VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Cecylia Tatoj Universidad de Silesia en Katowice El tiempo y el espacio: análisis del aspecto de unos verbos de movimiento españoles y polacos escogidos Palabras clave: verbos de movimiento, aspecto, gramática contrastiva, gramática semántica Cuando hablamos del tiempo en la lengua polaca, no podemos omitir la cuestión del aspecto que es muy compleja. Para ilustrarla y brevemente comparar con la lengua española hemos escogido un grupo de verbos que describe una de las experiencias humanas más básicas, es decir, el desplazamiento. Como punto de partida para nuestro artículo, nos servirá la idea de la construcción mental de las situaciones de Langacker (2005: 14) que subraya que tenemos la capacidad de construir la misma situación de varios modos, y los significados de las locuciones son funciones tanto del contenido cognoscitivo de las locuciones como del proceso de la construcción de la situación puesta a los contenidos. En el estudio nos apoyaremos en la teoría de la gramática con base semántica propuesta por Karolak (1984 y siguientes), desarrollada y adaptada a la lengua española por Wilk-Racięska (1995 y siguientes). La mayor importancia tendrá para nosotros la prefijación de verbos de movimiento polacos y cambios semánticos que provoca. El material polaco usado en nuestro análisis procede del corpus hecho por el Intytut Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk bajo la dirección de Adam Przepiórkowski, y la base de artículos del periódico Gazeta Wyborcza. Hemos usado también diccionarios de español y polaco que incluimos en la bibliografía. 1 Verbos de movimiento De un sinfín de acontecimientos que podemos observar diariamente, somos capaces de abstraer unos esquemas que después expresamos con palabras, pero cada lengua lo hace de una forma un poco diferente. Por lo tanto podemos 347
VERBA HISPANICA XX/1 observar que tanto en el español y en el polaco encontramos un número bastante alto de verbos que expresan el movimiento, pero ambas lenguas enfocan diferentes características del mismo. En líneas muy generales 1, siguiendo las investigaciones hechas por Morimoto (2001), podemos decir que la lengua española contiene dos tipos de verbos: Verbos de Desplazamiento (VVDD), por ejemplo ir, venir, llegar, salir, subir, bajar, cruzar, entrar, etc., que incluye la propiedad de la direccionalidad; y Verbos de Movimiento (VMMs) del tipo de caminar, andar, correr, nadar, volar, etc., con una subclasificación de: Verbos de Movimiento (VMMs) del tipo de temblarse, agitarse, balancearse, ondear, etc. Sin embargo, en polaco tanto el desplazamiento como el modo están incluidos en un sólo verbo, así encontramos verbos tipo: iść ( ir andando ), jechać ( ir en un medio de transporte ), biec ( ir corriendo ), płynąć ( ir nadando, navegando o flotando ), lecieć ( ir volando ), etc., que suelen usarse para hablar de un desplazamiento que no se repite. Hay también un grupo de verbos que, a parte de la información sobre el modo de desplazamiento incluyen la información sobre la habitualidad de la acción, son los siguientes: chodzić ( ir andando habitualmente ), jeździć ( ir en un medio de transporte habitualmente ), biegać ( ir corriendo habitualmente ), pływać ( ir nadando, navegando o flotando habitualmente ), latać ( ir volando habitualmente ), etc. Al mismo tiempo estos verbos podemos usar para hablar de movimiento sin ningún rumbo concreto y en este caso no hablamos de la habitualidad. Por ejemplo: Chodzi do parku. ( Va al parque (habitualmente).) Chodzi po parku. ( Está andado/caminando/paseando por el parque.) 2 Qué es el aspecto? En nuestro estudio, siguiendo la propuesta de Karolak (1997 y siguientes), optamos por tratar el aspecto como una parte integrante del concepto (predicado) cuyo exponente es el símbolo predicativo, una categoría gramatical. Como subraya Wilk-Racięska (2004a: 16), el aspecto no tiene carácter subjetivo puesto que está previamente determinado por los predicados que son inherentemente imperfectos o inherentemente perfectivos, es decir, que encierran en sí mismos un concepto continuo o un concepto momentáneo, 1 Para más información véase Tatoj (2010ª) y siguiente. 348
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ respectivamente. Respecto a esta cuestión, la gramática con base semántica postula la existencia de las configuraciones aspectuales, que pueden definirse como construcciones predicativas complejas donde los aspectos inherentes a cada componente predicativo se sobreponen de modo que el exponente superficial de tal configuración represente en fin sólo el aspecto dominante. Además, Wilk-Racięcka (2004a: 17), siguiendo a Karolak (1997: 138 y siguientes; 1998: 82 y siguientes), postula la existencia de dos aspectos básicos y cuatro tipos de estructuras aspectuales: aspecto perfectivo aspecto imperfectivo a) nociones perfectivas simples = a) nociones imperfectivas simples = básicamente perfectivas (= discontinuas o básicamente imperfectivas (= continuas): momentáneas): ejemplos: los verbos de estado y de ejemplos: los verbos puntuales y/o actividad como: vivir, saber, ser, tener, semelfactivos: perder, ganar, dar un golpe, etc. hablar, pensar, etc. El aspecto simple discontinuo puede El aspecto siempre continuo puede representarse en español mediante el representase en español mediante el término ocurrir. término durar. b) nociones perfectivas derivadas = con la discontinuidad (momentaneidad) dominante = configuraciones aspectuales complejas. Pertenecen aquí, entre otras, las estructuras incoativas, terminativas, limitativas, resultativas, etc. La forma lógica: ocurrir (P) b) nociones imperfectivas derivadas = con el aspecto continuo dominante = configuraciones aspectuales complejas. ejemplos: configuraciones habituales (potenciales) y las télicas La forma lógica: durar (P) Como consecuencia de la posibilidad de formación de configuraciones aspectuales, la sintaxis con base semántica postula también la existencia de la imperfectividad y de la perfectividad derivadas, que son resultado de configurar aspectos primitivos con una jerarquía interna (Wilk-Racięcka, 2005b: 8). Es bien sabido que las lenguas naturales poseen diferentes mecanismos que les permiten derivar unos conceptos a partir de otros más simples. También las configuraciones aspectuales complejas pueden derivarse a partir de dos aspectos primitivos. Dado que no todas las combinaciones pueden utilizarse para efectuar esta derivación, las reglas de la combinatoria de los aspectos que propone la gramática con base semántica son las siguientes. Por regla general, un radical que represente un concepto simple o un producto de conceptos simples en cuanto al aspecto encierra un solo aspecto, mientras que un radical exponente de una estructura conceptual compleja, es decir, que se componga de conceptos aspectualmente no idénticos, engloba muchos aspectos jerarquizados. 349
VERBA HISPANICA XX/1 3 El aspecto de los verbos de movimiento Los verbos de movimiento españoles los podemos dividir en dos grupos: de aspecto imperfectivo y de aspecto perfectivo. Los primeros son dinámicos de acción y se basan en el concepto simple de continuidad. Entre ellos encontramos los verbos: ir, andar, correr, caminar, nadar y volar. En polaco a este grupo pertenecen verbos tales como: iść, jechać, biec, płynąć, lecieć que expresan un movimiento que se realiza de un modo concreto, una sola vez y no contienen ninguna idea del límite; y, al mismo tiempo, sus derivados: chodzić, jeździć, biegać, pływać, latać que expresan un movimiento sin ningún rumbo concreto o un movimiento que se repite varias veces o que se trata de una actividad habitual. Esto ocurre así porque la lengua polaca permite incluir la información sobre la repetición o la habitualidad en el verbo, lo que en español tiene que ser expresado mediante un complemento o por el contexto. Tanto el grupo de los verbos españoles como de los verbos polacos es dinámico, de acción, y en su estructura contiene el componente semántico de duración. Vale la pena añadir que cuando con los verbos españoles, que acabamos de mencionar (ir, andar, correr, caminar, nadar y volar), usamos el tiempo presente y el pretérito imperfecto el concepto de continuidad sigue siendo dominante. Por ejemplo: Vamos a casa. Nada mucho. Vuela en avión. Pero si los usamos en otros tiempos, por ejemplo en el pretérito perfecto, préterito indefinido o futuro, notamos que son nociones perfectivas derivadas: Hemos ido a casa. Nadó mucho. Volaré en avión. Los verbos españoles venir, llegar, entrar y salir tienen en su estructura interna el aspecto perfectivo, son básicamente discontinuos, es decir, nombran un estado de cosas puntual que se podría representar mediante el término ocurrir. Como subraya Wilk-Racięska (2004a: 65), «[ ] los predicados de este tipo [ ] no pueden incluirse en la misma clase aspectual que los predicados de acción y de proceso cuya dominante es el aspecto continuo y, por este motivo nos permitimos incluirlos en el grupo de logros que ocurren en un punto». Al mismo tiempo deberíamos notar que los predicados no encierran 350
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ en su estructura un cambio de estado que implique un estado resultante. Como explica Wilk-Racięska (2004: 64), en el caso del predicado llegar, no es posible probar que alguno de ellos implique un estado resultante, «un cambio intrínseco que afecte al sujeto». La autora da el siguiente ejemplo: Se durmió el niño significa que ha ocurrido algo que ha provocado que el niño está dormido/ duerme (El niño empezó a dormir). Sin embargo, la frase Pedro llegó a casa no significa que ha ocurrido algo que ha provocado que Pedro *está llegado/*llega a casa. Análogamente podemos analizar el uso de otros predicados por ejemplo: Pedro vino a casa no significa que ha ocurrido algo que ha provocado que Pedro *está venido/*viene a casa. Pedro entró en la habitación no significa que ha ocurrido algo que ha provocado que Pedro *está entrado/*entra en la habitación. Esto es porque, como observa Wilk-Racięska (2004: 64), el predicado llegar (y, según nosotros, también los otros predicados que acabamos de enumerar) no acepta la forma estar + participio pasado, con la que se puede expresar, de un modo más natural, un estado resultante. De acuerdo con Kryzia (1986: 104), los verbos de estado o de acción no expresan cambio en la realidad, es decir, no incluyen un elemento de cambio. Pueden incluir destinos espaciales o temporales, por ejemplo, dojść do domu ( llegar a casa ); sin embargo, éstos no deciden sobre la finalidad de una acción o estado, sino que muestran el logro del destino o la finalidad de un lapso de tiempo. Así, se puede decir: Doszli do domu, minęli go i weszli w las (Kryzia 1986: 104) ( Llegaron a casa, la pasaron/sobrepasaron y entraron en el bosque ). No obstante, según Wilk-Racięska (2004: 64), ello no significa que los semantemas que representan aquellos predicados no puedan expresar tal estado resultante de alguna manera. Siendo discontinuos, aquellos predicados encierran en su estructura el concepto de límite, hecho que les permite representar construcciones télicas ( No te pongas nervioso, Alberto ya está llegando!). Para buscar los equivalentes polacos de predicados de aspecto perfectivo tenemos que empezar por los predicados de aspecto imperfectivo, poque en polaco son ellos los que al unirse con los prefijos se convierten en nociones perfectivas derivadas con la discontinuidad (momentaneidad) como dominante. Son configuraciones aspectuales complejas. Los predicados iść, jechać, biec, płynąć, lecieć ( ir andando, ir en un medio de transporte, ir corriendo, ir nadando, navegando o flotando, ir volando ), etc., expresan duración y no encierran en su interior ninguna idea de límite; mientras que 351
VERBA HISPANICA XX/1 los predicados al unirse con los prefijos tienen la misma base continua, a la que se añade un componente perfectivo (es decir, los prefijos). Por esta razón se expresan mediante el término «ocurrir». Por ejemplo, los prefijos tipo przy-, do-, nad-, za-, al unirse con los verbos iść, jechać, precisan la direccionalidad (acercándose al significado de los verbos españoles venir y llegar pero incluyendo el modo de movimiento) y al mismo tiempo expresan la perfectividad (y, por eso, tienen formas sólo en pasado y futuro) como lo podemos observar en las siguientes frases: Któregoś dnia przyszedł do mnie i oświadczył, że chce zostać mudżahedinem powiedział mi potem Muslim. Polami, ścieżkami, lasami doszliśmy do Wisły, gdzie pierwszy raz z bliska zobaczyliśmy Niemców. Trenował kiedyś sporty walki, ale to nieprawda, że obezwładnił ściganego, bo akurat nadjechali funkcjonariusze. Żadnych plotek, żadnej obmowy i gdybym miał czas, zaraz bym do Pani zaszedł, by Ją o tym upewnić. Los verbos polacos przyszedł, doszliśmy, nadjechali, zaszedł se traducen al español como vino, llegamos, llegaron/se acercaron en coche, le visitó/vino a su casa. No obstante, al juntar los derivados de iść, jechać, es decir, chodzić, jeździć, con los mismos prefijos, el aspecto continuo vuelve a la posición dominante y podemos usarlos en el tiempo presente para expresar una sola acción. Por ejemplo: I ja właśnie przychodzę do pani, żeby zapytać... Nie panna to jeszcze jedzie, ale ten, który mi może ślub z nią dać odrzekł bystrooki pan Wołodyjowski - gdyż z daleka poznaję, że to ksiądz biskup Parczewski nadjeżdża z księdzem Białozorem, archidiakonem wileńskim. Na czwarty dzień pociąg dojeżdża do Kosowa Lackiego, gdzie Niemcy każą ludziom wysiadać w polu i zostawiają ich swojemu losowi. W tej chwili przed gmach sądu zajeżdża powóz, a w nim pan Łęcki. Los verbos przychodzę, nadjeżdża, dojeżdża, zajeżdża se traducen al español como vengo, se acerca/viene en coche, está llegando/se está acercando, viene. Al mismo tiempo, si usamos los derivados chodzić, jeździć, con los prefijos, en el pasado o en el futuro, al aspecto continuo se le añade la habitualidad. Por ejemplo: 352
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Nikt do niego nie przychodził, nikt go nie odwiedzał, nie radził się, nawet się z nim nie kłócił. Gdy nadchodziły zimna, wtedy z pewną przykrością okręcała matka nogi onucami i pakowała je w duże juchtowe buty. Mijały tygodnie i miesiące, a Śliwka ciągle dojeżdżał do Pelplina, spędzając poza pracą większość czasu w pociągu. Był zapalonym motocyklistą i często zajeżdżał do mnie na motorze. Los verbos przychodził, nadchodziły, dojeżdżał, zajeżdżał se traducen al español como venía, venían, se acercaba/venía en coche, venía en moto. Por otro lado, conviene recordar que, como subraya S. Karolak (2001: 598-599), la diferencia entre el aspecto perfectivo e imperfectivo no tiene por qué ser expresada en el verbo: Całą drogę przejechali w milczeniu. ( Pasaron todo el camino en silencio. ) Całą drogę jechali w milczeniu. ( Iban todo el camino en silencio. ) Según el autor la configuración limitativa representada por los verbos delimitativos y perdurativos no puede ser monoaspectual. Es decir, incluye ex definitione tanto el componente imperfectivo como el perfectivo. En la estructura de dichos verbos el segundo tiene su exponente formal en el prefijo prze-, pero los prefijos son sólo morfemas-clasificadores. El exponente de sentido perfectivo es el componente. El sentido de la perfectividad, el aspecto momentáneo, es el componente de intervalo temporal que encierra el intervalo y está expresado por el componente. Es decir, para expresar la configuración perfectiva (momentánea) no es necesario el morfema-clasificador. 4 La prefijación de los verbos de movimiento polacos y los cambios de significado Después de comentar el papel que juegan los prefijos en el aspecto polaco y para dar una visión general de las posibilidades que ofrecen en cambios semánticos, nos parece adecuado acercarnos a los prefijos polacos que se unen con los verbos iść, chodzić ( ir andando, ir andando habitualmente ) y jechać, jeździć ( ir en un medio de transporte, ir en un medio de transporte habitualmente). Vale subrayar que la mayoría de los prefijos que vamos a analizar también se unen con otros verbos que se mencionan arriba: biec, biegać ( ir corriendo, ir 353
VERBA HISPANICA XX/1 corriendo habitualmente ), płynąć, pływać ( ir nadando, navegando o flotando, ir nadando, navegando o flotando habitulamente ), lecieć, latać ( ir volando, ir volando habitualmente ), etc., pero los dejaremos para otro estudio. Antes que nada cabe señalar que los prefijos que vamos a analizar forman parte del grupo de afijos deícticos verbales y, como subraya Maciejewski (1996: 37), describen el movimiento del referente en relación a aquí y allí del referente y/o al campo del remitente/destinatario. Al explicar los significados de dichos verbos con prefijos, nos basaremos en Wróbel (1998: 555-557) que propone formar tres grupos generales: 1) Prefijos que indican acercamiento. 2) Prefijos que indican alejamiento. 3) Prefijos que incluyen otras informaciones en cuanto a la direccionalidad. El mismo autor subraya que los mismos prefijos (desde el punto de vista de la fonología), pueden añadir diferentes significados, lo que marcaremos a continuación, por ejemplo el prefijo pod-. Los tres grupos, según el autor, se dividen en otros más detallados 2 : 4.1 Las formaciones que indican el acercamiento a los objetos a) acercamiento total (eventualmente una unión) visto desde el punto de la llegada; se expresa con el prefijo przy- (przyjść, przychodzić, przyjechać, przyjeżdżać 3 ), lo que se traduce al español usando los verbos llegar o venir, por ejemplo: Jan przyszedł do domu. Jan przychodzi do pracy o 8. Maria przyjechała do nas z Marianem. Anna przyjeżdża do babci raz w tygodniu. b) acercamiento total (eventualmente una unión) al lugar de destino como un punto fronterizo, lo que nos hace pensar en el verbo español llegar ; se expresa con el prefijo do- (dojść, dochodzić, dojechać, dojeżdżać): Doszliśmy do końca. Nigdy nie dochodził do naszego domu. 2 Citamos la división hecha por el autor mencionado, añadiendo nuestros ejemplos. 3 Como hay cambios morfológicos en la raíz, consideramos importante, presentar los cuatro infinitivos. 354
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Dojechaliśmy szczęśliwie na miejsce. Już dojeżdżamy. c) acercamiento parcial visto desde el punto de destino; se expresa con pod- (podejść, podchodzić, podjechać, podjeżdżać), lo que en español expresamos con el verbo acercarse : Podszedł do biurka i sięgnął po telefon. Sztucznie ożywiony, wciąż podchodził do baru, prosząc o nowego drinka. Kiedy podjechał do nas bliżej, zaczęliśmy krzyczeć. Schabek podjeżdżał czasem ciągnikiem czy starą ładą pod stację benzynową. d) acercamiento parcial visto desde el punto de destino, en el que se encuentra el hablante (lo que nos hace compararlo con el verbo español venir o acercarse ), con un aspecto de esperar; se expresa con nad- (nadejść, nadchodzić, nadjechać, nadjeżdżać): Po kwadransie uliczką nadszedł pięćdziesięcioletni tubylec. Czekaliśmy, a on nie nadchodził. Z naprzeciwka nadjechał radiowóz. Właśnie nadjeżdżał tramwaj. e) acercamiento al punto de destino visto desde el punto de partida; se expresa con za- (zajść, zachodzić, zajechać, zajeżdżać), lo que con los verbos iść, chodzić, se acerca al significado del verbo visitar, y con los verbos jechać, jeździć, al significado de venir o llegar : Żadnych plotek, żadnej obmowy i gdybym miał czas, zaraz bym do Pani zaszedł, by Ją o tym upewnić. Od czasu do czasu zachodziłem na mały klasztorny cmentarz. Wtedy pod stację zajechał czerwony volkswagen. Był zapalonym motocyklistą i często zajeżdżał do mnie na motorze. f) acercamiento al punto de destino visto desde el punto de partida, con la acentuación de la fase inicial, se expresa por po- (pójść, pochodzić, pojechać, pojeździć): Zrobił obrażoną minę i poszedł dalej. Karol mu nic nie odpowiedział, bo odszedł spiesznie, a Moryc pochodził jeszcze po fabryce i z irytacją spostrzegał wszędzie, że buduje się porządnie, że buduje się bardzo drogo. 355
VERBA HISPANICA XX/1 Afgańczycy oczywiście nie pojechali do Ameryki. Sam z ochotą pojeździłbym po mieście. g) acercamiento hacia un punto comun z- (zejść, schodzić, zjechać, zjeżdżać), lo que se traduce al español como juntarse : Chłopcy zeszli się na kolację. Wszyscy obudzili się wcześnie, zaraz zaczną się schodzić na herbatę i bułki. Oto obaj, szukając się, tego samego dnia zjechali się w Moskwie. Do wioski zjeżdżali ważni i pomniejsi komendanci z innych dolin, przełęczy i miast. h) acercamiento hacia un lugar: - hacia dentro: w- (wejść, wchodzić, wjechać, wjeżdżać), traducido como entrar : Wszedł do kościoła. Nigdy do niego nie wchodził. Zanim nie wjechał na czołgu do Kabulu, nigdy nie widział wielkiego miasta. Pociąg zwolnił, wjeżdżał na peron, za szybą zobaczyła napisy. - desde abajo para quedarse por debajo o al lado: pod- (podejść, podchodzić, podjechać, podjeżdżać), traducido como acercarse : Podszedł pod mury. Z wolna podchodził pod mury. Podjechał pod górę. Czołgi podjeżdżały pod drzwi pałacu. - desde abajo hacia arriba: w- (wejść, wchodzić, wjechać, wjeżdżać), traducido como subir : Zostawiłem ją, wszedłem na piętro i odszukałem sypialnię gospodarza. Wchodził po schodach tuż za nami. Dotarł do gmachu szpitala, wjechał windą na swoje piętro i ostrożnie nacisnął przycisk dzwonka. Wjeżdżała windą na 10 piętro. - hacia arriba y quedarse ahí: na- (najść, nachodzić, najechać, najeżdżać): Nieprzyjaciel naszedł ojczyznę. 356
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Gdy wróg zewnętrzny nachodzi ojczystą dzielnicę. Najechał na tył innego pojazdu. Wóz najeżdża na mnie, cofam się... 4.2 Formaciones que designan el alejamiento de los objetos a) alejamiento de un lugar, se expresa con od- (odejść, odchodzić, odjechać, odjeżdżać), lo que se puede traducir como irse : Spochmurniał na te słowa i odszedł zasmucony. Całował ją w czoło i odchodził. Autobus odjechał. Czyliż raz odjeżdżałem i wracałem? b) alejamiento simultáneo de los objetos o de sus partes, se expresa con roz- (rozejść, rozchodzić, rozjechać, rozjeżdżać) se traduce como dispersarse, alejarse, separarse : Zapach rozszedł się po całej okolicy. Światło rozchodzi się na wszystkie strony. Rozjechali się po świecie, założyli rodziny. Spotykali się raz w roku w Krakowie, potem rozjeżdżali każdy w swoją stronę. c) breve alejamiento, se expresa por u- (sólo las formas ujść, ujechać, las otras han cambiado el significado): Uszedł parę kroków. Nie ujechał jednak daleko, bo wylądował w rowie. d) alejamiento de un lugar: wy- (wyjść, wychodzić, wyjechać, wyjeżdżać) se puede traducir como salir : Wyszedł ze swojej kryjówki. Dzięki jego opowiadaniom zobaczyłam mojego Dziadka, jak wychodzi rano przed dom... Moja rodzina, bojąc się prześladowań, wyjechała do Pakistanu. Pan Przesmycki wyjeżdża jutro do Szwajcarii. e) alejamiento desde arriba hacia abajo; z- (zejść, zchodzić, zjechać, zjeżdżać), lo que se traduce como bajar : 357
VERBA HISPANICA XX/1 Zszedł z góry Syjon. Nie wolno było jedynie schodzić na najniższy taras. Gdy Wokulski powoli zjechał z góry, zwróciła do niego konia i zawołała niecierpliwie... Żołnierze zjeżdżali w dół z wysokiego słupa. 4.3 Otras informaciones sobre la dirección a) la dirección hacia arriba, usada sólo para hablar de los cuerpos celestes: wz- (wzejść, wschodzić): Słońce wschodzi o 6. b) desplazamiento desde un sitio a otro: prze- (przejść, przechodzić, przejechać, przejeżdżać), lo que podemos traducir como pasar, cruzar, etc.: Przeszedł przez jezdnię i znalazł się w parku. Bardzo ostrożnie przechodziłem koło potoku. W młodości przejechał prawie całą Małopolskę i Śląsk. Zaczęło padać, gdy przejeżdżał pod torami kolejowymi. Hemos reunido en la siguiente tabla los prefijos que se unen con los verbos iść/ chodzić, jechać/jeździć: infinitivo imperfectivo polaco iść/chodzić infinitivo perfectivo polaco przyjść dojść podejść nadejść zajść pójść zajść wejść odejść rozejść zejść ujść wyjść wzejść przejść infinitivo imperfectivo polaco tipo: iterativo przychodzić dochodzić podchodzić nadchodzić schodzić pochodzić zachodzić wychodzić odchodzić rozchodzić schodzić uchodzić wchodzić wschodzić przechodzić 358
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ infinitivo imperfectivo polaco jechać/jeździć infinitivo perfectivo polaco przyjechać dojechać podjechać nadjechać zajechać odjechać rozjechać zjechać ujechać wyjechać wjechać przejechać infinitivo imperfectivo polaco tipo: iterativo przyjeżdżać dojeżdżać podjeżdżać nadjeżdżać zajeżdżać odjeżdżać rozjeżdżać zjeżdżać ujeżdżać wyjeżdżać wjeżdżać przejeżdżać La perfectividad está ligada con los prefijos que siempre cambian el significado de los verbos de movimiento. A veces el prefijo po- se presenta 4 como neutral, por ejemplo en la frase siguiente: Poszedl do szkoly. ( Ha ido a la escuela. ). Sin embargo, como subraya Nagórko (2005: 172), en muchos casos este prefijo añade al derivado el significado de ablatividad, es decir, el movimiento desde el que habla. Lo que se ve claramente, al compararlo con el prefijo przy-, como en la frase: Przyszedł o piątej i o siódmej poszedł do pracy. ( Vino a las 5 y a las 7 se fue al trabajo. ). Przyszedł se traduce vino y poszedł se fue, es decir son verbos que muestran dos rumbos opuestos. Al mismo tiempo deberíamos notar que los verbos polacos iść y jechać como imperfectos tienen formas sólo en el presente y el pasado. En el futuro no se usa la forma típica para otros verbos tipo robić, tańczyć, pić, etc., con el verbo auxiliar być (* będzie iść, będzie jechać), sino las formas de los verbos perfectivos pójść, pojechać (los verbos iść, jechać con el prefijo po-). Por ejemplo: Jutro do niego pójdę. ( Mañana iré a su casa. ) W poniedziałek pojedziemy tam. ( El lunes iremos allí (en un medio de transporte). ) En estos casos el prefijo po- pierde su significado ablativo y es neutral. En el análisis, necesariamente corto y breve, hemos analizado el aspecto de unos verbos de movimiento españoles y polacos escogidos. La importancia de este no está tanto en la descripción de todos los significados de los 4 Véase por ejemplo Pyzik (2003: 13). 359
VERBA HISPANICA XX/1 verbos, sino en la presentación de un fragmento de la conceptualización del movimiento codificada, gracias a ellos, en nuestra mente de la y presentación de la gran riqueza que ofrece el tema. El siguiente artículo lo tratamos como el primer paso para las futuras investigaciones, que pueden servir tanto para la descripción exacta de ambas lenguas como para los traductores y para los profesores de español o polaco como lengua extranjera. Bibliografía CLAVE: Maldonado González, C. (dir.) (1997): Clave. Diccionario del español actual. Madrid: Ediciones SM. Cuenca, M. J., Hilferty, J. (1999): Introducción a la lingüística cognitiva. Barcelona: Ariel. Diccionario Anaya de la Lengua (2002): Madrid Barcelona: Anaya. Doroszewski, W. (ed.) (1996): Słownik języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Drabik, L., Sobol, E. (eds.) (2007): Słownik języka polskiego PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Galán Rodríguez, C. (1995): «Aproximación al estudio de los verbos de movimiento en alemán y en español: movimiento real y empleos figurados». En: Anuario de estudios filológicos 1993, XVI. Universidad de Extremadura: Servicio de Publicaciones, 147-157. Grochowski, M. (1973): «Klasyfikacja semantyczna jednomiejscowych czasowników ruchu współczesnego języka polskiego». En: Prace Filologiczne XXIV, 99-116. Grzegorczykowa, R., Laskowski, R., Wróbel, H. (eds.) (1998): Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: PAN. Karolak, S. (1984): «Składnia wyrażeń predykatywnych». En: Zuzanna Topolińska (ed.): Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa: PWN, 11-211. Karolak, S. (1997a): «Aspect- catégorie grammaticale? Formalization des faits de langues». En: Studia kognitywne T. 2. Warszawa: SOW, 127-143. Karolak, S. (1997b): «Arguments contre la distinction: aspect / modalité d action (Aktionsart». En: Studia kognitywne T. 2. Warszawa: SOW, 175-192. Karolak, S. (2001): Od semantyki do gramatyki. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN. 360
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Karolak, S. (2002): Podstawowe struktury składniowe języka polskiego. Warszawa: SOW. Kryzia, W. (1986): «Czas trwania zdarzenia a aspekt i limitatywność czasownika». En: Roman Laskowski (ed.), Czas i przestrzeń w języku. Katowice: Uniwersytet Śląski, 97-104. Langacker, R. W. (2005): Wykłady z gramatyki kognitywnej. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Maciejewski, W. (1996): O przestrzeni w języku. Studium typologiczne z językiem polskim w centrum. Poznań: UAM Wydawnictwo Naukowe. Moliner, M. (1996): Diccionario de uso del español. Madrid: Editorial Gredos. Morimoto, Y. (2001): Los verbos de movimiento. Madrid: Visor Libros. Nagórko, A. (2005): «Prepozycje a prefiksy». En: Maciej Grochowski (ed.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 161-175. Porawska, J. (1991): Semantyczne aspekty frazeologii czasowników ruchu. Kraków: Universitas. Pyzik, J. (2003): Iść czy jechać, Ćwiczenia gramatyczne. Kraków: Universitas. Real Academia Española (1992 21 ): Diccionario de la Lengua Española. Madrid: Espasa. Tatoj, C. (2010a): «Análisis contrastivo del significado prototípico del verbo español ir y sus equivalentes polacos». En: Anuario de Estudios Filológicos, XXXIII, Universidad de Extremadura: Servicio de Publicaciones, 349-360. Tatoj, C. (2010b): «Wyrażanie przemieszczania się w języku hiszpańskim i polskim. Najważniejsze różnice na podstawie analizy wybranych czasowników». En: Mirosława Michalska-Suchanek (ed.), Literatura i język. Szkice opisowe i komparatywne. Gliwice: Prace Naukowe GWSP, 124-131. Tatoj, C. (2010c): «Qué escenas describe el verbo español ir y sus equivalentes polacos? Análisis contrastivo». En: Verba Hispanica, XVIII, 161-173. Tatoj, C. (2012): «Análisis del significado de los verbos españoles venir y llegar, y sus equivalentes polacos». En: Wieslaw Banyś (ed.), Neophilologica, XXIV. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 240-252. Wilk-Racięska, J. (1995): El artículo y la genericidad a la castellana. La distribución en los sintagmas nominales simples. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. 361
VERBA HISPANICA XX/1 Wilk-Racięska, J. (2004a): El tiempo interior. Una aproximación al aspecto en español. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Wilk-Racięska, J. (2004b): «Verdes ideas sin color no pueden dormir furiosamente (Restricciones que los conceptos [predicados] imponen sobre sus argumentos)». En: Studia Romanica Posnaniensia, 31, 469-475. Wilk-Racięska, J. (2006): «Es posible que un español aprenda a expresar correctamente el aspecto en polaco? Una opinión más sobre la naturaleza del aspecto». En: Mundo Eslavo, 5, Granada, 141-152. Wróbel, H. (1998): «Czasownik». En: Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel (eds.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Wyd. II. Varsovia: PAN, 536-584. Corpus lingüísticos empleados El corpus hecho por el Intytut Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk bajo la dirección de Adam Przepiórkowski: www.korpus.pl (02-03-2012). La base de artículos del períodico Gazeta Wyborcza: http://www.gazeta.pl/0,0. html (02-03-2012). 362
VERBA HISPANICA XX/1 CECYLIA TATOJ Cecylia Tatoj The University of Silesia in Katowice Time and space: the analysis of aspect in selected Spanish and Polish verbs of motion Keywords: verbs of motion, aspect, contrastive grammar, semantic grammar The objective of this article is to present how time and space are expressed, analyzing aspect in both Spanish and Polish. This issue is very complex, which is why we have decided to focus only on the description of selected verbs of motion ir, venir and llegar in Spanish as well as iść and jechać in Polish. At the beginning of this work we outline the differences in the process of conceptualization of movement in both languages and then commenting on the concept of the aspect based on the semantic grammar approach proposed by Karolak (1984 and later works) and developed and adapted by Wilk-Racięska (1995 and later works). Finally, the author discusses the aspect of the selected verbs of motion. It is also worth emphasizing that the problem of aspect is very important in expressing time in Polish, thus, a significant part of the work is dedicated to the analysis of the process of prefixation of verbs of motion in Polish as well as the resulting semantic changes. We look at 15 prefixes that can be added to Polish verbs iść and jechać and their derivatives. Dividing those prefixes in three general groups (prefixes that indicate approach, distance and prefixes that convey other types of information regarding the directionality), the author gives examples and describes the type of movement those prefixes imply. 363
VERBA HISPANICA XX/1 Cecylia Tatoj Silezijska Univerza Katowice Čas in prostor: aspektualna analiza izbranih španskih in poljskih glagolov premikanja Ključne besede: glagoli premikanja, aspekt, kontrastivna slovnica, semantična slovnica Cilj tega prispevka je predstaviti način izražanja časa in prostora na podlagi aspektualne analize v španskem in poljskem jeziku. Zaradi izrazite večplastnosti teme se avtorica omeji na določene glagole premikanja: v španščini na glagole ir, venir in llegar, v poljščini pa na glagola iść in jechać ter njune izpeljanke. Na začetku študije so predstavljene splošne razlike med koncepti premikanja v obeh jezikih, sledi jim komentar glagolskega aspekta, ki temelji na osnovah semantične slovnice, kot jo utemelji Karolak (1984), na primeru španskega jezika pa razvije in aplicira Wilk-Racięska (1995). Na koncu je predstavljena kategorija aspekta glagolov premikanja. Avtorica opozori, da igra kategorija aspekta pri izražanju časovnosti v poljskem jeziku pomembno vlogo in da zato večji del analize predstavlja opis besedotvornega procesa sestavljanja pri poljskih glagolih premikanja in semantičnih sprememb, ki jih ta proces povzroča. V članku je najprej predstavljenih petnajst različnih predpon, s katerimi se lahko povežejo poljska glagola iść in jechać ter njune izpeljanke, nato so predpone razvrščene v tri glavne skupine (predpone, ki izražajo približevanje, predpone, ki izražajo oddaljevanje, in predpone, ki vsebujejo druge informacije glede na usmeritev), na koncu pa je s pomočjo primerov opisano gibanje, ki ga te predpone izražajo. 364