ roœlinnoœci rzeczywistej (wyniki badañ w³asnych wykonanych w latach 2007-2009; Woziwo- 142 Beata Woziwoda... Zanikanie cenny gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk...

da i Michalska-Hejduk 2011). Wyró niono nastêpuj¹ce kategorie u ytkowania gruntów: lasy i zaroœla, u ytki zielone (w tym: ekstensywnie u ytkowane ³¹ki koœne i murawy) oraz pola uprawne. Do porównañ zmian jakoœciowych i iloœciowych awifauny lêgowej u yto danych zgromadzonych w roku 1988 oraz 2008. W roku 1988 przeprowadzono w okresie kwiecieñ lipiec 3- krotn¹ lustracjê terenow¹ obszaru w ramach akcji Polskiego Atlasu Ornitologicznego, notuj¹c jednak wówczas tak e dane iloœciowe dotycz¹ce niektórych gatunków lêgowych. W roku 2008 obserwacje prowadzono zgodnie z metodyk¹ opisan¹ przez Chmielewskiego i Stelmacha (2009) jako fragment inwentaryzacji wiêkszego obszaru proponowanego do ochrony w ramach sieci Natura 2000 PLB 100002 Zbiornik Jeziorsko. W porównaniach liczby par lêgowych gniazduj¹cych na terenie torfowiska ugi uwzglêdniono przede wszystkim gatunki wymienione w Za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej oraz gatunki o niekorzystnym statusie ochronnym w Europie tzw. SPEC 1-3 (Species of European Conservation Concern) zgodnie z klasyfikacj¹ BirdLife International (Wilk et al. 2010). Wyniki Zmiany w szacie roœlinnej torfowiska ugi w okresie ostatnich 30 lat Ju w latach 80. XX wieku znaczny area³ trudno dostêpnych, silnie podmok³ych fragmentów dawnego torfowiska by³ poroœniêty przez ekspansywnie rozwijaj¹ce siê zwarte ³ozowiska wierzby szarej (ryc. 1). Wype³nione wod¹ potorfia poroœniête by³y w znacznej czêœci przez szuwary trzcinowe. Ostatecznie ustali³a siê te sieæ dróg dojazdowych do wschodniej, zagospodarowanej rolniczo czêœci torfowiska. Wiêkszoœæ dawnych grobli zosta³a wy³¹czona z u ytkowania. Uformowa³y siê na nich p³aty szuwarów turzycowych lub pasy zadrzewieñ brzozowych. Czêœæ gruntów (w wiêkszoœci stanowi¹cych w³asnoœæ Skarbu Pañstwa) zlokalizowanych w obrêbie i w otoczeniu tzw. nieu ytku ugi zajmowa³y antropogeniczne monokultury sosny zwyczajnej, sporadycznie olchy czarnej. Za³o enie upraw leœnych zlokalizowanych na po³udniowym skraju z³o a poprzedzi³a silna melioracja terenu. Tendencja do zagospodarowywania otoczenia torfowiska i jego zmeliorowanych fragmentów pod uprawy leœne utrzymuje siê nadal. Grunty prywatne s¹ sukcesywnie wy³¹czane z ekstensywnego u ytkowania rolniczego, porzucane, a nastêpnie zalesiane sosn¹, brzoz¹ lub topol¹. Na powierzchniach silnie zabagnionych zak³adane s¹ uprawy olchy czarnej, na razie niewielkie powierzchniowo. Jednak zjawisko to nasila siê w zwi¹zku ze znacznym spadkiem rentownoœci produkcji rolnej w gospodarstwach ma³opowierzchniowych i mo liwoœci¹ uzyskania œrodków finansowych (tzw. dop³at zalesieniowych) przyznawanych na przekwalifikowanie prywatnych gruntów rolnych (w obrêbie wydmowych wyniesieñ) lub nieu ytków (w obrêbie obszaru dawnego torfowiska) na leœne w ramach programów rolno-œrodowiskowych (programy: PROW, EFOiGR, WPR i inne). Obecnie, od po³udnia, zachodu i pó³nocnego zachodu torfowisko otacza mozaika ró nowiekowych upraw leœnych i (jeszcze nie zalesionych) fragmentów otwartych siedlisk muraw napiaskowych (fot. 1). M³odniki, dr¹gowiny, dojrza³e drzewostany sosnowe, brzozowe lub brzozowo-topolowe i kêpy starodrzewu sosnowego tworz¹ specyficzny uk³ad fitocenoz (ka dy p³at o szerokoœci 10-15 m, oddzielony od kolejnego w¹sk¹ drog¹ gruntow¹ lub bezpoœrednio do niego przylegaj¹cy) o zró nicowanym zwarciu, strukturze pionowej i ró - nie wykszta³conym runie (Woziwoda i Ambro kiewicz 2009). Sposób zagospodarowania wschodniej czêœci analizowanego obszaru nie uleg³ wiêkszym zmianom. Dominowa³y tu i nadal dominuj¹ trwa³e u ytki zielone ekstensywnie u ytkowane koœne ³¹ki i pastwiska z niewielkim œród-³¹kowymi kêpami zaroœli wierzbowych otaczaj¹cych okresowe lub sta³e oczka wodne. Obecnie z u ytkowania wy³¹czana jest wiêkszoœæ p³atów ³¹k Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 143

Ryc. 1. Teren badañ Ryc. 1. Study area przylegaj¹cych do podmok³ych fragmentów dawnego torfowiska. Nie s¹ one koszone ani nie prowadzi siê tu wypasu, co sprzyja rozwojowi zio³oroœli i wkraczaniu pojedynczych kêp wierzby szarej (fot. 2). Podsumowuj¹c, w okresie ostatnich 30 lat na obszarze torfowiska wyraÿnie zwiêkszy³ siê area³ zwartych zaroœli wierzbowych. Tereny s¹siaduj¹ce z mokrad³em od zachodu i od po³udnia oraz jego skraj zalesiono niemal ca³kowicie. Rozwój roœlinnoœci zaroœlowej i leœnej odbywa siê kosztem utraty siedlisk miejsc otwartych, zajêtych uprzednio przez ekstensywne uprawy rolne, zbiorowiska szuwarowe, ³¹kowe i/lub murawowe. W czêœci wschodniej nadal dominuj¹ ³¹ki i pastwiska, ekstensywnie u ytkowane lub nieu ytkowane oraz fragmentarycznie grunty orne. Zmiany liczebnoœci wybranych gatunków ptaków lêgowych w okresie ostatnich 20 lat W tab. 1 zaprezentowano dane na temat zmian liczebnoœci wybranych gatunków ptaków (g³ównie wodno-b³otnych) lêgowych na terenie torfowiska ugi. Z danych tych wynika, i w ci¹gu ostatnich 20 lat, w zachodniej czêœci obszaru z pewnoœci¹ zanikowi uleg³y stanowiska b³otniaka stawowego Circus aeruginosus, rybitwy czarnej Chlidonias niger i czêœciowo brzêczki Locustella luscinioides. Obecnie b³otniak stawowy i brzêczka notowane s¹ tylko 144 Beata Woziwoda... Zanikanie cenny gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk...

Fot. 1. Uprawy leœne i zaroœla wierzbowe w zachodniej czêœci torfowiska ugi (fot. Pawe³ M³odkowski, LOCOLOT) Photo 1. Timber forests and natural willow thickets in the west of the peat land ugi area w czêœci wschodniej w obrêbie ekstensywnie u ytkowanych ³¹k, jednak i tutaj z dwóch obecnych w latach 80. stanowisk b³otniaka stawowego pozosta³o tylko jedno. Z trzech lêgowych gatunków siewkowców (czajka Vanellus vanellus, kszyk Gallinago gallinago i krwawodziób Tringa totanus) na ca³ym terenie objêtym inwentaryzacj¹ pozosta³y tylko dwa, zanikowi uleg³o stanowisko krwawodzioba. Zachowane obecnie stanowiska zlokalizowane s¹ jedynie w strefie brze nej czêœci zachodniej torfowiska bêd¹cej pod wp³ywem u ytkowania rolniczego (kszyk) lub w czêœci wschodniej (czajka i kszyk), tam gdzie prowadzi siê regularnie koszenie ³¹k. Jednak i tutaj zaobserwowano spadek liczby gniazduj¹cych par, szczególnie drastyczny w przypadku czajki. Odnotowano istotny spadek liczby lêgowych par dudka Upupa epops, gniazduj¹cego pod koniec lat 80. XX wieku na obrze ach badanego obszaru w liczbie 4 par, do zaledwie 1 pary. Zanikowi uleg³o te jedyne stanowisko b³otniaka ³¹kowego Circus pygargus, zarejestrowane pod koniec lat 80. we wschodniej czêœci terenu badañ. Jedynym gatunkiem zwi¹zanym z siedliskami podmok³ymi, w przypadku którego zaobserwowano w ci¹gu ostatnich 20 lat niew¹tpliwy wzrost liczebnoœci by³ uraw Grus grus. W roku 1988 lêgów tego gatunku nie notowano w ogóle, zaœ w roku 2008 stwierdzono 4 gniazduj¹ce pary. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 145

Fot. 2. ¹ki koœne i pastwiska we wschodniej czêœci torfowiska ugi (fot. Pawe³ M³odkowski, LOCOLOT) Photo 2. Meadows and pastures in the east of peat land ugi area Dyskusja Uproszczenie struktury krajobrazu, czy to bêd¹ce efektem ukierunkowanych dzia³añ cz³owieka, czy naturalnej sukcesji roœlinnoœci, prowadzi zwykle do obni enia walorów przyrodniczych danego obszaru m.in. wskutek zmniejszenia bogactwa oraz ró norodnoœci fauny i flory (Cenian 2009). Efekt tego typu zmian mo na przeœledziæ na przyk³adzie awifauny lêgowej wystêpuj¹cej na terenie torfowiska ugi. Zubo enie zespo³ów ptaków tego obszaru wpisuje siê w schemat zmian awifauny naszego kraju oraz ich przyczyn. Siewkowce, a wœród nich czajka, kszyk i krwawodziób, nale ¹ niew¹tpliwie do grupy, któr¹ cechuje szybko postêpuj¹cy spadek liczebnoœci, notowany nie tylko w œrodkowej Polsce, ale tak e w ca³ym kraju oraz w wiêkszoœci krajów Europy (Birdlife International 2004, Sikora et al. 2007). Na terenie Ziemi ódzkiej udokumentowano regres liczebnoœci siewkowców w wielu wa nych w skali kraju dawnych ich ostojach zlokalizowanych w rozleg³ych dolinach rzecznych, np. w dolinach Bzury i Neru (Wojciechowski i Janiszewski 2003; Mielczarek et al. 2006). Za najwa niejsz¹ przyczynê trwaj¹cego od szeregu dziesiêcioleci spadku liczebnoœci tej grupy mo na niew¹tpliwie uznaæ ca³y kompleks zmian o charakterze œrodowiskowym zwi¹zanych g³ównie z osuszaniem dawnych terenów podmok³ych wskutek melioracji oraz zmian klimatycznych, ale tak e przemian w rolnictwie polegaj¹cych na rezygnacji z dawnych form ekstensywnego u ytkowania ziemi (Hagemeijer i Blair 1997; Tucker i Heath 1994, Rehfisch et 146 Beata Woziwoda... Zanikanie cenny gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk...

Tab. 1. Zmiany liczebnoœci wybranych gatunków ptaków (w parach lêgowych) na terenie torfowiska ugi Table 1. Changes of some breeding bird species number (in pairs) in the peat land ugi area Liczebnoœæ Liczebnoœæ Obecnoœæ Gatunek czêœci czêœci w SPEC zachodniej wschodniej Za³. I 1988 2008 1988 2008 DP B³otniak stawowy Circus aeruginosus 1 2 1 + B³otniak ³¹kowy Circus pygargus 1 + uraw Grus grus 3 1 + Wodnik Rallus aquaticus + 3 + 1 Kokoszka Gallinula chloropus + 2 Rybitwa czarna Chlidonias niger 4-5 SPEC3 Czajka Vanellus vanellus 6 2 SPEC2 Krwawodziób Tringa totanus 1 SPEC2 Kszyk Gallinago gallinago cn. 2 1 cn. 4 3 SPEC3 Dudek Upupa epops 2 2 1 SPEC3 Brzêczka Locustella luscinioides cn. 2 + 2 al. 2004). Przeciwdzia³anie skutkom zwi¹zanym z osuszaniem terenów podmok³ych, ze wzglêdu na skalê tego zjawiska jest czêsto bardzo trudne lub wrêcz niemo liwe. W ostatnich latach, w Polsce próbuje siê przeciwdzia³aæ czynnikom zwi¹zanym z niekorzystnymi z punktu widzenia wymagañ ekologicznych siewkowców zmianami w rolnictwie poprzez wprowadzenie ochrony czynnej. Realizacja czynnej ochrony siedlisk wymaga jednak spo³ecznej akceptacji w³aœcicieli gruntów. Propagowanie wiedzy na temat ekologii i preferencji siedliskowych gatunków ptaków, wœród których czêœæ, jak np. czajka, s¹ powszechnie znane i lubiane, niew¹tpliwie przyczyni siê do podjêcia dzia³añ ukierunkowanych na utrzymanie ich biotopów. Dzia³ania te mog¹ byæ wspierane finansowo w ramach rolno-œrodowiskowego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), w tym szczególnie pakietu 5. tego programu: Ochrona zagro onych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 oraz pakietu 3: Ekstensywnie trwa³e u ytki zielone (Cenian 2009). Ochrona siedlisk cennych gatunków ptaków przyczyni siê do ochrony ca³ej ró norodnoœci biocenoz, a chronione gatunki spe³ni¹ rolê gatunków os³onowych lub parasolowych (umbrella species). Niew¹tpliwie spoœród trzech w/w gatunków siewkowców najwiêksze szanse ochrony ma kszyk. W przeciwieñstwie do czajki i krwawodzioba akceptuje on jako tereny lêgowe tak e niewielkie powierzchniowo obszary podmok³e oraz zaroœniête wy sz¹ roœlinnoœci¹ zieln¹, s³abiej zgryzan¹ przez byd³o lub koszon¹ z mniejsz¹ regularnoœci¹. Poziom zalewu wod¹ musi byæ jednak nieco wy szy, pod³o e mniej zwarte i silniej uwodnione ze wzglêdu na specyficzny, polegaj¹cy na g³êbokim sondowaniu dziobem w gruncie, sposób erowania. Kszyk jest tak e mniej wra liwy na zarastanie terenu krzewami i drzewami (Green et al. 1990, Wilson et al. 2004). Dowód na mniejsz¹ wra liwoœæ na niekorzystny wp³yw sukcesji roœlinnej na ten gatunek widaæ równie na badanym obszarze torfowiska ugi. Regres liczebnoœci kszyka by³ mniejszy ni w przypadku niemal równie licznej pod koniec lat 80. XX w. czajki, a obec- Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 147

nie ptak ten gniazduje nie tylko we wschodniej czêœci na terenie ekstensywnie u ytkowanych ³¹k, ale tak e w zakrzewionej czêœci zachodniej. Z kolei zmniejszenie siê liczebnoœci na badanym terenie obydwu b³otniaków ma prawdopodobnie przede wszystkim pod³o e troficzne. Obszary zaroœniête wy szymi i rosn¹cymi w wiêkszym zwarciu ni w przesz³oœci ³ozowiskami lub nawet zadrzewieniami (czêœæ zachodnia) spowodowa³y wy³¹czenie znacznej powierzchni dawnych terenów ³owieckich obu gatunków przedstawicieli grupy wyspecjalizowanej w polowaniu na terenach otwartych (np. Clarke et al. 1993, Arroyo et al. 2009). Z tego punktu widzenia niekorzystnie, wskutek naturalnej sukcesji roœlinnej, zmieni³a siê równie u ytkowana rolniczo czêœæ wschodnia terenu badañ. Generalnie w przypadku obydwu gatunków b³otniaków w naszym kraju obserwujemy w d³u szej perspektywie czasowej wzrost liczebnoœci populacji lêgowych. T³umaczy siê to przede wszystkim wprowadzeniem w krajach Europy ochrony ptaków szponiastych, ograniczeniem stosowania szczególnie szkodliwych œrodków ochrony roœlin, ale tak e zmianami w biologii polegaj¹cymi na akceptacji upraw rolnych jako miejsc gniazdowania. Jednak lokalne lub okresowe trendy tych zmian mog³y w ostatnich latach mieæ inny charakter np. wskutek niekorzystnych zmian œrodowiskowych (Sikora et al. 2007), tak jak mia³o to miejsce na terenie torfowiska ugi. Podobne przyczyny mog³y spowodowaæ znaczny spadek liczby gniazduj¹cych par dudka. Tak e i w tym przypadku zarastanie dawnych ³¹k i pastwisk wskutek zaniechania u ytkowania, oraz rozwój pokrywy zaroœlowej i leœnej na obszarach dawnych muraw napiaskowych w bezpoœrednim otoczeniu torfowiska, za spraw¹ dawnych nasadzeñ, musia³o silnie ograniczyæ powierzchnie najdogodniejszych erowisk. Ptak ten jest wyspecjalizowany w zdobywaniu pokarmu na terenach otwartych o miêkkim pod³o u, poroœniêtych sk¹p¹ lub krótk¹ roœlinnoœci¹ zieln¹ i zasobnych w du e owady yj¹ce pod powierzchni¹ gruntu takie jak turkucie podjadki Gryllotalpa gryllotalpa i œwierszcze (Arlettaz et al. 2010). Trudniejszy do jednoznacznego zidentyfikowania jest powód zaniku kolonii rybitwy czarnej. Z jednej strony istotne znaczenie mo e mieæ kryzys liczebnoœci gatunku na poziomie populacyjnym. Ptak ten wykazuje istotny spadek liczebnoœci nie tylko w naszym kraju, ale i w wiêkszoœci krajów europejskich (Birdlife International 2004, Sikora et al. 2007). Z drugiej strony, znaczenie mog³o mieæ samorzutne rozprzestrzenianie siê roœlinnoœci zaroœlowej otaczaj¹cej dawne, niewielkie torfianki i stopniowe zamykanie siê przestrzeni wokó³ nich na terenie torfowiska ugi. Mog³o to wykluczyæ mo liwoœæ gniazdowania gatunku preferuj¹cego otwarte tereny podmok³e, jakim jest rybitwa czarna. Jedyna, niew¹tpliwie pozytywna zmiana awifauny lêgowej torfowiska ugi, wi¹ e siê z pojawieniem siê na badanym terenie par lêgowych urawia. W tym jednak wypadku t³umaczyæ j¹ mo na w trendach liczebnoœci w skali ponadlokalnej. uraw zwiêksza szybko swoj¹ liczebnoœæ w krajach basenu Morza Ba³tyckiego co najmniej od pocz¹tku lat 90. XX wieku, a wzrost ten jest szczególnie silny m.in. w Polsce (Birdlife International 2004, Sikora et al. 2007). Niew¹tpliwie najwa niejszym czynnikiem powoduj¹cym te zmiany by³o zmniejszenie siê p³ochliwoœci urawia. Umo liwi³o to wykorzystanie jako terenów lêgowych miejsc dawniej niedostêpnych ze wzglêdu na znaczny poziom penetracji ludzkiej. uraw nie jest gatunkiem szczególnie wyspecjalizowanym pod wzglêdem preferencji okreœlonych typów siedlisk podmok³ych i mo e gniazdowaæ w ich bardzo szerokim spektrum od niewielkich, œródpolnych oczek otoczonych w¹skim pasem ³ozowisk i roœlinnoœci szuwarowo-bagiennej, poprzez rozleg³e szuwary ró nych typów porastaj¹cych brzegi jezior i stawów rybnych, torfowiska wysokie i przejœciowe a do rozleg³ych zalewanych ³ozowisk oraz dojrza³ych olsów i ³êgów. W przypadku tego gatunku zmiany sukcesyjne, polegaj¹ce na rozprzestrzenianiu siê roœlinnoœci zaroœlowej i drzewiastej nie mog³y mieæ wiêc istotnego znaczenia, a nawet mog³y okazaæ siê korzystne. 148 Beata Woziwoda... Zanikanie cenny gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk...

Podsumowanie i wnioski W ostatnich 30 latach na obszarze leœno-torfowiskowym ugi stwierdzono kierunkowy rozwój zbiorowisk zaroœlowych i leœnych oraz zanikanie zbiorowisk szuwarowych, ³¹kowych i wodnych. W obrêbie piaszczystych wydm i wyniesieñ zlokalizowanych w czêœci po³udniowej i zachodniej w bezpoœrednim otoczeniu torfowiska odnotowano wyraÿny wzrost powierzchni leœnej, niemal ca³kowit¹ redukcjê ekstensywnych upraw rolnych i znacz¹ce zmniejszenie siê powierzchni muraw napiaskowych. Nie odnotowano istotnych zmian w sposobie zagospodarowania terenu wschodniej czêœci analizowanego obszaru, u ytkowanego jako ³¹ki koœne i pastwiska. Utrata siedlisk terenów otwartych sta³a siê realnym zagro eniem dla niektórych wystêpuj¹cych na tym obszarze cennych gatunków ptaków. Stwierdzono spadek liczebnoœci par lêgowych m.in. b³otniaków i siewkowców. Odnotowany wzrost liczebnoœci urawia, wpisuje siê w szersze, ogólnopolskie lub/i europejskie trendy tego gatunku. Dla zachowania ró norodnoœci gatunkowej ptaków wystêpuj¹cych na obszarze torfowiska ugi wskazane jest utrzymanie i kompleksowa ochrona mozaiki siedlisk, w tym: utrzymanie otwartej toni wodnej w obrêbie potorfi, obejmuj¹ce tak e w razie koniecznoœci sztuczne pog³êbienie zbiorników; hamowanie sukcesji roœlinnoœci szuwarowej w obrêbie zbiorników poprzez wykaszanie pasa trzcin (w okresie zimowym) lub turzyc od strony lustra wody; utrzymanie niewielkich powierzchniowo p³atów ³¹k i szuwarów zlokalizowanych w obrêbie zaroœli wierzbowo-kruszynowych poprzez ich coroczne jednorazowe wykaszanie; ograniczenie sukcesji roœlinnoœci zaroœlowej, w tym celowe usuwanie krzewiastych wierzb z miejsc dotychczas otwartych; zachowanie otwartego krajobrazu w otoczeniu torfowiska poprzez utrzymanie ekstensywnej gospodarki rolnej polegaj¹cej na koœnym u ytkowaniu ³¹k i prowadzeniu wypasu; zachowanie fragmentów ciep³ych muraw napiaskowych na wydmie granicz¹cej od zachodu z torfowiskiem; zachowanie drzew dziuplastych i starodrzewu w otoczeniu i w obrêbie torfowiska. Literatura Arlettaz R., Schaad M., Reichlin T. S., Schaub M. 2010. Impact of weather and climate variation on Hoopoe reproductive ecology and population growth. Journal of Ornithology 151: 889-899. Arroyo B., Amar A., Leckie F., Buchanan G.M., Wilson J.D., Redpath S. 2009. Hunting habitat selection by hen harriers on moorland: Implications for conservation management. Biological Conservation 142, 3: 586-596. Birdlife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK. Cenian Z. 2009. Ptaki otwartego krajobrazu. Komitet Ochrony Or³ów, Olsztyn. Clarke R., Bourgonnje A., Castelans H. 1993. Food niches sympatric Marsh Harriers Circus aeruginosus and Hen Harriers C. cyaneus on the Dutch coast in winter. Ibis 135: 424-431. Dembek W. (red.) 2002. Aktualne problemy ochrony mokrade³. Walory przyrodnicze mokrade³ a ich u ytkowanie rolnicze. Wydawnictwo IMUZ, Falenty. Dembek W. (red.) 2003. Aktualne problemy ochrony mokrade³. Czynna ochrona przyrody mokrade³. Wydawnictwo IMUZ, Falenty. Dobrowolski K. A., Lewandowski K. 1998. Ochrona œrodowisk wodnych i b³otnych w Polsce. Ofic. Wydaw. Inst. Ekologii PAN, Dziekanów Leœny. Dolata P.T. 1996. Zagadnienia naturalnoœci i renaturalizacji siedlisk podmok³ych wa nych dla ptaków wodnych i b³otnych w Polsce. Przegl. Przyr. 7, 3-4: 215-230. Gromadzki M., Dyrcz A., G³owaciñski Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Gdañsk. Green R.E., Hirons G.J.M., Creswell B.H. 1990. Foraging habitats of female common snipe Gallinago gallinago during the incubation period. J. Appl. Ecol. 27: 325-335. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 149

Hagemeijer E. J. M., Blair M. J. 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T&A D Poyser, London. Janiszewski T. 2009. Zbiornik Jeziorsko PLB100002 (IBA PL078). W: Chmielewski S., Stelmach R. Ostoje ptaków w Polsce wyniki inwentaryzacji. Czêœæ 1. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ: 141-150. Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 2005. Ochrona mokrade³. W: Gwiazdowicz D. (red.). Ochrona przyrody w Lasach. Cz. II. Ochrona szaty roœlinnej. Ornatus, Poznañ. Mielczarek S., Grzybek J., Janiszewski T., Michalak P., W³odarczyk R., Wojciechowski Z. 2006. Awifauna doliny Neru w latach 1984-2005. Not. Ornit. 47: 159-173. Pawlaczyk P., Wo³ejko L., Jermaczek A., Stañko R. 2001. Poradnik ochrony mokrade³. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin. Rehfisch M. M., Austin G. E., Freeman S. N., Armitage M. J. S., Burton N.H.K. 2004. The possible impact of climate change on the future distributions and numbers of waders on Britain's non-estuarine coast. Ibis 146: 70-81. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chyralecki P. 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lêgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ. Silva J. P., Philips L., Jones W., Eldridge J., O'Hara E. 2007. LIFE and Europe's wetlands. Restoring a vital ecosystem. Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg. Tomia³ojæ L. (red.). 1993. Ochrona przyrody i œrodowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Tomia³ojæ L. (red.). 1995. Ekologiczne aspekty melioracji wodnych. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Tucker G.M., Heath M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife International, Cambridge. Wo³ejko L., Stañko R., Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2004. Poradnik ochrony mokrade³ w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Œwiebodzin. Wilson, A.M., Ausden, M., Milsom, T.P. 2004. Changes in breeding wader populations on lowland wet grasslands in England and Wales: causes and potential solutions. Ibis 146 (Suppl. 2): 32-40. Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu miêdzynarodowym w Polsce. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki. Wojciechowski Z., Janiszewski T. 2003. Zmiany awifauny lêgowej w Pradolinie Warszawsko-Berliñskiej miêdzy êczyc¹ a owiczem w latach 1970-2001. Not. Ornit. 44: 249-262. Woziwoda B. 2010. Ukierunkowane i nieukierunkowane oddzia³ywania antropogeniczne wp³ywaj¹ce na rozwój roœlinnoœci leœnej i zaroœlowej na obszarach torfowiskowych. W: Szczepkowski A, Obidziñski A. (red.) LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego Planta in vivo, in vitro et in silico. Warszawa, 6-12 wrzeœnia 2010. Streszczenia referatów i plakatów: 69. Woziwoda B., Ambro kiewicz K. 2009. Zró nicowanie zbiorowisk leœno-zaroœlowych jako wynik oddzia³ywañ antropogenicznych w Glinnie nad Wart¹. W: Staniaszek-Kik M., Wolski G. (red). Ogólnopolska Konferencja Dynamika roœlinnoœci w warunkach antropopresji i ochrony warsztaty geobotaniczne ódÿ-spa³a 25-27 czerwca 2009 r. Program konferencji. Streszczenia referatów i plakatów: 58. Woziwoda B., Komperda A. 2009. Zanikanie gatunków torfowiskowych w wyniku antropopresji i sukcesji naturalnej w Glinnie nad Wart¹. W: Staniaszek-Kik M., Wolski G. (red). Ogólnopolska Konferencja Dynamika roœlinnoœci w warunkach antropopresji i ochrony warsztaty geobotaniczne ódÿ-spa³a 25-27 czerwca 2009 r. Program konferencji. Streszczenia referatów i plakatów: 59. Woziwoda B., Michalska-Hejduk D. 2011. Roœlinnoœæ rzeczywista torfowiska ugi mapa [w:] Antropogeniczne przemiany szaty roœlinnej torfowisk doliny Warty na wysokoœci zbiornika Jeziorsko Grant MNiSW nr N305 091 32/3125 raport z badañ, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roœlin U, ódÿ. Beata Woziwoda Katedra Geobotaniki i Ekologii Roœlin U woziwoda@biol.uni.lodz.pl Tomasz Janiszewski Zak³ad Dydaktyki Biologii i Badania Ró norodnoœci Biologicznej U tomjan@biol.uni.lodz.pl 150 Beata Woziwoda... Zanikanie cenny gatunków ptaków w wyniku utraty siedlisk...