PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH ELEMENTÓW WYPOSAŻENIA KOŚCIOŁA P. W. PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO Z RYCZOWA (na terenie skansenu w Wygiełzowie- Lipowcu) KRAKÓW, listopad 2011 r.
I.PRZEDMIOT PRAC Planowane prace konserwatorskie dotyczą ołtarza bocznego (prawego), Grupy Ukrzyżowania wraz z belką tęczową, dwóch feretronów i chorągwi z kościoła p. w. Podwyższenia Krzyża Świętego z Ryczowa. Kościół wraz z obiektami aktualnie znajduje się na terenie skansenu w Wygiełzowie- Lipowcu. II.HISTORIA KOŚCIOŁA Na podstawie opracowania Anny Latko Ryczów-wieś leżąca na prawym brzegu Wisły, przy drodze z Zatora do Skawiny 1 w środkowo-zachodniej części województwa małopolskiego o powierzchni ok.9.5 ha. Wchodzi w skład gminy Spytkowice 2. Wieś od samego początku istnienia należała do Cystersów z Mogiły i została przez nich założona. W 1304 roku książę cieszyński i pan na Oświęcimiu Mieszko zezwolił zakonnikom skolonizować ten teren na prawie niemieckim. Pierwsza wzmianka o Ryczowie (Ryczow 3 ) pochodząca z 1329 roku wspomniana o drodze prowadzącej z Ryczowa (via que ducit de Ryczow), chociaż sam Ryczów nie jest jeszcze określany jako wieś. Nazwa wsi pochodzi od nazwy osobowej Rycz lub Ricz. Nie wiadomo kim była osoba, od której wieś przyjęła nazwę 4. Ryczów od początku swego istnienia należał do diecezji krakowskiej. W XV wieku stał się centrum administracyjnym kompleksu dóbr cysterskich. Według informacji znajdujących się w Archiwum Parafialnym w Ryczowie, w 1436 roku erygowano tu parafię. Jan długosz wspomina kościół ryczowski a Liber Beneficiorum, określając go jako ecclesia parochia les, czyli kościół parafialny. Zaznacza też, że do końca jest poświęcony krzyżowi świętemu. Jan Długosz poświadcza też zależność kościelną Ryczowa od Woźnik w XV w, kiedy to doszło do połączenia beneficjów ryczowskiego i woźnickiego 5. Placówka duszpasterska w Ryczowie stała się wtedy filią kościoła w Woźnikach, aż do końca roku przyłączona do funduszu religijnego galicyjskiego, potem sprzedana (już jako dobra klucza ryczowskiego) i oddana w ręce możnych rodów 6 Dzieduszyckich, Drohojewskich, następnie w 1936 roku Ryczów przeszedł w ręce Zygmunta Piaseckiego. W latach 1939-1945 majątkiem ryczowskim zarządzali okupanci niemieccy. W 1946 roku został rozparcelowany 7. Kościół drewniany XVI-wieczny(?) 8 pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego został przeniesiony na teren Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego w Wygiełzowie 9 w 1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, T. X, Warszawa 1889,s.79. Waszawa 1889, s.79. 2 Ryczów. Z Dziejów wsi i parafii, red. D. Fryc-Piętak, A. Rybarczyk, M. Szczypczyki, Kraków 2004, s.15. 3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, op.cit.,s.79. 4 Ryczów., op.cit., s. 21, 37-39. 5 Ibidem, s. 69-72. 6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, op. Cit.,s.80. 7 Ryczów.,op. Cit., s.48-55. 8 Końcem XVI wieku wznoszono budowle wykazujące niższy standard techniczny, skromnym wyposażeniu i niezbyt strzelistych proporcjach, jak np. kościół z Ryczowa z końca XVI wieku lub początku XVII wieku, odznaczającym się prymitywną ciesiołką. Patrz: R. Brykowski, M.Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984, s. 34. Do dzisiaj histografia nie wyjaśniła kwestii datowania początków kościoła z Ryczowa, względnie określa się przełomem wieku XVI-XVII. Zgodnie ze stanem dzisiejszych badań zabytkowy kościół z Ryczowa datuje się na początek XVII wieku. Związane jest to z faktem postawienia krzyża misyjnego obok kościoła z Ryczowa, na którym widnieje inskrypcja 1623-1629.
latach 1973-1975 pod kierunkiem Stanisława Kardasia 10. Jest to budowla zrębowa wzniesiona w typie wykształconym w gotyckim budownictwie drewnianym. Wieża kościoła ma konstrukcję słupową o barokowym baniastym chełmie. Z zewnątrz budowla obita jest deskami. Wewnątrz kościoła strop, ściany pokryte olejną polichromią sygnowaną nad chórem datą 1930. Jest to typ malowidła zainicjowanego w okresie młodopolskim a uprawianego w latach30-tych przez Bukowskiego. Opiera się ono na łączeniu motywów ludowych i stylizowanej roślinności. W nawie występują przy ścianie północnej i południowej zaskrzynienia. Pośrodku stropu nawy i prezbiterium znajdują się dwa duże obrazy malowane na płótnie: Matka Boska Niepokalanie Poczęta i święta Trójca zakonserwowane w 1983 roku. Malowidło stropu to kwiaty o długich przenikających się łodygach i liściach malowanych w różnych gamach zieleni, płatki kwiatów różowe. Ścianę pod stropem prezbiterium obiega fryz szerokości jednego metra, a w nawie przechodzi on w zaskrzypienia. Na spodzie motywy roślinne otaczające dwanaście tond po sześć z każdej strony nawy z wyobrażeniami apostołów. W dole ścian występuje polichromia ciemnobrązowa. Deski chóru zakończone lambrekinami fladrowane olejno pośrodku występuje malowidło przedstawiające Dawida grającego na harfie. Na chórze XIX-wieczne organy autorstwa Grochalskiego 9-cio głosowe. W partiach odkrywek na północnej i południowej ścianie nawy widoczne jest wcześniejsze XIX-wieczne malowidło wykonane na papierze a zachowane reliktowo przedstawiające postacie biskupów w złoconych szatach. W prezbiterium ołtarze, jeden Matka Boską Częstochowską drugi z Świętą Anną. Grupa tęczy złożona z trzech elementów: Chrystus na Krzyżu, postać Matki Boskiej i św. Jana. W lipcu 1990 roku kościół został wewnątrz zakonserwowany. Konserwację polichromii kościoła rozpoczęto w 1985 roku a zakończono w 1990 roku 11. III. ZAGADNIENIA KONSERWATORSKIE 1.OŁTARZ (prawy boczny) 1.1. OPIS I HISTORIA OBIEKTU Omawiany ołtarz z obrazem Św. Anny Samotrzeciej historycznie usytuowany był w kościele w Ryczowie. W II poł. XX wieku przeniesiony został na teren skansenu w Wygiełzowie-Lipowcu. W roku 1849 r. odnowione zostały obydwa ołtarze boczne. Jest to dwuskrzydłowy barokowy, drewniany i polichromowany ołtarz. Kompozycja ołtarza płaska, jednokondygnacyjna z predellą. Brak kolumn, w miejscu kapiteli pod gzymsem zawieszone gałązki kwiatowe. W zapleckach kolumn zachowały się profilowane listwy kwater górnych. Uszaki w formie suchego akantu srebrzone, laserowane złocistym i czerwonym goldlakiem. Belkowanie jest proste, wysokie, w osiach kolumn ornamenty. Zwieńczenie w formie leżącego prostokąta o wklęsłych bokach prosto zamknięte profilowaną listwą. Centralnie ornament liściasty. Brak kulminacji zwieńczenia (gloria?). Po bokach 9 Umowy i rachunki dotyczące konserwacji polichromii, ambony oraz 3 ołtarzy z obrazami Ryczowa[ 1983-1993], dokumentacja pochodząca z Archiwum Muzeum Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego w Wygiełzowie, zespół: Kościół z Ryczowa, s.1. 10 R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984, s.97. 11 Umowy i rachunki dotyczące konserwacji polichromii, ambony oraz 3 ołtarzy z obrazami Ryczowa[ 1983-1993], dokumentacja pochodząca z Archiwum Muzeum Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego w Wygiełzowie, zespół: Kościół z Ryczowa, s.1.
zwieńczenia nie zachowały się również aniołki. Struktura ołtarza scalona kolorystycznie w kolorach niebieskim i czerwonym, ornamentyka srebrzona i częściowo laserowana złocistym szelakiem. Antepedium współczesne. Na niebieskim tle żółty krzyż. Rama malowana w żółtym kolorze. Skrzydła ołtarzowe malowane są dwustronnie, zamontowane do belek kościoła. Po ich zamknięciu widoczna scena Zwiastowania; na lewym skrzydle Maria na prawym Archanioł. Maria klęczy na klęczniku zwrócona w stronę anioła. Ubrana jest w czerwoną sukienka i niebieski płaszcz. Na głowie ma białą chustę. Prawą rękę trzyma na piersi lewą przytrzymuje otwartą książkę. Nad Marią, na ciemnym tle, z lewej strony zawieszona ciemno-zielona kotara. Z prawej, w obłokach biała gołębica. Na prawym skrzydle Archanioł ujęty w pozycji stojącej w lekkim kontrapoście, zwrócony w kierunku Marii. Ubrany jest w przepasaną niebieskim paskiem czerwoną tunikę, nałożoną na białą sukienkę. Prawą rękę uniesioną ma w geście błogosławieństwa, lewą opuszczoną w dół, trzyma lilię. Tło ciemne, na którym odznaczają się popielate skrzydła anioła i chmura, na której stoi. Po otwarciu skrzydeł z prawej strony ukazany św. Joachim. Przedstawiony jest pozycji stojącej, na wprost. Stoi boso na trawie. Ubrany jest w niebieski płaszcz, fioletową długą tunikę spod której widać czerwone rękawy koszuli. Ręce ma skrzyżowane na piersi a lewą ręką zaciska laskę pasterską. Włosy i broda siwiejące. Tło brązowe. W prawym dolnym rogu napis S-ty Jãchim. Na lewym skrzydle przedstawiony św. Józef kroczący po trawie. Ubrany jest w niebieską tunikę i żółto brązowy płaszcz, lewą dłoń przykłada do
piersi a w prawej trzyma lilię. Włosy i broda siwiejące. Tło brązowe. W prawym dolnym rogu napis S-ty Józef. W środku ołtarza znajduje się obraz św. Anna Samotrzecia ujęty w profilowaną ramę pomalowana w kolorze blado pomarańczowym. Z prawej strony ukazana Maria z prawej św. Anna. Siedzą na stołkach zwrócone do siebie. Pośrodku obydwie kobiety trzymają dzieciątko zwrócone w kierunku Św. Anny. Maria ubrana w różową sukienkę i niebieski płaszcz. Włosy ma długie, spływające do tyłu. Nad głową świetlista aureola. Św. Anna ubrana w zieloną sukienkę i brązowy płaszcz o czerwonej podszewce na głowie ma maforion, nad którym widnieje świetlista aureola. Dzieciątko nagie, przepasane na biodrach białą szatką. W prawej rączce trzyma jabłko królewskie, lewą dotyka twarzy św. Marii. W tle, z lewej górnej strony, podwieszona kotara w zielonym kolorze z prawej, półokrągłe okno z krajobrazem błękitu nieba. Pośrodku w otoku z chmur, gołębica na jasno żółtym tle. W dolnej części obrazu kamienna posadzka w jasnobrązowym kolorze z napisem odnoszącym się do odnowy obrazu w 1848 lub 9-tym roku. Tabernakulum późnorenesansowe, drewniane polichromowane w kolorach kremowym (struktura) i szarym (okucia profilowania). Na mensie ustawione są cztery świeczniki drewniane, pomalowane brązą. 1.2.TECHNIKA WYKONANIA Konstrukcja ołtarza, jego wystrój snycerski i rzeźbiarski wykonane zostały w całości z drewna. Prawdopodobnie elementy snycerskie oraz rzeźby wykonano z drewna lipowego, natomiast elementy konstrukcji z drewna iglastego. Identyfikacja poszczególnych gatunków drewna będzie jednak możliwa do sprecyzowania po demontażu i wykonaniu badań. Mensa ołtarzowa i antepedium polichromowane w technice olejnej współczesne, wykonane z drewna iglastego.
Drewno ołtarza po przeklejeniu klejem glutynowym pokryte zostało warstwą zaprawy kredowoklejowej i pomalowane. Prawdopodobnie, pierwotnie detale snycerskie były srebrzone w technice klejowej na pulment i pokryte laserunkami złocistymi i kolorowymi (zachowany czerwony na uszakach). Ołtarz był dwukrotnie przemalowany na kolor różowy i zielonkawo-żółty w XIX i XX wieku. Wskazują na to pozostawione świadki warstw malarskich. Przemalowania te, zostały usunięte podczas ostatnio wykonanej konserwacji w latach 70-tych XX wieku. Wtedy również podklejono zaprawy, scalono kolorystycznie ubytki warstwy, a także przetarcia w laserowanych szelakiem lub goldlackiem srebrzeniach. Wykonane zostało to metodą kreskowania pędzlem oraz laserunkowego lawowania. Podczas tej konserwacji zachowawczej scalono odsłoniętą prawdopodobnie pierwotną polichromię w kolorze niebieskim i czerwonym. Właściwe rozpoznanie technologii i stratygrafii nawarstwień możliwe będzie po wykonaniu uściślających odkrywek i badań w trakcie prac przy obiekcie. Obrazy ze skrzydeł malowane dwustronnie wykonane zostały na deskach z drewna iglastego pokrytego cienką zaprawą klejowo-kredową. Namalowane zostały w technice olejnej. Obraz z retabulum wykonany na podobraziu płóciennym, napiętym na krosno drewniane, przeklejone i pokryte zaprawą kredowo-klejową. Obraz został poddany konserwacji w 1848 lub 9-tym roku. Zapewne, również poddany był zabiegom profilaktycznej konserwacji w latach 70-tych XX wieku na co wskazują widoczne retusze warstwy malarskiej. Świeczniki wykonane z drewna, pokryte gruntem klejowo kredowym, pomalowane brązą.
1.3. STAN ZACHOWANIA Obecny stan zachowania ołtarza jest wynikiem przeprowadzonych prac konserwatorskich po jego przeniesieniu na teren skansenu. Prawdopodobnie tak jak w przypadku ołtarza głównego odwrocie obiektu było impregnowane podczas ostatniej konserwacji i wzmocnione od odwrocia nowymi elementami drewnianymi. Stan obiektu pod względem konstrukcyjnym jest stabilny jednakże wymaga przeprowadzenia działań zarówno konserwacji technicznej jak i estetycznej w obrębie warstw występujących na drewnie z uzupełnieniem brakujących elementów architektonicznych. W samym drewnie zaobserwowano również miejscowo występujące otwory wylotowe drewno jadów które, świadczą o bytowaniu owadzich szkodników drewna. Na jego stan w dużej mierze miała wpływ wilgoć wynikająca z przechowywania obiektu w pomieszczeniu nieogrzewanym o zmiennej wilgotności w zależności od pór roku. Zaobserwowano iż niektóre łączenia są częściowo rozeschnięte i występują pęknięcia. Wskutek nieznacznego jednakże występującego rozluźnienia połączeń stolarskich i styków poszczególnych desek widoczne są spękania struktury przechodzące na warstwę zaprawy i polichromii. Towarzyszą im wykruszenia zaprawy wraz z warstwą malarską lub złoceniami. Detale snycerskie również posiadają ubytki fragmentów form (górna cześć uszaka z lewej strony ołtarza). Stwierdzono również brak elementów snycerskich umiejscowionych pierwotnie na predelli, profilowanych listew predelli i zaplecków kolumn, kolumn wraz z kapitelami i bazami, aniołów ze wieńczenia oraz zwieńczenia, które stanowiła prawdopodobnie promienista gloria. Dolna część ołtarza stanowi wtórna mensa. Powierzchnia malowidła z antepedium jest zabrudzona z drobnymi śladami zniszczeń mechanicznych.
Jako zły, można ocenić stan zapraw i polichromii (przemalowanie) oraz partii laserowanych srebrzeń. Wskutek pracy drewna w zmiennych warunkach klimatycznych w cyklu rocznym, zaprawa klejowo-kredowa wraz z polichromią łuszczy się i miejscowo osypuje. Są to odspojenia warstw gruntów zarówno do drewna jak i rozpojenia między warstwami gruntu. Warstwa zaprawy jest spękana posiada rysy, zadrapania, przetarcia oraz drobne ubytki mechaniczne. Dolne listwy predelli pomalowane są złotolem. W srebrzeniach laserowanych warstwa zaprawy pokryta jest siatką spękań wzdłuż których, łuski zaprawy odpadają fragmentami szczególnie widoczne na uszakach, gdzie występuje duży ubytek warstwy do samego drewna. Występują spękania, ubytki, odspojenia od drewna (profilowane listwy). Widoczne są ubytki żółtego laserunku (szelakowego) odsłaniające warstwę przetartego srebra oraz pulmentu. Obrazy ze skrzydeł posiadają podobny stan zachowania. Podobrazie drewniane w dobrym stanie. W warstwie malarskiej widoczne są scalenia wykonane podczas ostatniej konserwacji. W wielu miejscach retusze te, pociemniały. Powierzchnia werniksu jest zabrudzona i pożółkła. Występują lokalne zmatowienia i nierównomierne świecenie powierzchni obrazów. W świetle bocznym widać, iż nie uzupełniano ubytków warstwy gruntu tylko scalano do otoczenia. Ponieważ podobrazie wykonane było z kilku klejonych desek widoczne pionowe pęknięcia. Ramki obrazów wewnętrznych są srebrzone i laserowane na złocisto. Zewnętrznych obrazów polichromowane na czerwono. Świeczniki są w dobrym stanie technicznym, jednak warstwa brązy skorodowała w efekcie kolor jest ciemno zielony. Obraz św. Anna Samotrzeć Wynikiem przeprowadzonej w latach 70-tych konserwacji jest stosunkowo dobry stan techniczny obiektu. Zdecydowanie gorszy jest stan estetyczny obrazu. Widoczne są w bocznym świetle niestarannie wykonane kity, powierzchnia jest nierówna
pokryta siatką krakelur. Obraz jest zabrudzony. Widoczne są silnie pociemniałe i zmienione w kolorze retusze stanowiąc bardziej matowe miejsca, wykonane dość obszernie poza obrębem ubytków. Werniks nierównomiernie świeci, zwłaszcza w dolnych partiach gdzie występują rozległe zmatowienia. Napis w dolnej części obrazu ma przetarte litery. 1.4. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Zły stan zachowania ołtarza postępujących zniszczeń poszczególnych warstw technologicznych, wymaga podjęcia prac konserwatorskich, przede wszystkim z powodu przekształceń estetyczno-plastycznych zabytku. Ze względu na muzealne a zarazem kultowe przeznaczenie obiektu oraz jego zły stan zachowania proponuje się pełny zakres zabiegów technicznych jak i pełną konserwację estetyczną, prowadzącą do przywrócenia ołtarzowi wyglądu zbliżonego do pierwotnego. Konieczne jest dokładne ustalenie budowy technologicznej i stratygrafii nawarstwień umożliwiającej ostatecznie określenie pierwotnej kolorystyki, zakresu laserowanych na złocisto i barwnie srebrzeń. W chwili obecnej zachowane elementy snycerskie ołtarza pokrywa żółta warstwa laserunku na srebrze. Stwierdzono, iż pierwotne wszystkie detale były srebrzone i pokryte złocistym laserunkiem jak w przypadku ołtarza głównego. W pierwszym etapie proponuje się przeprowadzić gruntowną konserwację techniczną. Będzie ona miała na celu wzmocnienie strukturalne drewna, poprzez głęboką, strukturalną impregnację żywicami syntetycznymi (Hekol I-50) połączoną z dezynsekcją środkiem o nazwie Hylotox Q. Proponuje się również ustabilizowanie rozluźnionych desek z równoczesnym wykonaniem koniecznych uzupełnień o charakterze konstrukcyjnym z wzmocnieniem lub wymianą połączeń stolarskich. Pęknięcia i odspojenia drewna planuje się skleić i uzupełnić kitem z żywicy dwuskładnikowej Axson SC 258. Zakłada się uzupełnienie i rekonstrukcję brakujących fragmentów, ubytków formy rzeźbiarskiej oraz elementów architektonicznych. W głównej mierze jest to podyktowane rażącym brakiem w odniesieniu do kompozycji architektonicznej, która została zachwiana. Ważnym aspektem jest też muzealnym charakter obiektu o funkcji edukacyjnej. Przewiduje się w oparciu o konsultacje z historykiem sztuki, badania z zakresu historii sztuki, zachowane zdjęcia archiwalne oraz analogie, rekonstrukcję aniołków ze zwieńczenia i kolumn wraz z kapitelami. Przewiduje się uzupełnienie listew profilowanych (zachowanych częściowo na zapleckach kolumn). Użyte zostaną materiały zgodne z techniką i technologią oryginału. Drobne ubytki formy rzeźbiarskiej zostaną uzupełnione kitem żywicy epoksydowej Axson SC 258. W ramach konserwacji estetyczno-plastycznej proponuje się przywrócenie pierwotnej kolorystyki ołtarza. Obecnie eksponowana warstwa malarska w kolorze czerwono niebieskim położona na warstwie gruntu została poddana konserwacji i scalona w latach 70-tych. Dopiero dokładne badania pozwolą stwierdzić czy są to warstwy pierwotne czy wtórne. Ich wyniki przedstawione zostaną podczas komisji konserwatorskiej ustalającej ostateczne rozwiązanie. W przypadku detalu snycerskiego obecnie występują laserowane srebrzenia. Przypuszczalnie jest to rozwiązanie pierwotne (tj. w przypadku ołtarza głównego). Planuje się pozostawienie zachowanych warstw z uzupełnieniem i rekonstrukcją w miejscach rozległych ubytków.
Ubytki wypełnione zostaną zaprawą kredowo-klejową a srebrzenia planuje się wykonać w technice klejowej srebrem płatkowym na poler i pokrycie goldlakami. W miejscach mocnych zniszczeń zaleca się wymianę gruntów na nowe. Fragmenty odspajających się łusek zapraw podklejone zostaną klejem glutynowym. Powierzchnia obrazów zostanie oczyszczona z brudu, kurzu, zacieków i pożółkłych werniksów. Usunięte zostaną pociemniałe retusze. Wszystkie ujawnione ubytki warstwy malarskiej i zaprawy będą uzupełnione. Lica obrazów zostaną pokryte nowym werniksem. Ramę do obrazu, obecnie pokrytą warstwą malarską w kolorze blado pomarańczowym proponuje się wysrebrzyć i pokryć złocistym goldlakiem. Rozwiązania estetyczne i kolorystyka nowo dorzeźbianych elementów zostaną ustalone w odniesieniu do całościowej koncepcji i w oparciu o analogie przedstawione i zatwierdzone prze komisję konserwatorską. Antepedium planuje się zachować, odczyścić z zabrudzeń warstwę malarską i uzupełnić ubytki w technice oryginału. Powierzchnie polichromii końcowo planuje się zabezpieczyć werniksem końcowym. Podest ze stopniami jest wytarty, występują uszkodzenia warstwy malarskiej, drobne wgniecenia. Świeczniki planuje się wyzłocić w technice klejowej złotem płatkowym z rozróżnieniem na partie polerowane i matowe. Wykonana zostania pełna konserwacja techniczna i estetyczna tabernakulum, w którym odczyszczona i uzupełniona zostanie polichromia olejna i końcowo zabezpieczona. W trakcie trwania prac i po ich zakończeniu zostanie wykonana pełna dokumentacja opisowa i fotograficzna. 1.5. PROGRAM PRAC 1. Demontaż elementów ruchomych ołtarza połączony z inwentaryzacją. Przewiezienie do pracowni. 2. Oczyszczenie ołtarza z warstw kurzu i luźnych nawarstwień całej powierzchni. 3. Wykonanie badań: stanu zachowania, technologii i zakresu występowania warstw pierwotnych - sondy, odkrywki, ew. badania analityczne. 4. Usunięcie retuszy ewentualnych przemalowań metodą chemiczną i mechaniczną, po przeprowadzonych próbach. 5. Odczyszczenie powierzchni drewna na odwrociu poszczególnych elementów - mieszaniną benzyny, wody i detergentu. 6. Impregnacja połączona z dezynfekcją i dezynsekcją osłabionych i zniszczonych elementów struktury oraz snycerki ołtarza. Wykonane to zostanie metodą kąpieli i powlekania przy użyciu roztworu Hekol I-50 w kompozycji rozpuszczalników (toluen, aceton). Do impregnacji dodany zostanie środek owado-i grzybobójczy: czterochlorometacresol w roztworze alkoholowym. Odparowanie elementów impregnowanych nastąpi w komorach w środowisku zagęszczonych par benzyny ekstrakcyjnej w celu opóźnienia odparowania rozpuszczalników i równomiernego rozłożenia żywicy w całej strukturze drewna. Zacieki po impregnacie zostaną doczyszczone rozpuszczalnikami. 7. Usunięcie wadliwych połączeń stolarskich i gwoździ metalowych.
8. Wymiana elementów drewnianych, których osłabiona struktura nie spełnia zadań konstrukcyjnych (elementy konstrukcyjne i łączenia poszczególnych części) oraz ewentualne wzmocnienie od odwrocia. 9. Sklejenie pęknięć rozspojeń struktury ołtarza. Drobne rozeschnięcia zostaną uzupełnione cienkimi flekami drewnianymi odpowiednich gatunków drewna w celu wzmocnienia fragmentów struktury i rzeźb ołtarza. Wstawki zostaną osadzone na kleju stolarskim przy użyciu kołków drewnianych. Drobne ubytki wypełnione zostaną z zastosowaniem kity z żywicy epoksydowej firmy Axson SC 258. 10. Rekonstrukcje brakujących i zniszczonych detali zdobniczych, kolumn oraz aniołków ze zwieńczenia (drewno lipowe). 11. Uzupełnienie brakujących ubytków zapraw w partiach struktury, detalach snycerki i położenie nowych gruntów na nowo dorzeźbianych elementach. Użyta zostanie zaprawa kredowo-klejowa. W miejscach odspojeń zaprawa zostanie podklejona emulsją akrylową Plextol B-500 lub roztworem kleju glutynowego. 12. Położenie pulmentu pod srebrzenia. Użyty zostanie pulment Lefranc firmy Selhamin. 13. Wykonane srebrzeń srebrem płatkowym. Położenie warstwy goldlaków. 14. Wykonanie złoceń złotem płatkowym 23 karat. 15. Zabezpieczenie partii złoceń na mat kleikiem glutynowym. 16. Uzupełnienie warstwy malarskiej w technice akrylowej farba Polycolor Maimeri oraz olejno żywicznymi Restauro firmy Maimeri. 17. Zabezpieczenie warstwy malarskiej werniksem np. woskowym, lub woskowo damarowym. 18. Montaż wszystkich elementów ołtarza przy użyciu kołków, śrub i wkrętów nierdzewnych. 19. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej - fotograficznej i opisowej, rejestrującej stan zachowania i przeprowadzone zabiegi. Obraz na płótnie 1. Zdjęcie obrazu z krosna. 2. Oczyszczenie odwrocia płótna. 3. Oczyszczenie powierzchni malowidła z brudu środkami powierzchniowoczynnymi stopując działanie środka terpentyną. 4. Usunięcie wtórnego werniksu, retuszy i ewentualnych przemalowań środkami ustalonymi na podstawie prób. 5. Ewentualny dublaż na nowe płótno lniane na odpowiednio dobraną masę dublażową. 6. Uzupełnienie ubytków zaprawy kitem akrylowym. Opracowanie ich powierzchni zgodnie z fakturą otoczenia. 7. Podmalowanie kitów w kolorze zgodnym z kolorem zaprawy pierwotnej przy użyciu farb akrylowych. 8. Napięcie obrazu na krosno drewniane (nowe lub stare jeśli ich stan będzie dobry) po ich oczyszczeniu, sprawdzeniu konstrukcji i prawidłowej budowy.
9. Powleczenie lica malowidła werniksem damarowym. 10. Uzupełnienie ubytków warstwy malarskiej, scalająco farbami olejnymi Rembrandt i Talens, odsączonymi na bibułce z werniksem damarowym jako spoiwem. 11. Werniksowanie końcowe werniksem damarowym przez powlekanie pędzlem i werniksem matowym w sprayu Talens. 12. Wykonanie dokumentacji powykonawczej. Obrazy na podłożu drewnianym 1. 0czyszczenie poszczególnych rzeźb miękkim pędzlem z warstw kurzu i luźnych nawarstwień. 2. Ewentualne zabezpieczenie osłabionych partii narażonych na zniszczenie (zabiegi podklejające, zabezpieczenia bibułką itp.). 3. Wykonanie sond stratygraficznych, badań odkrywkowych umożliwiających szczegółowe określenie: stratygrafii nawarstwień oraz techniki i technologii wykonania warstw pierwotnych. 4. Określenie zasięgu występowania warstw pierwotnych. 5. Usunięcie pociemniałych retuszy, przemalowań metodami i środkami dobranymi po wykonanych próbach. 6. Przeprowadzenie zabiegu dezynsekcji metodą iniekcji z zastosowaniem środka toksycznego. 7. Uzupełnienie mniejszych ubytków drewna żywicą epoksydowa Axson SC 258. 8. Odczyszczenie i zabezpieczenie elementów metalowych. 9. Uzupełnienie warstwy polichromii. Punktowanie zostanie wykonane metodą scalającą farbami Restauro firmy Maimeri. 10. Zabezpieczenie partii polichromowanych werniksem damarowo-woskowym i werniksem woskowym matowym. 11. Montaż skrzydeł. 12. Wykonanie dokumentacji powykonawczej. 2. BELKI I ZESPÓŁ RZEŹB Z ŁUKU TĘCZOWEGO 2.1.HISTORIA, OPIS Rzeźby te datowane dość ogólnie na XVIII w., pochodzą również z kościoła w Ryczowie i najprawdopodobniej w tym samym czasie zostały przeniesione do Wygiełzowa co ołtarz. Mają założoną kartę obiektu (22.V.1934r.), z której wynika, iż poddano je konserwacji po przeniesieniu do Wygiełzowa. Świadczą o tym zmiany w opisanej w kracie kolorystyce. Jest to typowa kompozycja przedstawiająca w centrum ukrzyżowaną postać Chrystusa (wys. ok. 100cm.) oraz po bokach dwie postacie: Matka Boska i Św. Jan (wys. ok. 60cm.). Chrystus z wyprężonymi ramionami przechyla ukoronowaną cierniem głowę w prawą stronę. Umięśniona wyraźnie postać Jezusa ma długie, ciemne włosy, okoloną zarostem twarz. Ciemno błękitne perizonium malowane w czerwone paski, w formie chusty zawiązane jest w węzeł na prawym boku Ukrzyżowanego.
Postać Matki Boskiej w pozycji stojącej zwrócona jest frontalnie do nawy głównej kościoła. Ręce ma skrzyżowane na piersiach. Ubrana jest w długi granatowy płaszcz nałożony również na głowę w formie kaptura oraz czerwoną suknię. Święty Jan w takiej samej pozycji jak Maryja, stoi ze złożonymi rękami, w których trzyma książkę. Ubrany jest w czerwony płaszcz i błękitno-zieloną suknię spiętą żółto-złotym, cienkim pasem. Grupa ustawiona jest na poprzecznej belce której górne i dolne krawędzie zostały ścięte. Polichromowana jest na kolor jasnobrązowy belka. Belki łuku tęczowego biegnącego przy ścianach i nad grupą, są wtórnie dodane (w pionie dobite do belek istniejących) zaznaczając przestrzeń między prezbiterium i nawą. Nie są wykonane z pełnych belek, lecz z desek zbitych w kształt belki o przekroju zbliżonym do kwadratu. Maja one inny kolor od belki pierwotnej. Pomalowane są lakierobejcą w kolorze jasnego drewna. 2.2.TECHNIKA WYKONANIA Figury wykonane z drewna prawdopodobnie lipowego, pełne. W rzeźbie Chrystusa ręce są dorzeźbione osobno, figura Chrystusa przybita jest do drewnianego krzyża (od odwrocie śruby na wysokości bioder, ręce i nogi przybite drewnianymi gwoźdźmi) zapewne
wykonanego z drewna iglastego, polichromowanego na kolor ciemnobrązowy. Rzeźby posiadają polichromię olejną wykonaną na gruncie klejowo kredowym. Są przemalowane prawdopodobnie z powtórzeniem pierwotnej kolorystyki. Ze względna brak bezpośredniego dostępu niemożliwe jest dokładne określenie pierwotnej technologii. Belka, na której jest umieszczona grupa, wykonana z drewna iglastego. Była poddawana wcześniejszej odnowie. Widoczne są kity trocinowe oraz wyrównawcza zaprawa klejowo-kredowa pod polichromią olejną w kolorze brązowym. Pozostałe belki z łuku tęczowego zbite z desek z drewna iglastego i pomalowane lakierobejcą w kolorze jasnego drewna. 2.3. STAN ZACHOWANIA Rzeźby Marii i św. Jana są pokryte warstwą kurzu. Polichromia prawdopodobnie przemalowana, widoczne scalenia kropką z ostatniej konserwacji lecz nie wiadomo do której warstwy historycznej. Występują spękania gruntów oraz ich ubytki z warstwami polichromii. Nierówna powierzchnia np. w partii rąk św. Jana może wskazywać na niestarannie wykonane kity. Drewno rzeźb jest zaatakowane przez drewno jady. Podobnie jest z rzeźbą Ukrzyżowanego Chrystusa. Na krzyżu brak titulusa, po którym zachował się wyraźny zarys kształtu. Dokładny stan i stratygrafia nawarstwień możliwy będzie do ustalenia po demontażu i bezpośrednim dostępie do rzeźb. Belka pozioma wyraźnie zaatakowana przez drewnojady (wysypujący się z otworów żółty pył).warska malarska posiada przetarcia do warstwy białych kitów klejowo kredowych (warstwy z ostatniej konserwacji) oraz warstwy drewna. W obrębie belki drobne
spękania. Nowe belki tłuku tęczy posiadają dobry stan techniczny nie zaobserwowano występowania drewno jadów. 2.4. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE W obrębie polichromii rzeźb, zakłada się wykonanie badań stratygraficznych i sondażowych pozwalających ustalić układ warstw technologicznych. W toku działań planuje się odsłonięcie oryginalnej polichromii lub pozostawienie kolejnej warstw historycznej w przypadku niewielkiego zakresu występowania warstw pierwotnych. Rzeźby św. Jana Marii i Chrystusa Ukrzyżowanego zostaną odczyszczone, usunięte zostaną pociemniałe uzupełnienia warstwy malarskiej z ostatniej odnowy i usunięte zostaną niepoprawnie wykonane lub spękane kity. Wszystkie ubytki drewna planuje się uzupełnić żywicą epoksydową Axson AC 258 i opracować z powierzchnią otoczenia. Ubytki warstw gruntów również zakłada się uzupełnić w technologii oryginału zaprawą klejowo kredową. Prawdopodobnie (co widać na zdjęciach archiwalnych) perizonium Chrystusa było złocone lub srebrzone. Po odczyszczeniu przemalowań olejnych planuje się warstwę tą wyeksponować. Uzupełnienia polichromii wykonane zostaną farbami olejno-żywicznymi i zabezpieczone będą werniksem końcowym, matowym. Belka, na której umieszczona jest grupa zostanie odczyszczona i poddana zabiegowi koniecznej ze względu na bytowanie larw drewnojadów (widoczne kopczyki pyłu drzewnego) dezynsekcji odpowiednio dobranym środkiem toksycznym. Planuje uzupełnić się drobne pęknięcia żywicą epoksydową Axson AC 258 i uzupełnić ubytki warstwy polichromii w kolorze brązowym. W obrębie łuku tęczowego należy scalić nowe belki; obecnie pomalowane lakierobejcą, dopasowywując je w kolorycie do belki poziomej, aby stworzyć jednorodne założenie przestrzenne. Śruby montażowe należy odrdzewić i zabezpieczyć antykorozyjnie. Wszystkie zabiegi zostaną udokumentowane fotograficznie i pisemnie. 2.5. PROGRAM PRAC Rzeźby 1. Demontaż rzeźb i krzyża z belki tęczy. 2. Wstępne oczyszczenie powierzchni rzeźb z luźnych nawarstwień kurzu i brudu. 3. Wykonanie sond schodkowych w celu ustalenia stratygrafii nawarstwień. 4. Oczyszczenie całej powierzchni elementów rzeźb z nawarstwień brudu przy zastosowaniu metod mechanicznych i chemicznych. 5. Podklejenie metodą iniekcji odspojonych partii zaprawy (Vinavil, Primal AC, itp.). 6. Impregnacja drewna metodą kroplówkową roztworem żywicy Hekol I-50 lub Praloid B 72 w kompozycji rozpuszczalników: ksylenu, toluenu i acetonu. Jednocześnie wykonany zostanie zabieg dezynsekcji przez dodanie do impregnatu Antoksu W, środka toksycznego, którego obecność spełni również funkcję profilaktycznej ochrony drewna przed czynnikami biologicznymi. Pozostawienie impregnowanych elementów
w środowisku zagęszczonych par nierozpuszczalnika (benzyna ekstrakcyjna) w celu opóźnienia odparowania rozpuszczalników i równomiernego rozłożenia żywicy w całej strukturze drewna. 7. Usunięcie pociemniałych retuszy i przemalowań środkami dobranymi na podstawie prób. 8. Ewentualne uzupełnienie drobnych ubytków drewna, żywicą dwuskładnikową Axson SC 258. 9. Uzupełnienie ubytków gruntów zaprawą klejowo kredową. 10. Wykonanie złoceń lub srebrzeń w partii perizonium Chrystusa w technice klejowej na pulment. Rekonstrukcja Titulusa. 11. Scalenie kolorystyczne ubytków polichromii w technice olejnej z zastosowaniem farb olejno żywicznych Restauro Maimeri. 12. Montaż rzeźb na belce tęczy. 13. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej. Belki łuku tęczy 1. Wstępne oczyszczenie powierzchni luźnych nawarstwień kurzu i brudu. 2. Wykonanie sond schodkowych w celu ustalenia stratygrafii nawarstwień na belce poprzecznej. 3. Oczyszczenie całej powierzchni z nawarstwień brudu przy zastosowaniu metod mechanicznych i chemicznych. 4. Impregnacja drewna metodą kroplówkową roztworem żywicy Hekol I-50 lub Praloid B 72 w kompozycji rozpuszczalników: ksylenu, toluenu i acetonu. Jednocześnie wykonany zostanie zabieg dezynsekcji przez dodanie do impregnatu Antoksu W, środka toksycznego, którego obecność spełni również funkcję profilaktycznej ochrony drewna przed czynnikami biologicznymi. 5. Uzupełnienie drobnych ubytków drewna, żywicą dwuskładnikową Axson SC 258. 6. Odrdzewienie śrub montażowych. 7. Zabezpieczenie śrub antykorozyjnie (np. Hammerite). 8. Uzupełnienie ubytków kitów gruntem akrylowym. 9. Scalenie kolorystyczne ubytków polichromii w technice olejnej z zastosowaniem farb olejno żywicznych Restauro Maimeri lub w technice akrylowej Polycolor Maimeri. 10. Scalenie kolorystyczne nowych belek łuku tęczy. 11. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej. 3. FERETRONY 3.1.HISTORIA, OPIS Historia feretronów nie jest bliżej znana, będzie można ją określić dopiero na podstawie przeprowadzonych badań. Wiadomo jednak, że są to obiekty powstałe w różnym czasie o czym świadczą różnice w stylistyce.
FERETRON przedstawiający z jednej strony Koronację Matki Boskiej, z drugiej Świętego Józefa z Jezusem Owalna scena Koronacji Matki Boskiej wykonana jest w technice oleodruku. W centrum kompozycji, wśród chmur, na pół-księżycu stoi Matka Boska. Nieco wyżej Jezus po Jej prawej stronie oraz Bóg po lewej, trzymają złotą koronę nad głową Maryi. Maryja Ubrana jest białą suknię z dekoracyjnie wykończonym złotą lamówką dekoltem oraz błękitny płaszcz założony również na głowę. Postać Matki Boskiej ma złożone ręce do modlitwy, wzrok spuszczony w dół. Jezus siedzi w chmurach, w prawej ręce trzyma krzyż a w lewej koronę. Ubrany jest w błękitną koszulę oraz ciemno żółty płaszcz, który zakrywa Jego kolana. Bóg przedstawiony jako starzec z siwą brodą, również w pozycji siedzącej. W lewej dłoni trzyma złotą laskę a w drugiej, wraz z Jezusem, koronę nad głową Maryi. Ubrany jest w błękitną koszulę oraz czerwony płaszcz, który zawinięty na prawym ramieniu opada na Jego kolana. Nad koroną unosi się biała gołębica z rozłożonymi skrzydłami. Biją od niej świetliste promienie. Poniżej postaci Matki Boskiej, ułożone w łuk pod księżycem unosi się pięć uskrzydlonych główek aniołków. Obraz umieszczony jest w ramie feretronu bogato rzeźbionego w motywy roślinno-kwiatowe, które otaczają scenę główną, na dole spięte w dekoracyjnie ułożoną kokardę. Samo malowidło ujęte jest wieniec z liści laurowych spiętych symetrycznie w czterech miejscach złotymi opaskami. Kolorystyka snycerki jest dosyć ciemna. Liście ciemno zielone przystrajają nieliczne kwiaty w gamie czerwieni. Z drugiej strony feretronu przedstawiona jest w formie polichromowanej płaskorzeźby postać Świętego Józefa z Jezusem na rękach. Święty Józef ukazany jest w półpostaci, z lewego profilu. Ma dłuższe, ciemne i kręcone włosy oraz krótką brodę. Ubrany jest w brązową
sukmanę. Na jego rękach siedzi nagi Jezus, lewą dłonią przytulający się do opiekuna. Za głową Jezusa znajduje się złocona, promieniście rzeźbiona aureola. Postacie przedstawione są na ciemno niebieskim tle, ujęte w owalną ramę skomponowaną tak samo jak rama znajdująca się po drugiej stronie feretronu. Tutaj jednak ramę od zewnętrznej strony otaczają jasno błękitne chmurki z główkami aniołków. W dolnej części feretronu jest ich pięć, po lewej i prawej stronie po jednym oraz w zwieńczeniu przedstawienia jeden. FERETRON przedstawiający z jednej strony Matkę Boską z Jezusem, z drugiej inicjał maryjny Jest to polichromowana płaskorzeźba z elementami złoconymi w bogato rzeźbionej ramie z motywami aniołków oraz roślinnymi. W scenie głównej feretronu znajduje się Matka Boska w srebrnej sukni i złotym płaszczu, na rękach trzyma małego Jezusa owiniętego srebrnym perizonium. Obie postacie trzymają w dłoniach różańce zrobione z winnych owoców, a Jezus dodatkowo w lewej dłoni trzyma kiść winogron. Maryja i Jezus stoją na chmurze, odwróceni są od siebie i z lekko pochylonymi głowami uśmiechają się do klęczących poniżej i modlących się postaci. Są to prawdopodobnie zakonnicy w czerwonych sutannach i szpiczastych nakryciach głowy w tym samym kolorze. Tło dla tej sceny stanowi wypełniająca całą powierzchnię srebrno-złota promienista aureola. Owalna rama dla tej sceny utworzona jest przez laurowy wieniec w zielonym kolorze, z którego wyłaniają się złote i srebrne liście akantu oraz w dolnej części feretronu kiście winogron. Ten wieniec z roślin podtrzymywany jest symbolicznie przez cztery groteskowe postaci wyrastające z liści akantu. W zwieńczeniu ramy trzymają one również koronę. W dolnej, prostokątnej części feretronu znajdują się dwa otwory, otoczone ramką, które służą do wkładania belek o odpowiednim przekroju umożliwiających noszenie feretronu podczas
procesji. W centrum tej dolnej, malowanej na zielono części, znajduje się złoty kartusz otoczony białym wieńcem z liści laurowych zwieńczonych złotą koroną. Na drugiej stronie feretronu znajdują się malowane na złoto inicjał maryjny. Napis namalowany jest na błękitnym tle i umieszczony jest w owalnej ramie, której wewnętrzny krąg stanowi wieniec kolorowych kwiatów (czerwonych, niebieskich, białych) z zielonymi listkami. Zza niego widać dopiero wyłaniające się bujnie białe i złote liście akantu rozmieszczone symetrycznie w pionowej osi ramy. Poniżej, analogicznie do pierwszej strony feretronu, w prostokątnej ramie, znajduje się niewielki kartusz, tutaj w czerwonym kolorze. 3.2.TECHNIKA WYKONANIA Feretron z przedstawieniem św. Józefa i Matki Boskiej i Trójcy Świętej Wykonany z drewna prawdopodobnie liściastego (lipa, topola), pokrytego gruntem klejowo kredowym. Polichromowany, złocony i srebrzony w technice klejowej. Obecnie jest kilkukrotnie przemalowania złocenia i srebrzenia pokryte są srebrolem i złotolem. Obraz z przedstawieniem Trójcy Świętej to oleodruk na papierze. Św. Józef to płaskorzeźbione przedstawienie polichromowane i złocone prawdopodobnie w technice na mikstion. Feretron Matki Boskiej Wykonany z drewna pierwotnie złocony i srebrzony w technice klejowej na pulment, polichromowany. W dolnej części otwory na drążki służące do noszenia feretronu. Dwustronny, z jednej strony płaskorzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, z drugiej strony malowany olejno inicjał maryjny dokoła którego, na obrzeżach owalnej płyciny widoczne miejscowo gwoździki. Prawdopodobnie pierwotnie był tam umieszczony obraz, obecnie nie zachowany. 3.3. STAN ZACHOWANIA Feretron z przedstawieniem Św. Józefa i Matki Boskiej i Trójcy Świętej Feretron jest mocno zniszczony. Widoczne są rozklejenia łączeń stolarskich, oraz stare, zardzewiałe gwoździe. Polichromowane partie rzeźbione łuszczą się wszędzie, ujawniając równocześnie wcześniejsze warstwy malarskie. Miejscami ubytki sięgają zapraw lub drewna. Zewnętrzne krawędzie elementów snycerskich są wykruszone, noszą
ślady wcześniejszych montaży lub drobnych napraw. Powierzchnia oleodruku przetarta, pomarszczona, ale mimo to całość zachowana dość dobrze. Przedstawianie Józefa z Jezusem znajdujące się z drugiej strony zniszczone głównie w partiach malarskich. Zewnętrzna dekoracja (chmurki i putta) bardziej przetarte, miejscami nawet do drewna. Tu również widać pęknięcia konstrukcyjne drewna, ślady po gwoździach i mniejsze ubytki. Aniołek ze zwieńczenia bardzo przetarty, zwłaszcza w dolnej części tak, że trudno jest odczytać rysy jego twarzy. Feretron Matki Boskiej Feretron jest bardzo zabrudzony mocno zniszczony. Polichromowane partie rzeźbione łuszczą się wszędzie, ujawniając równocześnie wcześniejsze warstwy malarskie. Miejscami ubytki sięgają zapraw lub drewna. Wtórne przemalowania feretronu wykonywane były bez dokładnych napraw, tak więc zakrywały wgniecenia i innego typu uszkodzenia. Zewnętrzne krawędzie elementów snycerskich są wykruszone, noszą ślady wcześniejszych montaży lub drobnych napraw. Zewnętrzna dekoracja (liście laurowe) bardziej przetarte, miejscami nawet do drewna lub ułamane. Ręce groteskowych postaci znajdujących się z boku ramy pozbawione są dłoni. Widać wyraźnie, że odpadły w miejscu pierwotnego ich połączenia (pozostał kołek). Aniołki trzymające koronę w zwieńczeniu również uszkodzone, widać na nich ślady prowizorycznych napraw takich jak podwiązanie ręki lewego aniołka drutem. Dolna część feretronu jest bardziej zniszczona, tu powierzchnia ubytków sięga zapraw a nawet drewna i wynika z funkcji użytkowej tego typu obiektów. Złocenia są poprzecierane, na nich widoczne są nieestetycznie wykonane przemalowania
złotą i srebrną farbą, która pociemniała, poszarzała i miejscami złuszczyła się. Druga strona feretronu zachowana jest podobnie. Część środkowa wyraźnie przemalowana i aktualnie nie nosi śladów większych uszkodzeń, widać jednak, że warstwa malarska znajdująca się pod spodem jest uszkodzona, łącznie z zaprawą. W części zwieńczenia zamontowany jest element (metalowa blaszka osadzona na gwoździach) scalający ułamany liść akantu. Fragment ten pomalowany jest srebrną farbą łącznie z blaszką bez uzupełnienia braków w snycerce. We wszystkich uszkodzonych miejscach zobaczyć można ślady po wbitych gwoździach, prawdopodobnie związane to było z przebiegiem uroczystościami religijnych w jakich feretron był używany. Tu, podobnie jak z poprzedniej strony, dolna część feretronu jest najbardziej uszkodzona. 3.4. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Głównym celem proponowanych prac konserwatorskich jest konserwacja techniczna i estetyczna drewnianych polichromowanych złoconych i srebrzonych feretronów. Powierzchnia zostanie oczyszczona z brudu i innych nawarstwień. Przed przystąpieniem do prac konieczne będzie podklejenie osypujących się łusek zaprawy wraz z warstwami polichromii. Zostaną sklejone pęknięcia i szczeliny w drewnie, a odspojone elementy drewniane zostaną przyklejone. Zakłada się dorzeźbienie w drewnie oryginału ubytków detali rzeźbiarskich. Konieczne będzie usunięcie wtórnych przemalowań, które powstawały wskutek okazjonalnych odświeżeń zniszczonych warstw i wyeksponowanie warstw pierwotnych. Wszystkie ubytki zapraw, pulmentów i złoceń będą uzupełnione. W trakcie trwania prac i po ich zakończeniu zostanie wykonana pełna dokumentacja opisowa i fotograficzna. 1.5. PROGRAM PRAC 1. Wstępne podklejenie zabezpieczenie łuszczących, pudrujących i osypujących się partii polichromii wraz gruntem (bibułka japońska, klucel, klej króliczy,) 2. Demontaż oleodruku. Przeprowadzenie prac konserwatorskich. 3. Wstępne oczyszczenie powierzchni polichromii z brudu i kurzu. 4. Mechaniczne i chemiczne usunięcie przemalowań i zniekształceń formy malarskiej celem usunięcia wtórnych nawarstwień i odsłonięcia oryginału po uprzednim wykonaniu prób na stosowane materiały oraz w celu doboru optymalnych metod i środków działania. 5. Usunięcie metalowych gwoździ, wtórnych elementów łączących pęknięcia blaszki druty. 6. Podklejenie metodą iniekcji odspojonych partii malowidła i zaprawy (Vinavil, Primal AC, itp.) 7. Wykonanie dezynsekcji i dezynfekcji drewna przez i iniekcje preparatem owadobójczym. 8. Prace stolarskie sklejenie pęknięć i rozpojeń dorzeźbienie brakujących elementów form rzeźbiarskich. 9. Uzupełnienie ubytków drewna kitami z żywicy dwuskładnikowej, Axson SC258.
10. Uzupełnienie ubytków i rekonstrukcja warstwy zaprawy kredowo klejowej, opracowanie powierzchni zaprawy. 11. Uzupełnienie ubytków warstw pulmentów, użyty zostanie pulment o kolorze dobranym do zachowanych pulmentów. 12. Wykonanie złoceń złotem karatowym płatkowym i srebrem płatkowym lub proszkowym. Kolor złota zostanie dobrany do zachowanego. 13. Zabezpieczenie powierzchni złoconych przed ścieraniem(roztwór Paraloidu B-72) i srebrzonych przed korozją (Zaponlak). 14. Powleczenie przed scaleniem kolorystycznym warstwy malarskiej werniksem retuszerskim firmy Talens. 15. Opracowanie estetyczne ubytków warstwy malarskiej punktowaniem w technice olejnej. 16. Zabezpieczenie warstwy malarskiej werniksem końcowym woskowo damarowym. 17. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej. 4 CHORĄGIEW BRACTWA GÓRNIKÓW Z TENCZYNKA 4.1.HISTORIA, OPIS Chorągiew powstała w 1902 roku w pracowni haftów artystycznych E. Pydynkowskiej. Chorągiew jest dwustronnie haftowana. Z jednej strony przedstawiona jest postać Świętej Jadwigi, z drugiej napis; Szczęść Boże Bractwo Górników Kopalni Węgla Gazowego 1902. w Tenczynku Postać Świętej Jadwigi Śląskiej przedstawiona jest w nietypowy sposób. Charakterystyczny atrybut tej postaci jak makieta kościoła w dłoni, odsunięty został na margines kompozycji, wyeksponowano natomiast miecz, który Jadwiga trzyma w prawej dłoni oraz kielich z hostią w lewej. Kobieta stoi na kwiecistej łące. Wyraźnie
można rozróżnić gatunki kwiatów jakie ją otaczają (irysy, narcyzy, róże, piwonie). Ubrana jest w żółtą suknię z dekoracyjnie wykończonym dekoltem oraz czerwony, opadający z prawego ramienia płaszcz. Na głowie z długimi, brązowymi włosami spiętymi z tyłu, nałożony ma diadem w ciemno błękitnym kolorze, z tyłu, za głową widać błękitną aureolę. W prawej ręce, oprócz miecza trzyma jeszcze pęk zerwanych świeżo irysów zamkniętych w małe pąki. Przedstawienie ma typową dla czasu powstania, secesyjną stylistykę, nasuwającą dodatkowo skojarzenia z malarstwem między innymi Jana Matejki, Stanisława Wyspiańskiego czy Józefa Mehoffera ze ścian krakowskich kościołów Mariackiego i Franciszkanów. W lewym dolnym rogu tej strony chorągwi umieszczony jest napis; Malował Prof. Malczewski Wykonane w pracowni haftów art. E. Pydynkowskiej Z drugiej strony wymieniony na początku napis (Szczęść Boże Bractwo Górników Kopalni Węgla Gazowego 1902. w Tenczynku) wpisany jest w typowe dla górnictwa symbole. Na samej górze umieszczono dwa skrzyżowane ze sobą młoty, a pod napisem Szczęść Boże dwie dłonie w uścisku, obie z fragmentem rękawa lewa w fioletowym kolorze, prawa czerwonym. Litery haftowane są złotymi nićmi z czarnym obramowaniem. Cała chorągiew obszyta jest dwustronnie złotą taśmą i ciemno brązowymi frędzlami, a tło dla kompozycji po obu jej stronach jest szaro-zielonkawe. 4.2.TECHNIKA WYKONANIA Chorągiew jedwabna (?) wykonana dwustronnie (dwa kawałki materiału w środku wzmocnione płótnem lnianym) z haftem wielobarwnym tkanym nićmi jedwabnymi. Obszyta złota lamówka i frędzlami.
4.3. STAN ZACHOWANIA Powierzchnia chorągwi jest bardzo zabrudzona, poplamiona i zniszczona głównie w partiach niehaftowanych. Strona ze świętą Jadwigą potargana głównie w okolicach zewnętrznych krawędzi, największe rozdarcie znajduje się w lewym górnym rogu. Z lewej strony, na wysokości ramion Jadwigi zlokalizowany jest największy ubytek - na wylot, pozostałe ubytki obejmują tylko wierzchnią warstwę chorągwi. Ubytki w hafcie są niewielkie, można je zauważyć na płatkach kwiatów i liściach, opłatku z wyhaftowanymi literami IHS. Druga strona chorągwi w podobnym stanie. Miejsca większości ubytków rozmieszczone są głównie wokół zewnętrznych krawędzi. Tu największe rozdarcie znajduje się w prawym górnym rogu, natomiast nad datą 1902 widać duży ubytek tła uwidaczniający odwrocie haftu z postacią Świętej Jadwigi. Haftowany napis zachowany dość dobrze, nie ma śladów większych uszkodzeń jedynie powierzchniowych przetarć. Złota taśma oraz frędzle otaczające całą chorągiew zniszczona jest najbardziej wzdłuż dolnej krawędzi. Frędzle na odcinku około 30cm (?) odpruły się całkowicie i wiszą swobodnie niszczejąc w jeszcze bardziej znacznym stopniu. 4.4. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Planowane prace konserwatorskie polegać będą na przywróceniu tkaninie utraconych walorów artystyczno-estetycznych jak również ustabilizowanie własności mechanicznych materiału. Chorągiew zostanie odczyszczona, uzupełnione zostaną ubytki materiałów, lamówek oraz nici z wyszywanych detali.
4.5.PROGRAM PRAC 1. Zabezpieczenie obszarów rozerwanej tkaniny. 2. Odczyszczenie powierzchni tkaniny, odkurzenie haftu poprzez specjalną siatkę. 3. Wypranie tkaniny środkiem o nazwie Prepon. 4. Ewentualne impregnacja osłabionych partii materiału. 5. Wykonanie protez i uzupełnień zgodnie z techniką i technologią oryginału. 6. Uzupełnienie ręczne haftu z zastosowaniem nici użytych pierwotnie. 7. Wykonanie dokumentacji powykonawczej pisemnej i fotograficznej.