Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego. Możliwości i uwarunkowania rozwoju w obszarze pogranicza polsko-słowackiego

Rozwój turystyki kulturowej i przyrodniczej na pograniczu polsko-słowackim PPWSZ, Nowy Targ 2012, s. 115 122 Rozvoj kultúrneho a prírodného turizmu na slovensko-poľskom pohraničí PPWSZ, Nowy Targ 2012, s. 115 122.. H H -G Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, Instytut Projektowania Miast i Regionów Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego. Możliwości i uwarunkowania rozwoju w obszarze pogranicza polsko-słowackiego Horské cesty kultúrneho dedičstva Možnosti a podmienky vývoja slovensko-poľského pohraničia Mountain Trails of Cultural Heritage. Possibilities and Conditions of Development in the Polish Slovak Border Abstrakt: Horské cesty kultúrneho dedičstva sú jednou z mnohých foriem turistického usporiadania slovensko-poľského pohraničného územia. Majú svoje hlboké korenie v tradícii a regionálnej identite a dlhodobú kultúrnu tradíciu. Kvalita okolia okolo týchto ciest je úzko spojená s tradíciou miesta a perspektívou vývoja, ktoré je obsiahnutá v plánoch. Zvýšenie atraktívnosti turistických oblastí a podporovanie komerčných aktivít, ktoré sú priaznivé pre rast finančných prostriedkov na ochranu kultúrneho dedičstva a krajiny, bolo určené v Koncepcii územného usporiadania štátu do roku 2030 ako dôležitá podmienka rozvoja. Horské cesty kultúrneho dedičstva sú tematické cesty, ktoré prezentujú kultúrne hodnoty alebo prvky kultúrneho dedičstva. Tvorenie kultúrnych ciest v horských oblastiach sa spája s minulosťou a kultúrnym a prírodným dedičstvom regiónu, v ktorom vznikajú. Dobre definovaná kultúrna cesta má svoj vedúci motív, ktorý je súčasne informáciou pre turistu a spôsobom propagácii cesty. Prihraničná lokalizácia doteraz nebola aktivizačným činiteľom. Európska únia, prihraničná lokalizácia, stály ekonomický rast a už prebiehajúca medzinárodná spolupráca môžu pozitívne ovplyvňovať vývoj danej oblasti. Z tohoto dôvodu horské kultúrne cesty môžu odohrať dôležitú úlohu v prípade aktivizácie prihraničných oblastí. Ich hodnotou je to, že ponuka kultúrnej cesty je určená pre každého turistu bez ohľadu na jeho vek a majetkový stav. Toto si vyžaduje zvýšenie investičných nákladov na rozšírenie ich dosahu, na vytvorenie spojovacích miest a oblasti, ktoré sústredia turistický ruch a aj na rekonštrukciu pamiatkových prvkov týchto ciest. Všetky aktivity na ekologicky citlivom území budú vyžadovať podrobné analýzy možnosti intenzifikácie turistického ruchu, lebo len vyvážený rozvoj horských oblastí umožní zachovať prírodnú a kultúrnu špecifiku tohto regiónu. (preklad Magdalena Gromadzka) Abstract: The mountain trails of cultural heritage are one of many forms of tourism in the Polish Slovak border area. These are deeply rooted in tradition and have regional identity as well as a long cultural tradition. The quality of the area around the trails is closely linked to the tradition of the place and the prospects of development are contained in planning documents. Increasing the attractiveness of the tourist areas and the support of commercial activities, which are conducive to growth of funds needed for the protection of the cultural heritage and landscape of the area, are indicated in the Concept of the National Spatial Development 2030. This is an important requirement for development. The mountain trails of cultural heritage are themed trails and present the cultural values as well as elements of cultural heritage. The creation of the cultural trails in mountain areas is associated with the past and the cultural and natural heritage of the region where they arise. A well defined tourist trail has its own theme which can be used as a way of promoting the trail as well as a source of tourist information. The border location has not yet been an activating factor. The unification of the European Union, border location, steady economic growth and established international cooperation can play an active role in regards to the activation the tourist potential of border areas. The value of these areas is that they offer cultural trails which are aimed at all tourists regardless of age and status. An increased investment is required in order to increase the range of trails, create link and focus on tourist areas as well as restoring historical elements of the trail. All the activities undertaken in an environmentally sensitive area

116 Hanna Hrehorowicz-Gaber require a detailed analysis of the possible intensification of tourism as only sustainable development of the mountain will preserve the specificity of the nature and culture of the area. (translated by Łukasz Abramek) Słowa kluczowe: zagospodarowanie przestrzenne, dziedzictwo kulturowe, szlaki turystyki kulturowej Kľúčové slová: územné usporiadanie, kultúrne dedičstvo, cesty kultúrneho turizmu Keywords: spatial management, cultural heritage, cultural tourist routes Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego są jedną z wielu form zagospodarowania turystycznego obszaru pogranicza polsko-słowackiego. Swoje głębokie korzenie mają w tradycji i regionalnej tożsamości oraz wieloletnią tradycję kulturową. Jakość przestrzeni wokół szlaków jest powiązana ściśle z tradycją miejsca oraz z perspektywą jego rozwoju, zawartą w dokumentach planistycznych. Przeważającą strukturę przestrzenną pogranicza polsko-słowackiego stanowią górskie układy osadnicze, skupione w rejonach dolin rzecznych. Są one reliktami historycznie nawarstwiającej się, wielowiekowej tradycji (Zuziak 1982). Osadnictwo na pograniczu polsko-słowackim kształtowało się już w okresie prehistorycznym. Początek naszej ery przyniósł regres osadniczy na terenie Karpat, jednak następne wieki kształtowały utrwalone do dziś układy urbanistyczne. Od początku XV w. wzdłuż łuku Karpat następuje kolonizacja osadnicza pasterzy wołoskich, która z czasem, po wymieszaniu się ich z ludnością miejscową, utworzyła nową grupę etniczną górali, zasiedlającą wsie w głębi gór. Wioski zakładane lub kolonizowane podlegały prawu wołoskiemu, które regulowało zasady gospodarki pasterskiej oraz wprowadzało również nowe zwyczaje i obrzędy. Wiele dawnych osad zmieniło swoje prawa z niemieckich na wołoskie. W tym czasie zaznaczyły się mocniej w południowej części pogranicza polsko-słowackiego etniczne wpływy węgierskie. Charakter osadnictwa górskiego, jego rozmieszczenie oraz ścisłe powiązanie przestrzenne i funkcjonalne jednostek wiejskich z układem pól i rozłogów stanowią bardzo podatne tło dla tworzenia w tym obszarze szlaków kulturowych w szczególności, tym bardziej, że rdzenna ludność zasiedlająca te tereny nie skrywa dumy i przywiązania do swoich korzeni i tradycji (Dudašova-Kriššakova 1993). Ludność zamieszkujące obszary górskie Polski i Słowacji była bardzo zróżnicowana kulturowo. Trudne warunki życia spowodowały, że przez wieki pokojowo współistniały tu różne grupy etniczne tworząc mozaikę kulturową. Do czasów obecnych, gdzie II wojna światowa oraz zdarzenia powojenne spowodowały nieodwracalne straty, dotrwały szczątkowe fragmenty kultury góralskiej, łemkowskiej, rusińskiej, bojkowskiej, romskiej i żydowskiej. Coraz prężniej działające stowarzyszenia i organizacje etniczne oraz religijne a także coraz wyższa świadomość znaczenia dziedzictwa kulturowego i jego odmienności na tle jednoczącej się Europy powodują, iż relikty materialne i nie materialne poszczególnych kultur zaczynają mieć nie bagatelne znaczenie. Zachowana i pielęgnowana tradycja góralska, utrwalona w postaci zachowanych obiektów i regionalizmu, w sferze niematerialnej daje podstawy turystyki kulturowej regionu. W powiązaniu z barwną historią stwarza szerokie możliwości organizacji szlaków kulturowych, edukujących, określających i aktywizujących przestrzeń. Niewiele obszarów pograniczna może poszczycić się pokojowym współistnieniem oraz wspólnymi korzeniami i tradycją, stąd dziedzictwo kulturowe tego obszaru jest wyjątkowe i spójne. Łańcuchy górskie nie są tu granicą społeczną, a czynnikiem integrującym, pomimo iż stanowią barierę przestrzenną. Góry dają poczucie jedności społeczności, zamieszkującej ten obszar, której codzienność znaczą zmagania z trudnymi warunkami życia. Możliwość oparcia się na tradycji miejsca i walorach przestrzennych daje podstawy do wysnucia tezy, że zasoby kulturowe spoczywające w obszarze górskim pogranicza polsko- -słowackiego oraz potencjał wynikający z transgranicznego położenia daje podstawy do aktywizacji tego rejonu w oparciu o tworzenie i uzupełnianie sieci szlaków dziedzictwa kulturowego. Współczesna wieś wykazuje tendencje do urbanizowania się, zagrażające utratą tożsamości w aspekcie przede wszystkim przestrzennym. Morfologia terenu i wynikająca z tego specyfika górskich układów osadniczych jest znaczną barierą rozwoju przestrzennego, co pozwala na lepsze warunki tworzenia zwartych układów osadniczych, będących naturalnym zapleczem szlaków turystycznych zarówno kulturowych jak i przyrodniczych (Skoczek i in. 1984, 1985; Skoczek, Radziewanowski 1987). Współpraca polsko-słowacka w zakresie koncepcji zagospodarowania przestrzennego pogranicza ma swoją wieloletnią tradycję. Karpacki obszar przygraniczny doczekał się wielu opracowań mających na

Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego. Możliwości i uwarunkowania rozwoju... 117 względzie poprawę jakości przestrzeni, obustronną wymianę doświadczeń oraz zacieśnienie współpracy. W oparciu o porozumienia w latach 70. XX w. wyznaczono zasięg obszaru kooperacji (Żychoń 1970; Boratyński 1984). Po roku 1975 zweryfikowano i skonkretyzowano założenia i problematykę zagadnień związanych z zagospodarowaniem przestrzennym obszarów przygranicznych. Na początku maja 1978 r. przedstawiono I etap perspektywicznego rozwoju polskich i czechosłowackich obszarów przygranicznych Karpat (Koncepcja... 1978). Koncepcja stanowiła kompendium zasad współpracy dotyczącej wspólnych założeń planistycznych z zakresu ochrony środowiska, rozwoju turystyki i rozbudowy infrastruktury technicznej. Łącznie określono 68 problemów podstawowych. Zakończenie prac związanych z wdrożeniem postanowień i wniosków koncepcji zagospodarowania przestrzennego obszarów przygranicznych Karpat określono na rok 1990. W oparciu o analizę zasobów, warunków oraz możliwości rozwojowych obszary przygraniczne podzielono na cztery strefy funkcjonalno-przestrzenne: Strefę Beskidu Zachodniego, Strefę Tatr, Strefę Popradu oraz Strefę Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Ogólne wnioski dotyczyły przede wszystkim usprawnienia komunikacji zarówno kołowej jak i pieszej, udostępnienia niedostępnych terenów położonych w obszarach poszczególnych stref funkcjonalno-przestrzennych oraz ochronę środowiska przyrodniczego obejmująca przede wszystkim lasy i rezerwaty przyrody. Z ciekawszych postulatów można wymienić plany budowy linii kolejowej Podczerwone Trstena dla strefy Tatr, połączenie bogatego w zasoby naturalne (m.in. bogactwo źródeł mineralnych) Beskidu Sądeckiego z zabytkowym zespołem Spisza dla strefy Beskidu Zachodniego oraz budowę międzynarodowej trasy Rzeszów Koszyce Morze Czarne dla strefy Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Do podstawowych kierunków zagospodarowania przestrzennego zaliczono m.in.: ochronę i racjonalne kształtowanie środowiska przyrodniczego oraz rozwój infrastruktury turystycznej i technicznej po obu stronach granicy (Koncepcja... 1978). Założenia współczesnego rozwoju turystyki i kształtowania produktu turystycznego z punktu widzenia polityki przestrzennej kraju uwzględnia następujące układy przestrzenne z niezbędnymi konsekwencjami zagospodarowania turystycznego: strefy turystyczne o zwiększonej aktywności, obszary wyznaczone granicami administracyjnymi kilku województw jako makroregiony rozwoju produktu turystycznego, rejony według przyjazdu turystów zagranicznych do Polski, punktowo: centra kulturowe, duże ośrodki miejskie, aglomeracje, miejscowości uzdrowiskowe, systemy ciągów komunikacyjnych, drogowych, wodnych, szlaki kulturowe i kultowe, obszary dla rozwoju turystyki na terenach wiejskich, obszary chronione z wiodącą funkcją ekorozwoju i transgraniczne obszary chronione. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2030 (KZPK 2030) przewiduje również, m.in. jako istotne zadanie rządowe wpływające na przestrzenne zagospodarowanie kraju, ochronę dziedzictwa kulturowego i historycznego jako podstawy turystyki. W ramach tej ochrony przewidziana jest rewaloryzacja przestrzeni turystycznej oraz zagospodarowanie turystyczne szlaków transeuropejskich pieszych, rowerowych, zmotoryzowanych, wodnych jak również szlaków o charakterze kulturowym. Zwiększenie atrakcyjności obszarów turystycznych oraz wspieranie działań komercyjnych sprzyjających wzrostowi środków na ochronę dziedzictwa i krajobrazu kulturowego jest wskazywane w KPZK 2030 jako istotny postulat rozwojowy. Sposobem uatrakcyjnienia obszaru polsko-słowackiego pogranicza wydaje się być koncepcja przestrzeni tematycznej w całym jego obszarze, polegająca na wskazaniu i powiązaniu charakterystycznych cech regionalnych, wzajemnie przenikających się w całość szlakami dziedzictwa kulturowego. Sieciowa koncepcja tematyzacji przestrzeni górskich i podgórskich obszarów transgranicznych pozwoli w pełni powiązać przestrzennie i funkcjonalnie tereny po obu stronach granicy. Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego to szlaki tematyczne, prezentujące walory kulturowe lub elementy dziedzictwa kulturowego. Tworzenie szlaków kulturowych w obszarach górskich jest związane z przeszłością i dziedzictwem kulturowo-przyrodniczym regionu, w którym powstaje. Jest to ściśle ukie-

118 Hanna Hrehorowicz-Gaber runkowana oferta skierowana do sprecyzowanej grupy odbiorców chcących zapoznać się z dziedzictwem kulturowym danego regionu. Dobrze zdefiniowany szlak kulturowy ma swój motyw przewodni, który jest jednocześnie informacją dla turysty i sposobem promocji szlaku. W związku z tematem szlaku istnieje możliwość stworzenia i wypromowania charakterystycznego dla danego regionu produktu turystyczno- -kulturowego. Działania takie są związane z pobudzaniem przedsiębiorczości lokalnej i budowaniem lokalnej marki. Wynikająca z definiowania szlaku tematyzacja przestrzeni powiązanej ze szlakiem kulturowym jest następstwem działań promocyjnych. Tematyzację przestrzeni można zdefiniować w różny sposób, jednak najbardziej wyczerpującą wydaje się być definicja, iż jest to świadome i intencjonalne nadawanie danej przestrzeni form architektonicznych nawiązujących do czasów minionych lub innych kręgów cywilizacyjnych, które może być powiązane z kreowaniem przeznaczonego dla masowego odbiorcy (Lorens 2006). Zasadniczym problemem związanym z tematyzacją każdej kreowanej przestrzeni jest tak zwana disneylandyzacja, która wiąże się z zastąpieniem przestrzeni opartej o istniejące walory kulturowe odpowiednikiem o cechach przejaskrawiających rzeczywistość. Efekt takiego działania krytykowany jest jako kiczowaty i sztuczny, jednak właśnie takie działanie umożliwia skuteczne i wydajne rozwijanie konkurencyjności. Wiele ze szlaków kulturowych opiera się na dziedzictwie niematerialnym, dlatego też należy znaleźć równowagę pomiędzy tematyzacją przestrzeni kulturowej a jej przejaskrawioną wersją (fot. 1). Fot. 1. Przejaskrawienie stylu podkreślające cechy regionalne architektury (http://www.zakopianski gaudi.pl/galeria.php) Obszar działań PL SK obejmuję kilka regionów kulturowych. W ich ramach powstały szlaki o charakterze materialnym i niematerialnym. Jest ich na obszarze Polski w rejonach górskich prawie siedemdziesiąt. Wiele z nich przebiegając przez obszary górskie wychodzi poza granice państwa.

Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego. Możliwości i uwarunkowania rozwoju... 119 Tab. 1. Zestawienie szlaków tematycznych kulturowych obszarów górskich Karpat Zachodnich Szlaki tematyczne obszarów górskich Lp. Nazwa szlaku PL SK Kontynuacja W UE 1 2 3 4 5 1. Szlak Dziedzictwa Kulturowego Podtatrza 2. Szlak Zbójnicki Zbójników Karpackich 3. Szlak Zbójnicki Zbójników Beskidzkich 4. Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Trasa Sądecka 5. Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Trasa Gorlicka 6. Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Trasa Limanowska 7. Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Trasa Tarnowska 8. Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Trasa Krakowska 9. Transgraniczny Trakt Tradycji 10. Szlak Cmentarzy I Wojny Światowej 11. Szlak Naftowy 12. Karpacko-Galicyjski Szlak Naftowy 13. Małopolska Trasa UNESCO 14. Szlak Dworów Małopolskich 15. Szlak Śladami Żydów Małopolskich 16. Szlak Młodopolska Małopolska 17. Szlak Architektury Drewnianej 18. Krynicki Szlak Cerkwi Łemkowskich 19. Małopolska Trasa Smakoszy 20. Trakt Łemkowski (Szczawnik, Milik, Żegiestów) 21. Międzykulturowy Szlak Turystyczny Pogranicza Pl-Sk Północ 22. Międzykulturowy Szlak Turystyczny Pogranicza Pl-Sk Wschód 23. Międzykulturowy Szlak Turystyczny Pogranicza Pl-Sk Południe 24. Międzykulturowy Szlak Turystyczny Pogranicza Pl-Sk Zachód 25. Szlak Młyny Doliny Szreniawy 26. Szlak Średniowiecznych Miasteczek Małopolski 27. Szlak Szarotek Tatrzańskich 28. Szlak Subregionu Południowej Małopolski 29. Szlak Romański 30. Szlak Renesansu 31. Szlak Oscypkowy 32. Szlak Orlich Gniazd 33. Trakt Krakowsko-Wileński 34. Szlak Warowni Jurajskich 35. Szlak Via Regia 36. Szlak Twierdz Nadwiślańskich 37. Szlak na Śliwkowym Szlaku 38. Szlak Średniowiecznych Rynków 39. Szlak Winny w Małopolsce 40. Trakt Maziarski 41. Turystyczny Szlak Kolejowy przez Karpaty 42. Żywe Zamki 43. Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej

120 Hanna Hrehorowicz-Gaber 1 2 3 4 5 44. Szlak Gniazd Rodu Lubomirskich 45. Szlak Godeł Szalayowskich w Szczawnicy 46. Szlak Gotycki 47. Szlak Greenways Kraków Morawy Wiedeń 48. Szlak Janosikowi 49. Szlak Jaskiniowców 50. Szlak Maryjny Częstochowa Mariazell 51. Szlak Europejskich Cmentarzy 52. Szlak Cysterski pętla Małopolska 53. Szlak Bursztynowy 54. Szlak Architektury Gotyckiej 55. Orawski Szlak Solny na Węgry 56. Solny Szlak 57. Małopolski Szlak Wód Mineralnych 58. Małopolski Szlak Papieski im. Jana Pawła II 59. Małopolski Szlak Owocowy 60. Małopolski Szlak Literacki 61. Małopolski Szlak Geoturystyczny 62. Małopolski Szlak Bożogrobców 63. Szlak Małopolska Wieś Pachnąca Ziołami 64. Małopolska Droga Św. Jakuba 65. Karpacki Szlak Kolejowy 67. Karpacki Szlak Rowerowy 68. Barani Szlak 69. Szlak Śladami Węgrów i Czechów w Małopolsce Źródło: opracowanie własne. Analiza pokrycia szlakami kulturowymi obszaru pogranicza polsko-słowackiego objęła również stronę słowacką, jednak nie wykazała szlaków dziedzictwa kulturowego o charakterze liniowym, dających podstawy do osnowy sieci. Niemniej jednak należy uwzględnić ogniskowe obszary dziedzictwa kulturowego (w postaci wysokiej klasy zabytków sakralnej architektury drewnianej, skansenów i zabudowy tradycyjnej) w procesie tworzenia sieci szlaków transgranicznych. Powyższe zestawienie wskazuje na znaczne pokrycie obszarów górskich szlakami opartymi na różnorodnym dziedzictwie kulturowym. Szlaki te są zróżnicowane pod względem długości, dostępności a także odbiorcy. Przeważają szlaki skierowane do odbiorcy zmotoryzowanego. W znacznym stopniu są one adresowane do zorganizowanych grup młodzieży, jednak w większości nie wykazują cech wyłączających jakąś grupę wiekową. Ich charakter ze względu na przebieg jest lokalny lub regionalny i w nieznacznym zakresie międzynarodowy. Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego powinny utworzyć spójny system a w powiązaniu z siecią szlaków pieszych, tras rowerowych, tras narciarskich biegowych oraz tras turystyki konnej, wyeksponować maksymalne wartości obszaru. W punktach przecięcia tych traktów powinno się rozbudować infrastrukturę turystyczną nawiązującą do warunków miejscowych. Z powodu dużej dominacji funkcji turystyczno-rekreacyjno-sportowych rozważania nad kierunkami rozwoju obszarów górskich niezmiennie prowadzą do wniosku, iż z racji położenia, warunków naturalnych i ekonomicznych, obszary górskie mają szansę na rozwój a regionalizm, tradycja i tożsamość dają silne podstawy rozwoju turystyki kulturowej. Niezwykle istotną wydaje się próba integrowania i szukania wzajemnych powiązań sieciowych obszarów górskich o wspólnym dziedzictwie kulturowym. Otwiera obustronnie to obszar pogranicza dla potrzeb turystyki, a koncepcja działań promujących i rozwijających turystykę ma na celu działania

Górskie szlaki dziedzictwa kulturowego. Możliwości i uwarunkowania rozwoju... 121 scalające region transgraniczny. Na tym tle polskie i słowackie Karpaty stanowią doskonały teren, na którym rozwinąć można sieć wzajemnie przenikających się oraz łączących traktów i ciągów turystycznych pozwalających spenetrować ten region, tak, aby w pełni skorzystać z jego zasobów. Zasoby przyrodnicze i warunki naturalne skłaniają w obszarze karpackim do uprawiania turystyki pieszej, konnej, rowerowej, narciarstwa oraz sportów wodnych. Czynnikiem sprzyjającym wydaje się być również nie w pełni rozwinięta jeszcze. lecz stanowiąca zasadniczy trzon, agroturystyczna baza noclegowa. Zintegrowanie polskiej i słowackiej sieci szlaków turystycznych, uzupełnienie ich sieci oraz zracjonalizowanie istniejących pozwoli na wypromowanie regionu przy równoczesnym dbaniu o jego zrównoważony rozwój. Na tle rozważań nie sposób pominąć wspólnych projektów polsko-słowackich, współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka 2007 2012. Przykładem projektu, mającego za zadanie promocję pogranicza, jest przedsięwzięcie realizowane przez gminę Rytro i Wyżne Rużbachy. Działania takie na równi ze szlakami kulturowymi wspomagają rozwój kultury regionu, wzmocnienie pozycji lokalnych marek i produktów turystycznych. W ramach poszukiwań drogi rozwoju tego obszaru zawarte porozumienie pomiędzy miejscowościami. W nadziei na aktywizację obie gminy starają się wytworzyć wzajemne relacje turystyczne i gospodarcze oraz wypromować swój niepowtarzalny produkt turystyczny, który pomoże im podkreślić specyfikę kultury czarnych górali beskidzkich. Projekt zakłada realizację wielofunkcyjnego centrum z wytworzoną przestrzenią publiczną i głównym ciągiem pieszym, stanowiącym kontynuację kładki przez rzekę. Dzięki objęciu ich wsparciem finansowym, mogą stworzyć nową politykę w stosunku do ziem górskich uwzględniającą zgodność potrzeby promocji i aktywizacji ze zrównoważonym rozwojem (Hrehorowicz-Gaber 2011, 2012; Rytro...). Położenie przygraniczne do niedawna nie stanowiło czynnika aktywizującego. Zjednoczenie Unii Europejskiej, przygraniczne położenie, stały wzrost gospodarczy oraz nawiązana już współpraca sprzyjają obecnie rozwojowi tego obszaru. Przezwyciężanie stagnacji w rozwoju oraz likwidacja niekorzystnych tendencji zmian jest warunkiem koniecznym dla możliwości wykorzystania zasobów kulturowych, jakimi dysponują obszary górskie. Warunkiem koniecznym jest również ochrona zachowanego dziedzictwa. Dlatego też górskie szlaki kulturowe mogą odegrać istotną rolę w aktywizacji obszarów przygranicznych. Są one atrakcją dla gości zagranicznych i odbiorcy krajowego. Wartością ich jest fakt, iż oferta szlaku kulturowego jest skierowana do każdego turysty niezależnie od wieku i statusu majątkowego. Wymagać to będzie zwiększenia nakładów inwestycyjnych, zarówno na powiększenie zasięgu szlaków, tworzenie łączników i obszarów ogniskujących ruch turystyczny jak również rewaloryzację elementów zabytkowych szlaków. Wspólna polityka przestrzenna w obszarze transgranicznym pozwala na wyznaczenie obszarów potencjalnie rozwojowych, ale również wartości granicznych jak chodzi o przetwarzanie przestrzeni. Zapotrzebowania na nowe obszary inwestycyjne musi pozostać w bezpośrednim związku z chłonnością turystyczną i możliwościami regionu, tak, aby działania promocyjne nie zaszkodziły naczelnemu celowi, jakim jest ochrona wartości zastanych, zarówno kulturowych jak i przyrodniczych. Zachowane relikty przeszłości kulturowej dawnych mieszkańców takie jak miejsca kultu religijnego, obiekty usługowe, cmentarze, obiekty mieszkalne o cechach regionalizmu są najwyższym dobrem materialnym i świadectwem historii. Ich ochrona poprzez eksponowanie ich, konserwację i rewitalizację stanowić powinna priorytetowe zadanie każdej gminy. Wszystkie działania w obszarze wrażliwym ekologicznie będą wymagały szczegółowych analiz z zakresu możliwości intensyfikacji ruchu turystycznego, gdyż tylko zrównoważony rozwój obszaru górskiego pozwoli zachować specyfikę przyrodniczo-kulturową tego regionu. Literatura Boratyński A., 1994, Problemy rozwoju gospodarczego pogranicza Polski, Słowacji i Ukrainy w aspekcie turystyki i wypoczynku., Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne IPMiR, WA, PK, 1. Dudašova-Kriššakova J., 1993, Goralske narečia: Odraz slovensko-poľských jazykových kontaktov na fonologickej rovine, VEDA, Bratyslava.

122 Hanna Hrehorowicz-Gaber Hrehorowicz-Gaber H. 2012, Przyszłość wsi połemkowskich na tle przemian górskich układów osadniczych Beskidu Sądeckiego, [w:] B. Halczak (red.), Łemkowie, Bojkowie, Rusini historia, współczesność, kultura materialna i duchowa, 4, 2, Druk Ar, Słupsk Zielona Góra, s. 217 222. Hrehorowicz-Gaber H., 2011, Strategiczna interwencja w obszarach górskich na przykładzie współpracy polsko-słowackiej, Czasopismo Techniczne Architektura, A 1, 10, s. 94 100. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2030, Monitor Polski 2012, poz. 252. Koncepcja zagospodarowania polsko-słowackich obszarów przygranicznych Karpat, mps, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów, Zespół planowania perspektywicznego, Zespół planowania regionalnego, Kraków. Lorens P., 2006, Tematyzacja przestrzeni publicznej miasta, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej. Rytro Rużbachy, Europejskie Sąsiedztwo, http://www.rytro-ruzbachy.eu, dostęp: 4.03.2012. Skoczek A., Boratyński A., Borzęcki W., Cząstka A., Radziewanowski Z., Węcławowicz-Bilska E., Zuziak Z., 1984, Rewaloryzacja form regionalnych na terenach woj. nowosądeckiego, Teka KUiA, 18, Kraków. Skoczek A., Boratyński A., Borzęcki W., Cząstka A., Radziewanowski Z., Węcławowicz-Bilska E., Zuziak Z., 1985, Nasze spojrzenie na architekturę regionalną, Czasopismo Techniczne Architektura, A 3. Skoczek A., Radziewanowski Z., 1987, Architektura rekreacji na obszarach Polski południowej, Monografia 51, Politechnika Krakowska. Zuziak Z., 1982, Problemy przywracania układom osadniczym ziem górskich wartości kulturowych /na przykładzie województwa nowosądeckiego, mps, KZZG, Kraków. Żychoń S., 1970 Elementy struktury przestrzennej polskiego i słowackiego Podtatrza, Czasopismo Techniczne Architektura, A 6.