Dokumentacja przyrodnicza dla Raportu o oddziaływaniu inwestycji na środowisko

Inwestycja: Budowa drogi Pszczyna-Racibórz na odcinku od DK 45 w gminie Rudnik do ul. Sportowej w Rybniku Dokumentacja przyrodnicza dla Raportu o oddziaływaniu inwestycji na środowisko Wykonawca opracowania: dr Magdalena Wojciechowska Autorzy danych: dr Magdalena Wojciechowska, mgr Jacek Udolf grudzień 2014 1

Spis treści 1. Przedmiot i cel opracowania...3 2. Lokalizacja planowanej inwestycji...3 3. Opis terenu oddziaływania planowanej inwestycji...4 3.1 Walory przyrodnicze i formy ochrony przyrody...4 3.2 Zmiany środowiska pod wpływem działalności człowieka...9 4. Stan siedlisk ze szczególnym uwzględnieniem Dyrektywy Siedliskowej... 10 4.1 Wstęp... 10 4.2 Potencjalna roślinność naturalna... 10 4.3 Roślinność rzeczywista... 11 4.3.1 Metody badań... 11 4.3.2 Charakterystyka siedlisk przyrodniczych... 13 4.4 Występowanie chronionych gatunków roślin... 20 5. Inwentaryzacja fauny na terenie planowanej inwestycji... 22 5.1 Zakres i opis prac terenowych i metodyka... 22 5.2 Wyniki inwentaryzacji... 25 5.2.1 Płazy i gady... 25 5.2.2 Ptaki... 26 5.2.3 Ssaki... 28 5.2.4 Przebieg lokalnych korytarzy ekologicznych... 31 6. Określenie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko przyrodnicze... 32 6.1 Oddziaływanie w fazie budowy... 32 6.2 Oddziaływanie w fazie eksploatacji... 33 7. Wpływ inwestycji na środowisko, ze szczególnym uwzględnieniem walorów przyrodniczych... 34 8. Działania zapobiegawcze mające na celu zmniejszenie oraz kompensowanie szkodliwych oddziaływań na środowisko... 38 8.1 Szczególne warunki prowadzenia robót... 38 8.2 Przejścia dla zwierząt... 40 9. Podsumowanie i zalecenia... 43 Literatura... 46 Lista załączników... 48 2

1. Przedmiot i cel opracowania Niniejsze opracowanie stanowi dokumentację przyrodniczą, sporządzoną na potrzeby procedury oddziaływania na środowisko planowanej inwestycji polegającej na budowie drogi Pszczyna-Racibórz na odcinku od DK 45 w gminie Rudnik do ul. Sportowej w Rybniku. Przedmiotem opracowania jest: Charakterystyka siedlisk przyrodniczych, ze szczególnym uwzględnieniem siedlisk zamieszczonych w załączniku I i II Dyrektywy Siedliskowej Identyfikacja roślin naczyniowych z wyszczególnieniem gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych Identyfikacja gatunków zwierząt podlegających ochronie prawnej, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków Załącznika II i IV Dyrektywy Siedliskowej oraz Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Celem pracy jest: inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych oraz stanowisk gatunków chronionych występujących w obszarze potencjalnego oddziaływania inwestycji określenie wpływu planowanej inwestycji na stan siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt będących przedmiotem ochrony określenie zaleceń sposobu i okresu prowadzenia prac minimalizujących i zapobiegawczych dla powyższych komponentów przyrody. 2. Lokalizacja planowanej inwestycji Inwestycja polegać będzie na budowie drogi Racibórz-Pszczyna na odcinku DK45 (gm. Rudnik) ul. Sportowa w Rybniku. Opisywana inwestycja ma charakter liniowy, przebiega pomiędzy miejscowościami Rudnik na zachodzie i Rybnik na wschodzie. Pod względem podziału administracyjnego obszar leży w granicach gmin: Rudnik, Racibórz, Kornowac, Lyski, Pszów, Gaszowice i Rydułtowy. Trasa przeprowadzenia drogi ma zazwyczaj przebieg równoleżnikowy. Według podziału fizycznogeograficznego obszar oddziaływania planowanej inwestycji znajduje się na terenie dwóch prowincji. Pierwsza z nich to Nizina Środkowoeuroejska. Należy do niej podprowincja Niziny Środkowopolskie, w niej makroregion Nizina Śląska, w której znajduje się mezoregion Kotlina Raciborska. Obszar ten jest najdalej na południe wysuniętą częścią Niziny Śląskiej. Teren ma słabo urozmaiconą, równinną rzeźbę. Na jego klimat duży wpływ mają ciepłe masy powietrza napływające z południa i zachodu. Region użytkowany jest rolniczo i przez gospodarkę leśną. Nad Odrą rozwinęły się duże ośrodki przemysłowe, w tym miasto Racibórz 3

drogi. Przez Kotlinę Raciborską przebiega zachodni i centralny odcinek planowanej Druga prowincja to Wyżyny Polskie. Należy tu podprowincja Wyżyna Śląsko- Krakowska, makroregion Wyżyna Śląska, w której znajduje się mezoregion Płaskowyż Rybnicki. Wyżyna Śląska to najsilniej uprzemysłowiony i największy zurbanizowany obszar w Polsce. Środowisko przyrodnicze uległo znacznemu przeobrażeniu pod wpływem działalności człowieka. Płaskowyż Rybnicki jest obszarem gęsto zaludnionym. Jest to teren o znikomej przydatności rolniczej. Główną formą korzystania z surowców naturalnych jest przemysł wydobywczy. Na Płaskowyż Rybnicki wkracza wschodni odcinek planowanej drogi. 3. Opis terenu oddziaływania planowanej inwestycji 3.1 Walory przyrodnicze i formy ochrony przyrody O znaczeniu danego terenu dla środowiska przyrodniczego świadczyć może kilka elementów, np. istnienie obszarów o wysokiej różnorodności biologicznej (tzw. biocentra) i korytarzy ekologicznych a także choć pośrednio ustanowione formy ochrony przyrody. W bezpośrednim sąsiedztwie planowanej inwestycji znajduje się Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Projektowana droga przebiega wzdłuż południowej granicy tego obszaru chronionego. Walorem tego parku krajobrazowego jest koncepcja przestrzenna krajobrazu, na którą składa się sieć osadnicza i komunikacyjna, założenia parkowe i aleje, systemy wodne i melioracyjne ze stawami rybnymi stworzona przez cystersów. Elementy kulturowe harmonijnie przeplatają się tutaj z różnorodnością form przyrody. Ekosystemy leśne przetrwały głównie na terenach nieatrakcyjnych dla rolnictwa z powodu nieurodzajnych, piaszczystych gleb, czyli w północnej i środkowej części Parku oraz w miejscach trudnodostępnych ze względu na zabagnienie lub niekorzystną rzeźbę terenu (jary, stoki). Charakterystyczne dla parku są liczne stawy. Florę Parku wzbogacają gatunki przybyłe w sposób naturalny z różnych krain geograficznych, między innymi: z Niziny Węgierskiej przez Bramę Morawską, z Karpat i z Sudetów. Spośród ptaków uznanych za zagrożone w skali kraju i ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gnieżdżą się tutaj: bielik, bąk, bączek, hełmiatka, zielonka i podróżniczek. Szczególnie cenne gatunki ssaków to: bóbr, wydra, popielica, koszatka oraz nietoperze - borowiaczek, mopek i nocek duży. Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich chroni przestrzeń głównego w południowej Polsce korytarza ekologicznego przebiegającego 4

równoleżnikowo. Łączy on doliny górnej Wisły i Odry oraz strefy podgórskie Karpat i Sudetów. Drugim obszarem o wysokich walorach przyrodniczych jest rezerwat przyrody Łężczak. Znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Należy on również do sieci obszarów Natura 2000 jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk pod nazwą Stawy Łężczok PLH240010. Teren ten oddalony jest od inwestycji o ok. 2 km. Na terenie rezerwatu znajduje się 8 stawów. Istnieją one już od XIII wieku i prowadzona jest na nich ekstensywna gospodarka rybacka. 64% lasów w rezerwacie zajmują drzewostany, których wiek to ponad 100 lat. Występuje tu pięć dobrze zachowanych zespołów leśnych: grąd subkontynentalny, łęg jesionowo-wiązowy, olszowy łęg przypotokowy, ols porzeczkowy i kwaśna dąbrowa. Ocenia się, że pod względem liczby gatunków ptaków rezerwat zajmuje drugie miejsce w Polsce po Stawach Milickich. Pozostałe obszary chronione znajdują się w odległości przekraczającej 5 km od planowanej inwestycji. Na walory przyrodnicze tych obszarów planowana inwestycja nie będzie miała istotnego oddziaływania. W promieniu do 30 km od projektowanej drogi znajdują się następujące tereny objęte ochroną prawną (Ryc. 1): Rezerwaty przyrody: o Łęczak 2 km o Góra Gipsowa 16 km o Rozumice 18 km o Las Dąbrowa 27 km o Babczyna Dolina 29 km Parki Krajobrazowe: o PK Krajobrazowe Kompozycje Rud Wielkich 0,2 km Obszary Chronionego Krajobrazu: o Wronin-Maciowakrze 6 km o Meandry Rzeki Odry 14 km o Łęg Zdzieszowicki 27 km o Las Głubczycki 28 km o Morke Lewice 28 km Zespoły Przyrodniczo-Krajobrazowe: o Wielikąt 5 km Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000: o Stawy Wielikąt i Las Tworkowski PLB240003 5 km o Dolina Górnaj Wisły PLB240001 26 km Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Natura 2000: o Stawy Łężczok PLH240010 2 km o Las koło Tworkowa PLH240040 6 km o Graniczny Meander Odry PLH240013 14 km 5

o Rozumicki Las PLH 160018 18 km o Zbiornik Goczałkowicki Ujście Wisły i Bajerki PLH240039 27 km o Łęg Zdzieszowicki PLH160011 27 km. Ryc. 1. Lokalizacja form ochrony przyrody względem planowanej inwestycji przybliżony przebieg trasy zaznaczono kolorem pomarańczowym (źródło: http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/). Walory przyrodnicze wyrażają się również poprzez istniejące pomniki przyrody. W obszarze sąsiadującym z przebiegiem planowanej drogi, rozpatrywanym w odległości ok. 1000 m od zakładanego miejsca inwestycji (z uwzględnieniem wszystkich wariantów), zlokalizowanych jest 10 pomników przyrody (Ryc. 2). Większość z nich 8 pomników usytuowana jest dalej niż 700 m od rozpatrywanej inwestycji, jeden dąb szypułkowy w m. Rydułtowy znajduje się w odległości ok. 250 m od drogi. Jedynym pomnikowym drzewem rosnącym w bliższym sąsiedztwie planowanej inwestycji jest dąb szypułkowy rosnący w parku w m. Rzuchów przy ul. Rybnickiej (jest to droga wojewódzka 935). Budowę planowanej drogi po śladzie istniejącej DW935 przewiduje wariant WB2 planowanej inwestycji. Pomnik przyrody nie jest zagrożony z tego powodu, gdyż rośnie on w parku objętym wraz z dworem ochroną przez konserwatora zabytków. 6

Ryc. 2. Lokalizacja pomników przyrody względem rozpatrywanych wariantów planowanej drogi w zachodniej (ilustracja górna) i wschodniej (ilustracja dolna) części terenu. 7

O walorach przyrodniczych obszaru świadczy także lokalizacja obszarów węzłowych oraz łączących je korytarzy ekologicznych. Obszary węzłowe to tereny wyróżniające się z otoczenia bogactwem ekosystemów, Korytarze ekologiczne to struktury przestrzenne, które umożliwiają rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy obszarami węzłowymi oraz terenami do nich przylegającymi. Koncepcja europejskiej sieci ekologicznej została początkowo wyrażona w inicjatywie ECONET a następnie w sieci obszarów Natura 2000. Na omawianym terenie funkcjonuje korytarz ekologiczny w dolinie Odry (Ryc. 3). Jest to korytarz o statusie ponadregionalnym dla ornitofauny o nazwie Dolina Górnej Odry. Teren ten jest również korytarzem spójności obszarów chronionych o znaczeniu międzynarodowym Olza-Odra. Wiedzie tędy także szlak wędrówek zwierząt kopytnych - korytarz K/LR-ODRA/1. Planowana droga przecina powyższe korytarze w okolicy Raciborza. Drugi korytarz zwierząt kopytnych w najbliższym otoczeniu przebiega od Raciborza w stronę wschodnią do Lasów Rudzkich (K/LR_ODRA/2). Opisywana inwestycja nie przebiega na jego terenie. Przez omawiany teren nie przebiegają korytarze ssaków drapieżnych. Ryc. 3. Lokalizacja ponadregionalnych korytarzy ekologicznych na omawianym terenie (zielony korytarz ekologiczny ptaków, niebieski korytarz ekologiczny ssaków kopytnych, szary korytarz spójności obszarów chronionych, źródło: http://www.geoportal.rdos.katowice.pl/geoportal/). 8

Oprócz korytarzy o znaczeniu ponadregionalnym, na opisywanym terenie funkcjonują korytarze o znaczeniu lokalnym. Korzystają z nich mniejsze zwierzęta, takie jak drobne ssaki, płazy i gady. Korytarze te funkcjonują wzdłuż cieków regionu. W dolinach pozostały ekosystemy najmniej przekształcone w krajobrazie rolniczym i zabudowanym. Zróżnicowanie siedlisk (zadrzewienia i zakrzaczenia, łąki, ziołorośla, szuwary, siedlisk wodne) przekłada się na liczbę występujących tu gatunków roślin i zwierząt. Doliny są zatem miejscami o większej różnorodności biologicznej (tzw. hotspot (ang.). Do najważniejszych korytarzy w skali lokalnej należy dolina rz. Suminy (gmina Kornowac i Lyski). Jednakże należy pamiętać, że wszystkie cieki są elementami terenu, z których korzystają zwierzęta. Korytarze ekologiczne funkcjonują również wzdłuż lokalnych ciągów zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych, które są spotykane w otwartym krajobrazie rolniczym gmin Kornowac, Pszów i Lyski oraz częściowo Gaszowice. 3.2 Zmiany środowiska pod wpływem działalności człowieka Intensywność działania człowieka na danym terenie powoduje przemiany w środowisku przyrodniczym. Powoduje zmiany istniejących ekosystemów lub ich zniszczenie oraz stwarza warunki do rozwoju innych, wcześniej pojawiających się z mniejszą intensywnością lub też nie istniejących układów ekologicznych (Faliński 1998). Zjawisko to bardzo dobrze ilustrują przemiany szaty roślinnej. Podkreślić należy, że dotyczy ono jednak wszystkich organizmów żywych. Przemiany naturalnego środowiska pod wpływem antropopresji przejawiają się m.in. poprzez powstawanie nowych zbiorowisk roślinnych, zbudowanych zarówno przez gatunki rodzime, jak i obcego pochodzenia (obce pod względem geograficznym i ekologicznym), degradacja naturalnych zbiorowisk roślinnych, ubożenie ich składu gatunkowego, zmiany struktury i dynamiki populacji na danym terenie, proces sukcesji na sztucznych formach krajobrazu (np. hałdy, odkrywki), utrata pokrywy roślinnej na rzecz sztucznych nawierzchni itd. Pod względem antropogenicznych przeobrażeń roślinności opracowanej dla Polski w siedmiostopniowej skali przez Falińskiego (1998), dolina górnej Odry zaliczona została do klasy IV, czyli obszarów z fragmentami roślinności naturalnej pozostawionymi jedynie na siedliskach skrajnie ubogich albo niedostępnych dla rolnictwa lub osadnictwa, a na większości stanowisk roślinność naturalna została zastąpiona przez synantropijną, czyli kształtującą się pod wpływem człowieka na siedliskach wtórnych. Jest to stan przyrody stwierdzony na ok. 40% powierzchni naszego kraju. Region Płaskowyżu Rybnickiego przypisano do klasy VI, tj. obszarów na których roślinność synantropijna zastępująca roślinność naturalną, ulega degeneracji pod działaniem człowieka. Do takiego stanu zalicza się ok. 10% powierzchni Polski. Obszar, przez który przebieg planowana droga jest niejednorodny. W części 9

zachodniej (dolina Odry) istnieją jeszcze fragmenty naturalnych układów ekologicznych, szczególnie na obszarach podlegających zalewom. Z tego powodu dolina rzeki stanowi korytarz ekologiczny miejsce przemieszczania się zwierząt podczas swoich wędrówek. Fragmenty roślinności naturalnej i półnaturalnej stanowią istotną wartość przyrodniczą tego regionu, a zachowanie drożności korytarza doliny Odry jest konieczne dla skutecznej ochrony przyrody. Część wschodnia, przez który przebiega planowana droga, to teren Wyżyny Śląskiej, obszaru bardzo mocno przekształconego przez człowieka. Płaskowyż Rybnicki to teren gęsto zaludniony, na którym dominują obszary zabudowane i przemysłowe. W krajobrazie tego typu istotne znaczenie mają wszelkie drobnopowierzchniowe płaty roślinności choćby zbliżonej do naturalnej lub półnaturalnej, np. zadrzewienie i zakrzaczenia śródpolne, stawy, oczka wodne, miedze, aleje lub pojedyncze dojrzałe drzewa itp. W silnie zdegradowanej przestrzeni są jedynymi ostojami dla bytujących tu gatunków. 4. Stan siedlisk ze szczególnym uwzględnieniem Dyrektywy Siedliskowej 4.1 Wstęp Według klasycznego podziału geobotanicznego Polski omawiany teren położony jest w Okręgu Nadodrzańskim krainy Kotlina Śląska, która leży w poddziale Pas Kotlin Podgórskich, dziale Bałtyckim, podprowincji Niżowo-Wyżynnej, prowincji Środkowo-Europejskiej, obszarze Euro-Syberyjskim (Kondracki 2002). Dla krainy Kotlina Śląska charakterystyczna jest urozmaicona rzeźba terenu. Pod względem geobotanicznym wyróżnia się grupa tu gatunków południowych, atlantyckich i górskich. Z gatunków lasotwórczych najważniejszą rolę grają sosny, dąb bezszypułkowy i szypułkowy, grab, brzoza brodawkowata, wiąz szypułkowy, klon polny i klon zwyczajny oraz lipa drobnolistna i szerokolistna (Szafer 1972). 4.2 Potencjalna roślinność naturalna Istotną częścią charakterystyki przyrodniczej obszaru jest opis potencjalnej roślinności naturalnej. Jest to roślinność uzależniona od rzeźby terenu i związanymi z nią warunkami wodnymi i glebowymi, która rozwinęłaby się na danym terenie przy zaprzestaniu działalności człowieka. Roślinność potencjalna opisana została na podstawie opracowania przygotowanego w skali całej Polski (Matuszkiewicz i in. 1995) z uwzględnieniem warunków lokalnych. Teren, przez który ma przebiegać planowana droga, pod względem potencjalnej roślinności naturalnej zdominowany jest przez dwa typy lasów 10

środkowoeuropejski acydofilny las dębowy Calamagrostio arundinaceae-quercetum petraeae oraz żyzne buczyny Melico-Fagetum. W dolinie Odry występują siedliska lasów łęgowych: łęgów wierzbowych Salicetum albo-fragilis (Borysiak, Pawlaczyk 2004) oraz łęgów jesionowo-wiązowych Ficario-Ulmetum. W obniżeniach terenu związanymi z ciekami potencjalnie występują siedliska łęgów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. W okolicy Raciborza oraz Rybnika potencjalnie występuje grąd subkontynentalny Tilio cordatae-carpinetum betuli (Matuszkiewicz i in. 1995, Matuszkiewicz 2005). Wszystkie wymienione leśne zbiorowiska roślinne są chronione w ramach Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. Dyrektywy Siedliskowej. Na trasie planowanej inwestycji większość terenu została odlesiona na potrzeby uprawy roli oraz rozwoju budownictwa. Obecnie przeważają tu pola uprawne i tereny zabudowane. Fragmenty lasów są drobnopowierzchniowe i silnie przekształcone przez gospodarkę leśną. Z powyższych powodów nie mogą zostać uznane za siedliska Natura 2000 (patrz rozdz. 4.3.2). Wyjątek stanowi łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis w dolinie Odry, zlokalizowany na północ od Raciborza oraz niewielkie fragmenty leśne w gminie Kornowac: Las Łaziska, gdzie występują płaty żyznej buczyny Melico-Fagetum oraz Las Pocionki, Las Borek i Las Dąbrowiak, w których zlokalizowano płaty grądu subkontynentalnego Tilio cordatae-carpinetum betuli. 4.3 Roślinność rzeczywista 4.3.1 Metody badań Opis roślinności rzeczywistej opiera się na badaniach terenowych przeprowadzonych we wrześniu 2014 r. Inwentaryzacja terenowa poprzedzona została studiowaniem literatury oraz map topograficznych i satelitarnych. Prace terenowe zostały wykonane w obszarze planowanej inwestycji rozpatrywanej jako pas o szerokości 200 m (po 100 m od osi drogi dla wszystkich wariantów). Dodatkowo uwzględnione zostały siedliska naturalne i półnaturalne bezpośrednio sąsiadujące z powyższym pasem. W ramach rozpoznania terenowego obszaru planowanej inwestycji wyróżniono główne typy siedlisk przyrodniczych oraz formy użytkowania terenu na podstawie analizy składu oraz częstości występowania gatunków. Dla siedlisk podlegających silnej antropopresji, a zatem o niestabilnym składzie gatunkowym, wykonano spisy florystyczne. 11

W celu rozpoznania składu gatunkowego siedlisk naturalnych i półnaturalnych wykonano zdjęcia fitosocjologiczne klasyczną metodą Braun-Blanqueta. Polega ona na szacowaniu stopnia pokrycia wyznaczonego, reprezentatywnego obszaru przez wszystkie stwierdzone gatunki roślin (tzw. ilościowości) oraz na określeniu ich sposobu rozmieszczenia (tzw. towarzyskości). Zdjęcia te wraz ze spisami florystycznymi stanowią Załącznik 2 niniejszego opracowania. Inwentaryzację botaniczno-siedliskową zrobiono łącznie na 50 stanowiskach, wykonując 30 zdjęć fitosocjologicznych (numery stanowisk: 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 47, 49, 50) oraz 20 spisów florystycznych (numery stanowisk: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 14, 21, 23, 24, 30, 32, 43, 44, 45, 46, 48). Następnie, na podstawie rozeznania typów siedlisk, wytypowano siedliska szczególnie cenne z punktu widzenia ochrony przyrody (przede wszystkim siedliska Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej). W wyniku inwentaryzacji terenowej wyróżnione zostało jedenaście głównych typów siedlisk. Są to: 1. Lasy łęgowe 2. Lasy liściaste 3. Zarośla 4. Ziołorośla 5. Łąki świeże 6. Użytki zielone 7. Szuwary 8. Stawy 9. Pola uprawne 10. Nieużytki 11. Tereny zabudowane i przydroża. Płaty grądu subkontynentalnego oraz żyznej buczyny znajdują się poza bezpośrednim sąsiedztwem planowanej drogi, dlatego nie zostały ujęte w poniższej charakterystyce. Siedliska chronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej zostały poddane ocenie jakościowej metodą stosowaną na potrzeby standardowego formularza danych, używaną podczas inwentaryzacji obszarów Natura 2000. W ramach powyższej metody określana jest: reprezentatywność (typowość) siedliska przyrodniczego, która polega na określeniu, na ile typowo wykształcone jest dane siedlisko (zbiorowisko roślinne) na rozpatrywanym obszarze. Reprezentatywność oceniana jest w czterostopniowej skali: A: doskonała, B: dobra, C: znacząca, D: nieistotna. 12

względna powierzchnia - jest to powierzchnia opisywanego obszaru pokryta przez naturalne siedlisko danego typu w stosunku do całkowitej powierzchni pokrytej przez ten typ siedliska w obrębie terytorium państwa. Jest to szacunek w trzech przedziałach wielkości: A: 15-100 %, B: 2-15 %, C: 0-2 %. stan zachowania - jest to stopień zachowania struktury i funkcji naturalnego siedliska danego typu oraz możliwość ich odtworzenia. To kryterium zawiera 3 podkryteria, które ocenia się niezależnie, ale ostateczna ocena jest ich wypadkową. - stopień zachowania struktury - Ocena stopnia zachowania struktury polega na ocenie obecnego stanu wykształcenia siedliska. Oceny dokonuje się w trzystopniowej skali: I - doskonała, II - dobrze zachowana, III - średnio zachowana lub częściowo zdegradowana struktura. - stopień zachowania funkcji - Ocena stopnia zachowania funkcji (uwzględniająca obecne stadium dynamiczne i tendencje rozwojowe zbiorowiska) sprowadza się do określenia perspektyw na zachowanie struktury siedliska w przyszłości, biorąc pod uwagę potencjalne niekorzystne oddziaływania na to siedlisko i możliwe do zastosowania zabiegi ochronne. Perspektywy te ocenia się w trzystopniowej skali: I - doskonałe, II - dobre, III - średnie lub słabe perspektywy. - możliwość renaturyzacji - Ocena możliwości renaturyzacji odwołuje się: (1) do wiedzy na temat struktury i funkcji określonego typu siedliska, konkretnych planów ochrony i zabiegów koniecznych do jego odtworzenia oraz (2) szacunku kosztów w stosunku do efektywności renaturyzacji siedliska z punktu widzenia ochrony przyrody. Możliwości renaturyzacji ocenia się w trzystopniowej skali: I - renaturyzacja łatwa, II - renaturyzacja możliwa przy średnim nakładzie sił i środków, III - renaturyzacja trudna lub wręcz niemożliwa. Zgeneralizowany obraz rozmieszczenia zinwentaryzowanych siedlisk oraz rozmieszczenie stanowisk badawczych zostały przedstawione w formie graficznej wygenerowanej na podkładzie ortofotomapy. Siedliska w pasie o szerokości 200 metrów od drogi przedstawiono w postaci liniowej. Poza pasem technicznym dodatkowo zaznaczone zostały w sposób punktowy siedliska cenne przyrodniczo (Załącznik 3). Stanowiska gatunków roślin podlegających ochronie prawnej wykonano na podkładzie ortofotomapy (Załącznik 4). Wybrane zagadnienia zilustrowano za pomocą fotografii, które stanowią Załącznik 5 niniejszego opracowania. 4.3.2 Charakterystyka siedlisk przyrodniczych Na obszarze oddziaływania planowanej inwestycji stwierdzono występowanie 157 gatunków roślin. Dodatkowo uwzględniono dane literaturowe dotyczące stanowisk dalszych 19 gatunków roślin chronionych w sąsiedztwie tego obszaru. 13

Łączna lista gatunków zawiera 176 gatunków roślin. Została ona przedstawiona w Załączniku 1 niniejszego opracowania. Zdjęcia fitosocjologiczne oraz spisy florystyczne wykonane na potrzeby niniejszego opracowania zostały przedstawione w tabelach stanowiących Załącznik 2. 1. Siedlisko lasy łęgowe reprezentowane jest przez zbiorowisko łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis, kod *91E0-1. Jest to siedlisko chronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej. Łęg wierzbowy występuje w dolinie Odry, na północ od miasta Racibórz. Rozwinięty jest w postaci wąskiego pasa wzdłuż rzeki. Drzewostan zbudowany jest tu przede wszystkim przez wierzbę białą Salix alba i wierzbę kruchą Salix fragilis, którym towarzyszy topola czarna Populus nigra. W warstwie krzewów regularnie występuje bez czarny Sambucus nigra. W runie dominuje pokrzywa zwyczajna Urtica dioica i mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. Występują tu również kielisznik zaroślowy Calystegia sepium i chmiel zwyczajny Humulus lupulus. Odnotowano występowanie z dużym pokryciem gatunków obcego pochodzenia. Są to: rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica oraz niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera. Oba gatunki należą do roślin inwazyjnych rozprzestrzeniających się wzdłuż dolin rzecznych (stanowisko nr 15, fot. 1). Płat łęgu wierzbowego znajduje się w pasie technicznym wszystkich wariantów. Przeważa drzewostan młody. Reprezentatywność tego siedliska oceniona została jako: C (znacząca), względna powierzchnia: C (<2%). Stopień zachowania struktury oceniono jako: III - średnio zachowana, przede wszystkim ze względu na młody wiek drzewostanu oraz skład gatunkowy runa. Perspektywy na zachowanie siedliska w przyszłości określono jako: III średnie lub słabe perspektywy (budowa drogi, zniszczenie płatu siedliska). Możliwości renaturyzacji określona została jako: III - renaturyzacja trudna lub wręcz niemożliwa (wysoki udział gatunków inwazyjnych). Ocena stanu zachowania wynosi zatem C (znacząca). 2. Do siedliska lasy liściaste zaliczono pozostałe zbiorowiska leśne. Są to drobnopowierzchniowe enklawy leśne, mocno przekształcone przez działalność człowieka. Fragment w okolicy Raciborza (stanowiska nr 27 i 28) występuje na zboczu doliny Odry. W drzewostanie dominuje dąb szypułkowy Quercus robur oraz buk zwyczajny Fagus sylvatica i jesion wyniosły Fraxinus excelsior. Odnotowano tu występowanie gatunków właściwych dla lasów zrzucających liście na zimę (czyściec leśny Stachys sylvatica), buczyn (szczyr trwały Mercurialis perennis, miodunka ćma Pulmonaria obscura) oraz lasów łęgowych (kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, czartawa pospolita Circaea lutetiana). Jest to płat ma granicy potencjalnych lasów bukowych oraz łęgów wiązowo-jesionowych. Odnotowano tu wiele gatunków obcego pochodzenia: dąb czerwony Quercus robur, kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum, agrest Ribes uva-crispa, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. 14

Fragmenty leśne występujące pomiędzy miejscowościami Racibórz i Kornowac (stanowiska nr 29 i 49) oraz w okolicy m. Rzuchów i Pogrzebień (stanowiska nr 33 i 50 fot. 2) to płaty o mocno zubożonym składzie gatunkowym. W drzewostanie dominuje dąb szypułkowy Quercus robur, któremu towarzyszy brzoza brodawkowata Betula pendula, klon zwyczajny Acer platanoides, klon jawor Acer pseudoplatanus i sosna zwyczajna Pinus sylvestris. W runie dominuje turzyca odległokłosa Carex remota, której towarzyszy trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios (na siedliskach bardziej suchych) oraz kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum i konwalijka dwulistna Maianthemum biforium (na siedliskach żyźniejszych). Na stanowisku nr 50 odnotowano występowanie gatunku chronionego. Jest to kruszyna pospolita Frangula alnus. Z gatunków obcych występują tu: dąb czerwony Quercus robur i niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. Wilgotny fragment leśny w okolicy m. Rzuchów (stanowisko nr 34, fot. 3) nawiązuje do lasów olsowych oraz łęgów jesionowo-olszowych. W drzewostanie dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, której towarzyszy jesion wyniosły Fraxinus excelsior. W warstwie krzewów dominuje jeżyna Rubus sp. W runie - turzyca odległokłosa Carex remota oraz pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Z gatunków obcego pochodzenia odnotowano występowanie tawuły wierzbolistnej Spirea salicifolia. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. Silnie zaburzony skład florystyczny zarówno runa, jak i drzewostanu i warstwy krzewów (w tym występowanie gatunków obcych) nie pozwalają na zaklasyfikowanie opisywanych płatów do danego zbiorowiska roślinnego. 3. Do siedlisk zarośla zaliczono zakrzaczenia i zadrzewienia śródpolne. Jest to niejednorodna grupa pod względem warunków siedliskowych, wyróżniona na podstawie fizjonomii szaty roślinnej. Na opisywanym terenie występują zarośla śródpolne w postaci pasów i kęp (stanowiska nr 2, 5, 6, 14, 23, 24, 45, 48, fot. 4). Występują w rozproszeniu, przede wszystkim wśród terenów wykorzystywanych rolniczo. Stwierdzono tu występowanie następujących gatunków drzew i krzewów: brzoza brodawkowata Betula pendula, dereń świdwa Cornus sanguinea, leszczyna zwyczajna Corylus avellana, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, topola czarna Populus nigra, topola osika Populus tremula, śliwa tarnina Prunus spinosa, róża dzika Rosa canina, jeżyna Rubus sp., wierzba biała Salix alba, wierzba krucha Salix fragilis, wierzba szara Salix cinerea, bez hebd Sambucus ebulus, bez czarny Sambucus nigra, jarząb pospolity Sorbus aucuparia. O stopniu wysokiej antropopresji świadczy występowanie gatunków obcych, takich jak: orzech włoski Juglans regia, topola balsamiczna Populus balsamifera, 15

leszczyna pospolita odmiana Purpurea Corylus avellana cv. Purpurea, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia. Wartość przyrodnicza zarośli z punktu widzenia ochrony przyrody przejawia się przede wszystkim jako tworzenie siedlisk dla fauny (bezkręgowców, płazów, gadów, ptaków, ssaków) bytującej w krajobrazie rolniczym, co wpływa korzystnie na różnorodność biologiczną obszaru. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 4. Ziołorośla to formacje roślinne o charakterze otwartym, zbudowane przez rośliny zielne. W opisywanych warunkach siedliskowych są to zazwyczaj niewielkie płaty powstające w wyniku sukcesji wtórnej z porzuconych, nieużytkowanych łąk. Są etapem przemian roślinności w kierunku zarośli a później ekosystemów leśnych. Na opisywanym terenie odnotowano kilka płatów występujących w rozproszeniu stanowiska nr 11, 37, 39, fot. 5). Budowane są przez okazałe byliny, jak np. pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, lepiężnik biały Petasites albus, wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, bodziszek błotny Geranium palustre, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, którym towarzyszą gatunki łąkowe i szuwarowe. Pojawiają się tu również gatunki obcego pochodzenia: rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, nawłoć późna Solidago gigantea, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. Wartość przyrodnicza ziołorosli z punktu widzenia ochrony przyrody przejawia się przede wszystkim jako tworzenie siedlisk dla fauny (bezkręgowców, płazów, gadów, ptaków, ssaków) bytującej w krajobrazie rolniczym, co wpływa korzystnie na różnorodność biologiczną obszaru. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 5. Łąki świeże to siedlisko chronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej jako niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kod 6510. Do siedliska łąki świeże zaliczone zostały półnaturalne łąki w dolinie Odry oraz w okolicy m. Rzuchów i Pogrzebień. Łąki w dolinie Odry występują zarówno na terenie zalewowym (stanowiska nr 10, 13, 16, fot. 6) oraz na obszarze poza wałem przeciwpowodziowym (stanowiska nr 12, 17, 18, 19, 25, 26, fot. 7). Są to obszary zazwyczaj zwarte lub poprzecinane ziołoroślami lub też (miejscowo) polami uprawnymi. 16

Występują tu gatunki charakterystyczne dla zespołu łąk świeżych Arrhenatherion elatioris, jak: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, przytulia pospolita Galium mollugo, bodziszek łąkowy Geranium pratense, świeżbnica polna Knautia arvensis, a także dla wyższego syntaksonu rzędu Arrhenatheretalia elatioris, jak: krwawnik pospolity Achillea millefolium, marchew zwyczajna Daucus carota, mniszek lekarski Taraxacum officinale, barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, biedrzeniec wielki Pimpinella major, konietlica łąkowa Trisetum flavescens. Regularnie występują tu gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio- Arrhenatheretea (zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych), np. wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, babka lancetowata Plantago lanceolata, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, koniczyna łąkowa Trifolium pratense. Regularnie występuje tu również gatunek charakterystyczny dla górskich łąk konietlicowych Polygono- Trisetion, tj. chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis. Siedliska w dolinie Odry charakteryzują się zmiennymi warunkami hydrologicznymi w ciągu roku związanymi ze zmianami stanów wód w rzece. Stąd, oprócz gatunków ogólnołąkowych oraz charakterystycznych dla łąk świeżych, regularnie występują tu gatunki łąk wilgotnych z rzędu Molinietalia caeruleae i podrzędnych syntaksonów: zimowit jesienny Colchicum autumnale (gatunek chroniony) i krwiściąg lekarski Sangiusorba officinalis. Na jednym stanowisku odnotowano także olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. Pojawiają się też gatunki ciepłolubne, jak wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris. Specyficznym przypadkiem jest stanowisko nr 18. Jest to teren o charakterze podmiejskim, pomiędzy stawami w wałem przeciwpowodziowym. Nasadzone tu zostały drzewa, przede wszystkim topola czarna w odmianie włoskiej Populus nigra cv. Italica, a także inne gatunki jak np. klon zwyczajny Acer platanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata, jabłoń domowa Malus domestica. Pomimo tego, w warstwie zielnej regularnie występują gatunki łąkowe, choć w towarzystwie pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica. Reprezentatywność tego siedliska oceniona została osobno dla łąk w pasie technicznym przebiegających tędy wariantów, tj. WB, WB1, WB1_3a, Wb1_3b, WB2, WB4, WBd1 (stanowiska nr 13, 16, 17, 18, 19) oraz WB3 (łąka nad Odrą) oraz dla łąk znajdujących się poza pasem technicznym (stanowiska nr 10,12, 25, 26). Dla stanowisk w pasie technicznym reprezentatywność siedliska oceniono jako: B (dobra), względną powierzchnię jako C (<2%). Stopień zachowania struktury oceniono jako: II - dobrze zachowana (regularne występowanie gatunków charakterystycznych). Perspektywy na zachowanie siedliska w przyszłości określono jako: III średnie lub słabe perspektywy (budowa drogi, zniszczenie siedliska). Możliwość renaturyzacji oceniono jako: III - renaturyzacja trudna lub 17

wręcz niemożliwa (w danym miejscu). Ocena stanu zachowania wynosi zatem C (znacząca). Dla stanowisk poza pasem technicznym reprezentatywność siedliska oceniono jako: B (dobra). Stopień zachowania struktury oceniono jako: II - dobrze zachowana (regularne występowanie gatunków charakterystycznych). Perspektywy na zachowanie siedliska w przyszłości określono jako: II dobre (odpowiednie warunki wilgotnościowe, regularne użytkowanie). Możliwość renaturyzacji oceniono jako: II - renaturyzacja możliwa przy średnim nakładzie sił i środków. Ocena stanu zachowania wynosi zatem B (dobra). Łąki w okolicy Łasionki, Rzuchowa i Pogrzebienia (stanowiska 38, 40, 41, fot. 8) to płaty o charakterze drobnopowierzchniowym, występujące w krajobrazie zdominowanym przez pola uprawne i fragmenty leśne. Charakteryzują się regularnym występowaniem gatunków łąk świeżych, jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, bodziszek łąkowy Geranium pratense, krwawnik pospolity Achillea millefolium, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, mniszek lekarski Taraxacum officinale. Regularnie występują tu gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea, np. babka lancetowata Plantago lanceolata, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, jaskier ostry Ranunculus acris, koniczyna łąkowa Trifolium pratense. Łąka nr 41 położona jest w pobliżu niewielkiego cieku stwierdzono tu stanowisko gatunku łąk wilgotnych ostrożnia łąkowego Cirsium rivulare. Łąki w okolicy m. Rzuchów znajdują się w pasie technicznym projektowanej drogi we wszystkich wariantach. Łąki w okolicy m. Pogrzebień znajdują się w pasie technicznym projektowanej drogi warianty WB2, WB3, WB4. Reprezentatywność tego siedliska oceniono jako: B (dobra), względną powierzchnię jako C (<2%). Stopień zachowania struktury oceniono jako: II - dobrze zachowana (regularne występowanie gatunków charakterystycznych). Perspektywy na zachowanie siedliska w przyszłości określono jako: III średnie lub słabe perspektywy (budowa drogi, zniszczenie siedliska). Możliwość renaturyzacji oceniono jako: III - renaturyzacja trudna lub wręcz niemożliwa (zniszczenie siedliska w danym miejscu). Ocena stanu zachowania wynosi zatem C (znacząca). 6. Jako użytki zielone określono łąki powstałe na skutek obsiewu mieszanką produkcyjną. Są one ubogie pod względem florystycznym. Występują tu takie gatunki jak np.: mniszek lekarski Taraxacum officinale, życica trwała Lolium perenne, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, babka lancetowata Plantago lanceolata. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 18

7. Kolejnym siedliskiem są szuwary rozwijające się najczęściej wzdłuż kanałów i rowów melioracyjnych oraz nad brzegami zbiorników wodnych (stanowiska nr 20, 22, 31, 35, 42, 44, 47, fot. 9). Występują tu gatunki charakterystyczne szuwarów właściwych (np. trzcina pospolita Phragmites communis, pałka szerokolistna Typha latifolia manna mielec Glyceria maxima, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea), którym towarzyszą gatunki wilgociolubne np. żabieniec babka-wodna Alisma plantago-aquatica, uczep trójlistkowy Bidens tripartita, kielisznik zaroślowy Calystegia sepium. Niekiedy w procesie sukcesji pojawiają się tu pojedyncze olsze czarne Alnus glutinosa. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 8. Kompleks stawów występuje w okolicy Raciborza oraz Kornowaca i Rzuchowa (stanowisko nr 21, fot. 10). W pasie technicznym znajduje się także niewielki staw w pobliżu dzielnicy Raciborza Brzezie. Są to eutroficzne, drobne zbiorniki wodne o roślinności typowej dla żyznych wód. Stwierdzono występowanie wywłócznika kłosowego Myriophyllum spicatum. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 9. Następnym rodzajem siedlisk są pola uprawne (stanowiska 3, 32, fot. 11). Jest to siedlisko, które zdecydowanie dominuje na trasie przebiegu projektowanej drogi. Grunty orne nie stanowią wysokiej wartości przyrodniczej rozpatrywanej pod kątem siedliskowym i florystycznym. Coroczna orka uniemożliwia spontaniczny rozwój szaty roślinnej, a tym samym sprawia, że obszary pól znajdują się pod pełną kontrolą człowieka. Występują tu pospolite gatunki rozwijające się wśród upraw (segetalne), takie jak: skrzyp polny Eqiusetum arvense, iglica pospolita Erodium cicutarium, rdestówka powojowata Fallopia convolvulus, tobołki polne Thlaspi arvense. Odnotowano także gatunki obcego pochodzenia, jak: chwastnica jednostronna Echinochloa crus-gali, włośnica sina Setaria pumila, żółtlica owłosiona Galinsoga ciliata Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 10. Nieużytki to porzucone pola uprawne. Kompleks nieużytków występuje w okolicy m. Czernica (stanowiska 43, 44, fot. 12). Występują tu zarówno gatunki segetalne i ruderalne (np. bylica zwyczajna Artemisia vulgaris, ostrożeń polny Cirsium arvense, wiechlina roczna Poa annua), jak i łąkowe (np. marchew zwyczajna Daucus carota, groszek łąkowy Lathyrus pratensis oraz gatunki obce i uprawiane (np. żyto zwyczajne Secale cereale, włośnica sina Setaria pumila, nawłoć kanadyjska 19

Solidago canadensis). Stwierdzono tu stanowisko gatunku chronionego skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 11. Tereny zabudowane i przydroża to obszary podlegające silnej presji człowieka (stanowiska nr 1, 4, 8, 9, fot. 13). Do tej kategorii zaliczono obszary o zieleni zorganizowanej, ogródki działkowe, pobocza szos i dróg gruntowych. Do tej kategorii wliczono także drobnopowierzchniowe użytki zielone w bezpośrednim sąsiedztwie działek zabudowanych, często podsiewane, użytkowane kośnie lub przekształcone w przydomowe trawniki. Rośliny, jakie tu spontanicznie występują, należą przede wszystkim do pospolitych gatunków ruderalnych np. pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, ostrożeń polny Cirsium arvense, bylica pospolita Artemisia vulgaris, powój polny Convolvulus arvensis, wiechlina roczna Poa annua, rdest ptasi Polygonum aviculare, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare, którym towarzyszą (zwłaszcza na przydrożach) gatunki łąkowe np. krwawnik pospolity Achillea millefolium, mniszek lekarski Taraxacum officinale, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, bodziszek łąkowy Geranium pratense. Opisane powyżej siedliska nie należą do siedlisk chronionych w ramach Dyrektywy Siedliskowej. 4.4 Występowanie chronionych gatunków roślin Na omawianym terenie odnotowano stanowiska gatunków roślin podlegających ochronie prawnej. Są to: aldrowanda pęcherzykowata Aldrovanda vesiculosa, barwinek pospolity Vinca minor, bluszcz pospolity Hedera helix, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, cebulica dwulistna Scilla bifolia, cis pospolity Taxus baccata, czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, kalina koralowa Viburnum opulus, konwalia majowa Convallaria majalis, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kruszyna pospolita Frangula alnus, naparstnica purpurowa Digitalis purpurea, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, przytulia wonna Galium odoratum, róża francuska Rosa galica, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, śnieżyca wiosenna Leucojum vernum, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, wawrzynek wilcze łyko Daphne mezereum, zimowit jesienny Colchicum autumnale. Na terenie pasa technicznego zlokalizowano stanowiska następujących gatunków chronionych: 20

1. Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia podlega ścisłej ochronie prawnej. Występuje na jednym stanowisku (stanowisko nr 44, Fot. 14). Jest to nieużytek (porzucona uprawa żyta). Płat o wielkości ok. 0,5 ha zlokalizowany na stoku i w zagłębieniu terenu. Stanowisko to znajduje się w pasie technicznym drogi (wszystkie warianty), ok. 21+000 km. Skrzyp olbrzymi jest charakterystyczny dla lasów łęgowych ze związku Alno- Ulmion oraz dla zespołu podgórski łęg jesionowy Carici remotae-fraxinetum (Matuszkiewicz 2005). Jego obecność wskazuje na potencjalne występowanie tutaj lasu tego typu. Skrzyp olbrzymi jest gatunkiem o dużej liczbie stanowisk w Polsce, jednak stanowiska te zgrupowane są w jednym regionie, przede wszystkim na południu kraju. Pod względem tendencji dynamicznych w ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się zanikanie stanowisk i pojawianie się nowych (Zarzycki i in. 2002). 2. Zimowit jesienny Colchicum autumnale - podlega ścisłej ochronie prawnej oraz wymaga ochrony czynnej. Występuje licznie na łąkach w dolinie Odry (fot. 15). W pasie technicznym znajdują się stanowiska nr 13, 17, 18, 19 wariantów WB, WB1_3a, WB1_3b, WB1, WB2, WB4, WBd1, ok. km 4+800-4+900 i 5+000-5+900. Stanowiska 17, 18, 19 stanowią wąski pas łąk poza wałem przeciwpowodziowym, o powierzchni łącznej ok. 4 ha. Zimowit jesienny występuje tu regularnie i z dużym pokryciem (fot. 16). Występują tu duże zasoby tego gatunku. Stanowisko 13 to łąka o powierzchni ok. 1,5 ha. Zimowit jesienny występuje tu z mniejszym pokryciem. Poza pasem technicznym znajdują się stanowiska nr 10, 26. Na stanowisku 26 zimowit występuje tu regularnie i z dużym pokryciem. Jest to łąka o powierzchni ok. 1,8 ha. Stanowisko nr 10 to łąka o powierzchni ok. 6 ha. Zimowit jesienny występuje tu z mniejszym pokryciem. Zimowit jesienny jest gatunkiem charakterystycznym dla łąk wilgotnych z rzędu Molinietalia caeruleae (Matuszkiewicz 2005). Jest gatunkiem o dużej liczbie stanowisk w Polsce, jednak stanowiska te zgrupowane są w jednym regionie, przede wszystkim na południu kraju. W ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest duży spadek liczby stanowisk (Zarzycki i in. 2002). 3. Kruszyna pospolita Frangula alnus podlega częściowej ochronie prawnej. Odnotowana na jednym stanowisku (stanowisko nr 50, fot. 17). Jest to las liściasty. Stanowisko kruszyny pospolitej zajmuje powierzchnię ok. 100 m². Stanowisko to znajduje się w pasie technicznym drogi warianty WB1_3b i WB2, ok. 18+500 km. Kruszyna pospolita to gatunek często występujący w różnych typach lasów i zarośli (Matuszkiewicz 2005). Jest pospolity na terenie całego kraju. W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się duży wzrost liczebności i zajmowanie nowych stanowisk (Zarzycki i in. 2002). 21

5. Inwentaryzacja fauny na terenie planowanej inwestycji 5.1 Zakres i opis prac terenowych i metodyka Inwentaryzację stanowisk gatunków zwierząt prowadzono w okresie od listopada 2013 do października 2014 roku. Zakres prac obejmował pas o szerokości od 100 do 300 m od planowanego przebiegu trasy oraz jej wariantów. Długość trasy wynosił ok. 26 km. W efekcie skontrolowano ok. 860 ha powierzchni terenu oddziaływania omawianej inwestycji. W terenie używano map w skali 1:25 000 oraz 1:5000, korzystano z lokalizatora GPS, dodatkowo posługiwano się ogólnodostępnymi zdjęciami satelitarnymi. Nietoperze rejestrowano z użyciem detektora ultradźwiękowego ANABAT SD2. Dodatkowo wyszukiwano miejsca rozrodu (dziuplaste drzewa, strychy, sterty drewna itp.) oraz miejsca zimowania (piwnice, stare budynki gospodarcze) oraz przeprowadzano wywiady z mieszkańcami. Metodykę prac każdorazowo dobierano dla określonej grupy zwierząt. Wyniki inwentaryzacji terenowej uzupełniono danymi literaturowymi. Kontrole ukierunkowane na wykrycie stanowisk rozrodczych płazów i gadów oraz miejsc migracji płazów prowadzono w okresie od marca do września 2014 r. W tym czasie skontrolowano wszystkie oczka wodne, zbiorniki, stawy, żwirownie na trasie planowanej inwestycji, a także w jej sąsiedztwie (do 200 m po obu stronach drogi). W okresie wczesnowiosennym liczba kontroli wynosiła średnio 2/tydzień/5 km planowego przebiegu trasy. W okresie letnim określano stanowiska jaszczurek zwinek na podstawie liczeń transektowych, licząc wszystkie osobniki spłoszone i zaobserwowane. Wyniki przedstawiono w tabeli zbiorczej. W celu określenia awifauny terenu przyjęto, że gatunki rejestrowane będą w pasie 300 m w obie strony od osi planowanej drogi. W okresie lęgowym ptaki stwierdzone w tym obszarze, oraz spełniające kryteria lęgowości (patrz niżej) uznane zostaną za związane z konkretnym odcinkiem drogi, a wszelkie prace związane z realizacją inwestycji będą oddziaływać bezpośrednio na nie. Pozostałe gatunki, rejestrowane w dalszej odległości, żerujące w pasie drogi, przelatujące nad nią lub słyszane w okolicy i nie spełniające kryteriów lęgowości, uznane zostaną za pośrednio narażone na oddziaływanie planowanej inwestycji. W zależności od pory roku i cyklu, awifaunę terenu inwentaryzowano w następujący sposób: Awifauna zimująca kontrole terenowe odbyły się w okresie grudzień 2013 luty 2014 r. Wykonano 3 liczenia z punktów oraz 2 liczenia transektowe. Określono skład gatunkowego, liczebności maksymalne, miejsca koncentracji i zimowania oraz wytypowano punkty kolizyjne. Awifauna lęgowa kontrole terenowe odbyły się w okresie marzec lipiec 2014 r. 22

Wykonano 6 liczeń z punktów, 2 liczenia transektowe (w pasie 100 i 300 m po obu stronach od śladu drogi) oraz 2 liczenia na czterech wybranych kwadratach (Ryc. 4). Jest to metodyka monitoringu pospolitych ptaków lęgowych (MPPL). Ptaki zaliczano do 3 kategorii: lęgowe: stwierdzono dowody lęgu: gniazdo, pisklęta, skorupy jaj, obecność pary ptaków w ciągu dwóch kontroli, ptaki z pokarmem; prawdopodobnie lęgowe: zachowanie wskazujące na możliwość gniazdowania (niepokojenie się na widok obserwatora, pozostałości gniazda, obecność śpiewającego samca przez więcej niż 3 tygodnie lub podczas dwóch kontroli); nielęgowe: gatunki nie gniazdujące w Polsce lub gniazdujące sporadycznie, gatunki przelotne (migrujące), korzystające z terenu planowanej inwestycji jako miejsca zdobywania pokarmu, odpoczynku itp. Kontrole prowadzono w godzinach wczesnoporannych i/lub wieczornych i nocnych, w celu wykrycia wszystkich gatunków ptaków. Stosowano nasłuchy, a w przypadku kontroli ukierunkowanych na stwierdzenie gatunków nocnych korzystano z wabienia (sowy, lelek, chruściele, derkacz). Migracja wiosenna i jesienna: kontrole terenowe odbyły się w okresie październik-listopad 2013, marzec-maj, sierpień-wrzesień 2014 r. Wykonano 8 liczeń z punktów oraz 4 liczenia transektowe. Określono liczebność, skład gatunkowy, miejsca odpoczynku i pułapy przelotu. 23

Ryc. 4. Lokalizacja powierzchni próbnych (kwadratów o boku 1 km) i punktów (czarne koła) w zachodniej (ilustracja górna) i wschodniej (ilustracja dolna) części terenu badań. W przypadku ssaków główny nacisk położono na tropienia po śniegu okresie zimowym oraz wyszukiwano schronienia zimowe nietoperzy. Badania ssaków przeprowadzone zostały na 7 stanowiskach. W okresie wiosenno-letnim używano pułapek lejkowych w 3 wybranych punktach (Ryc. 5), które kontrolowano w odstępach 1-2 godzin. Przeprowadzono 3 kontrole z użyciem tego rodzaju pułapek w dniach 14/15 kwietnia, 5/6 maja i 2/3 czerwca 2014 r. Wyniki przedstawiono w tabeli zbiorczej. W celu uzupełnienia danych o drobnych ssakach (Micromammalia) analizie podano również wypluwki pustułek i uszatek (zebrano łącznie 9 szt.) oraz posiłkowano się literaturą. 24

Ryc. 5. Lokalizacja miejsc odłowu ssaków. 5.2 Wyniki inwentaryzacji 5.2.1 Płazy i gady Łącznie stwierdzono 4 gatunki płazów (w tym jeden hybrydowy, tj. żaba wodna) i 3 gatunki gadów. Stanowiska żab zielonych (trawnej, jeziorowej i wodnej) oraz zaskrońca związane są głównie z niewielkimi akwenami. Na danym terenie wyróżniają się stawy w dawnych wyrobiskach żwiru na terenie Raciborza oraz starorzecza Odry, stawy w Kornowacu i Rzuchowie oraz oczka wodne w okolicy Czernicy. Ważnym miejscem dla herpetofauny jest Arboretum Bramy Morawskiej oraz stawy w Brzeziu. Pojedyncze stanowiska żab zielonych odnotowano także w Miedonii i Markowicach. Stanowiska jaszczurek zlokalizowane są głównie na nasłonecznionych skarpach: w dawnej żwirowni na terenie Raciborza oraz na stokach w okolicy miejscowości Kornowac, Rzuchów, Czernica i Rydułtowy. Zestawienie zbiorcze wyników badań terenowych i literaturowych przedstawiono w Tabeli 1. Lokalizację stanowisk gatunków przedstawiono w Załączniku 6. 25