PORADNIK dla dyrektorów szkół i przedszkoli Język niemiecki jako język mniejszości narodowej w szkołach i przedszkolach opracowanie Ryszard Karolkiewicz 1
Spis treści Wstęp... 3 Przepisy regulujące nauczanie języka mniejszości... 4 Rozporządzenie w sprawie organizacji zajęć języka mniejszości... 5 Jak przygotować szkołę do nauczania języka mniejszości?... 5 Wniosek o nauczanie języka mniejszości... 6 Terminy składania wniosków... 6 Przechowywanie wniosków...... 7 Ile wniosków potrzebne jest do zorganizowania lekcji języka mniejszości?... 7 Jak długo obowiązuje złożony wniosek?... 7 Czy rodzic może wycofać wniosek w trakcie nauki w szkole?... 7 Organizacja nauczania języka mniejszości w szkole... 8 Obowiązki dyrektora szkoły i organu prowadzącego... 8 Formy nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości... 9 Obowiązki nauczyciela prowadzącego zajęcia z języka mniejszości... 10 Język mniejszości narodowej przedmiotem obowiązkowym... 11 Język mniejszości narodowej na egzaminie gimnazjalnym i maturze... 11 Jak ułożyć plan lekcji z dodatkowymi godzinami języka niemieckiego?... 11 Organizacja nauczania języka mniejszości w przedszkolu... 12 Co zrobić, gdy zbyt mała liczba wniosków nie pozwala na utworzenie grupy w przedszkolu?... 13 Organizacja zajęć własnej historii i kultury... 14 Jakie treści można realizować w ramach przedmiotu historia i kultura?... 15 Jakie kwalifikacje musi posiadać nauczyciel przedmiotu historia i kultura?... 15 W jakim języku powinien być prowadzony przedmiot historia i kultura?... 15 Organizacja zajęć geografii kraju pochodzenia... 16 Finansowanie nauczania języka mniejszości... 16 2
wstęp Jednym z zadań każdego przedszkola i szkoły, jest przygotowanie dzieci i młodzieży do życia w wielojęzycznym i zróżnicowanym kulturowo świecie. Kształcenie językowe dzieci i młodzieży w ramach nauczania dwujęzycznego jest jednym z elementów kształtowania tożsamości u młodego pokolenia. Ma to szczególne znaczenie w regionach zamieszkiwanych przez społeczności mniejszościowe. W ramach kampanii Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej realizowanej w partnerstwie z Związkiem Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce na rzecz polsko-niemieckiej dwujęzyczności pt.: Bilingua łatwiej z niemieckim! powstał niniejszy poradnik dla dyrektorów szkół i przedszkoli. Celem poradnika jest pokazanie dyrektorom ścieżki związanej z wprowadzeniem nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej w ich placówkach. W poradniku omówione zostały najczęściej pojawiające się dylematy, kwestie problematyczne oraz trudności z jakimi spotykają się dyrektorzy podczas wprowadzania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowych w swoich placówkach. Omówione zostały również: rozporządzenie w sprawie organizacji zajęć języka mniejszości, kwestie wniosków, organizacji nauczania języka w szkole i przedszkolu (obowiązki dyrektorów, formy nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości), obowiązki nauczycieli. Ponadto omówiona została kwestia organizacji zajęć własnej historii i kultury jak również zajęć geografii kraju pochodzenia oraz finansowanie nauczania języka mniejszości. W poradniku odbiorca znajdzie odpowiedzi na najczęściej pojawiające się zapytania związane z wprowadzeniem języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej. Mamy nadzieję, że lektura niniejszego poradnika okaże się pomocnym narzędziem podczas wprowadzania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowych w szkołach oraz przedszkolach i stanowić będzie skarbnicę wiedzy dotyczącej kwestii związanych z dwujęzycznym nauczaniem w wyżej wymienionych placówkach edukacyjnych. Rafał Bartek Dyrektor Generalny 3
przepisy regulujące nauczanie języka mniejszości W świetle obowiązujących przepisów oświatowych w nauczaniu języka niemieckiego należy rozróżniać, czy język ten nauczany jest jako język obcy, czy jako język mniejszości narodowej. Chociaż w obu przypadkach mowa jest o tym samym języku niemieckim, to każda z wymienionych form nauczania opiera się o odrębną podstawę programową i powinna być realizowana w szkole w oparciu o odrębne programy nauczania, podręczniki, materiały dydaktyczne i metody. Co więcej, wybór każdej z tych form pociąga za sobą dla dyrektora szkoły oraz organu prowadzącego szereg zobowiązań natury organizacyjnej i ma skutki dla finansowania zajęć języka niemieckiego. W niniejszym poradniku zajmiemy się przede wszystkim nauczaniem języka niemieckiego jako języka mniejszości. Zajęcia takie są bowiem realizacją zobowiązania państwa polskiego w stosunku do mniejszości narodowych, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska umożliwia członkom mniejszości narodowych podtrzymywanie ich tożsamości narodowej i językowej m.in. poprzez organizację nauczania języka mniejszości oraz nauki własnej historii i kultury oraz geografii kraju pochodzenia w placówkach polskiego systemu oświaty. Również mniejszość niemiecka zamieszkująca terytorium Rzeczypospolitej może korzystać z tego przywileju dzięki organizowaniu w szkołach nauki języka niemieckiego dla dzieci, których rodzice wyrażą taką wolę. 4
Rozporządzenie w sprawie organizacji zajęć języka mniejszości Głównym aktem prawnym regulującym organizację nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej, organizację zajęć własnej historii i kultury oraz zajęć geografii kraju pochodzenia jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz. U. Nr. 214, poz. 1579 z późn. zm.), szczegółowo określające sposób organizacji zajęć służących podtrzymywaniu tożsamości narodowej i językowej mniejszości narodowych w Polsce. To właśnie to rozporządzenie określa ilość wniosków rodziców, jakie są konieczne do zorganizowania zajęć języka mniejszości, wskazuje formy i ilość godzin tych zajęć w szkole i przedszkolu oraz precyzuje, jak organizować naukę własnej historii i kultury oraz geografii kraju pochodzenia. Rozporządzenie to wskazuje też wprost obowiązek dyrektora każdej publicznej placówki ( 2.1.): Naukę języka mniejszości lub języka regionalnego w przedszkolu oraz naukę języka mniejszości lub języka regionalnego i naukę własnej historii i kultury w szkole organizuje odpowiednio dyrektor przedszkola lub szkoły, na pisemny wniosek rodziców (prawnych opiekunów) ucznia, składany na zasadzie dobrowolności. Jak przygotować szkołę do nauczania języka mniejszości? Nauczanie języka mniejszości powinno wypływać z potrzeb lokalnej społeczności środowiska mniejszości niemieckiej, z którego dzieci uczęszczają do danej szkoły lub danego przedszkola. Być może lokalna mniejszość niemiecka sygnalizowała dyrektorowi placówki potrzebę zorganizowania takich zajęć. Warto więc, aby już na tym etapie przygotowań spełnić jedno z wymagań rozporządzenia ( 10): W wykonywaniu zadań [ ] dyrektorzy przedszkoli, szkół i placówek publicznych współdziałają z organizacjami mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym. Dlatego wskazane jest, aby na początek zaprosić przedstawicieli lokalnych organizacji mniejszości niemieckiej np. na posiedzenie rady rodziców lub rady pedagogicznej i wspólną wolę organizacji zajęć języka niemieckiego wyrazić w formie uchwały, wpisu w statucie placówki lub po prostu umieścić odpowiednią adnotację w protokole przebiegu posiedzenia. Taka dokumentacja stanowi potwierdzenie wypełnienia przez dyrektora zaleceń sformułowanych w rozporządzeniu. 5
wniosek o nauczanie języka mniejszości Organizacja zajęć języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej może odbyć się na wniosek rodzica, który chce, aby jego dziecko uczyło się tego języka w szkole lub w przedszkolu. Ustawodawca nie określił wzoru wniosku, jaki rodzic może złożyć do dyrektora placówki. Wniosek taki może być napisany odręcznie. Można też posłużyć się formularzem udostępnianym przez szkoły, przedszkola i organizacje mniejszości niemieckiej. Ważne jest jednak, aby wnioskujący rodzic lub opiekun prawny wyraził wolę zorganizowania dla dziecka nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej. Uwaga! Ponieważ termin składania wniosku ma decydujące znaczenie dla dyrektora, warto podczas przyjmowania wniosku zwrócić uwagę, czy wskazano w nim datę składania wniosku. Terminy składania wniosków Rodzice mogą składać wnioski przy zapisywaniu dziecka do przedszkola lub szkoły. Mogą też złożyć taki wniosek w trakcie nauki dziecka w szkole. Muszą to jednak zrobić najpóźniej 30 kwietnia danego roku. Tak złożone wnioski obligują dyrektora do zorganizowania nauczania języka mniejszości od 1 września najbliższego roku szkolnego. W praktyce oznacza to dla dyrektora szkoły, że dane o ilości złożonych wniosków oraz planowanych zajęciach niemieckiego od najbliższego roku szkolnego dyrektor będzie musiał umie- 6
ścić w arkuszu organizacyjnym szkoły składanym do organu prowadzącego do końca kwietnia. A jeśli wnioski nowo przyjmowanych dzieci trafią na ręce dyrektora placówki podczas zapisywania dzieci do szkoły, np. w czerwcu, to organizacja zajęć języka mniejszości będzie musiała zostać aneksowana do organu prowadzącego jeszcze przed rozpoczęciem nowego roku szkolnego. To samo dotyczy dzieci, które będą chciały dołączyć do istniejących już grup. Jeśli zdarzy się, że wniosek zostanie złożony po ustawowym terminie, dziecko takie powinno dołączyć do istniejącej już grupy, a dyrektor zobowiązany jest odpowiednio skorygować obowiązującą dokumentację. Przechowywanie wniosków Złożenie wniosku przez rodzica jest jego dobrowolnym i świadomym wyborem. A ponieważ zakłada się, że złożenie wniosku związane jest z wyrażeniem tożsamości z określoną grupą narodowościową, wniosek taki podlega ochronie zgodnie z przepisami o ochronie danych osobowych. Dyrektor jest więc zobowiązany do przechowywania go w taki sposób, aby wglądu do niego nie miały osoby postronne. Jedynie państwowe organy kontrolne (np. Najwyższa Izba Kontroli, organ prowadzący, kuratorium oświaty) mogą uzyskiwać dostęp do tego dokumentu, weryfikując m.in., czy idąca za nim zwiększona subwencja na nauczanie języka mniejszości została naliczona zgodnie z obowiązującymi przepisami. Ile wniosków potrzebnych jest do zorganizowania lekcji języka mniejszości? Na poziomie danej klasy wystarcza 7 wniosków (w szkole ponadgimnazjalnej 14). Dotyczy to również grup tworzonych z uczniów różnych oddziałów na poziomie danej klasy. W przypadku gdy wnioski pochodzą z różnych klas, dyrektor może zorganizować nauczanie w klasach łączonych liczących od 3 do 14 uczniów. Jeśli ze względu na zbyt małą liczbę wniosków lub braki kadrowe w szkole nie ma możliwości zorganizowania lekcji niemieckiego w danej szkole, organizowane jest nauczanie międzyszkolne. Dyrektor placówki zobowiązany jest wtedy przekazać organowi prowadzącemu placówkę listę uczniów, których rodzice złożyli wnioski o nauczanie języka mniejszości. Organ prowadzący szkołę powinien zorganizować międzyszkolne nauczanie języka mniejszości w porozumieniu z innymi podległymi mu placówkami. Lekcje takie mogą liczyć od 3 do 20 uczniów. Jak długo obowiązuje złożony wniosek? Wniosek o nauczanie języka mniejszości obowiązuje do końca pobytu dziecka w szkole. Nie wymaga się więc, aby z początkiem każdego roku szkolnego rodzice ponownie składali wniosek. Dotyczy to również szkoły podstawowej obejmującej dwa etapy edukacyjne klas 1-6. Ponieważ w przepisach ( 2 ust. 3 rozporządzenia MEN z 14 listopada 2007 r.) jest mowa o szkole, a nie o etapie edukacyjnym, wniosek powinien obowiązywać przez cały okres pobytu dziecka w klasach 1-6. Czy rodzic może wycofać wniosek w trakcie nauki w szkole? Rodzic składający wniosek o nauczanie języka mniejszości robi to na zasadzie dobrowolności. Zakłada się, że taka dobrowolna decyzja będzie podtrzymana przez rodzica do końca pobytu dziecka w szkole. Nie ma jednak uregulowań prawnych, które zabraniałyby rodzicom zmianę tej decyzji. 7
Organizacja nauczania języka mniejszości w szkole Obowiązki dyrektora szkoły i organu prowadzącego Co powinien zrobić dyrektor placówki, na którego ręce rodzice złożyli wnioski o zorganizowanie nauki języka niemieckiego? Oto fragment wyjaśnień Ministerstwa Edukacji Narodowej. Zawiera on szczegółowe określenie kompetencji dyrektora placówki i organu prowadzącego szkołę: Szkoła, w której rodzice złożyli w wymaganym terminie wspomniane wyżej wnioski, jest zobowiązana umieścić zajęcia z przedmiotów, o których mowa w art. 13 ustawy o systemie oświaty [dot. nauki języka mniejszości oraz własnej historii i kultury przypis red.], w arkuszu organizacyjnym i przedstawić go organowi prowadzącemu do zatwierdzenia [ ]. Opracowany przez dyrektora szkoły w terminie do 30 kwietnia każdego roku arkusz organizacyjny określa szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym, z uwzględnieniem szkolnego planu nauczania. Organ prowadzący jest zobowiązany zatwierdzić arkusz organizacyjny szkoły w terminie do 30 maja danego roku. 8
Na podstawie zatwierdzonego arkusza organizacji szkoły dyrektor szkoły, z uwzględnieniem zasad ochrony zdrowia i higieny pracy, ustala tygodniowy rozkład zajęć określający organizację zajęć edukacyjnych, w tym zajęć języka mniejszości narodowej oraz jej własnej historii i kultury. Uruchomienie określonych w zatwierdzonym arkuszu organizacyjnym zajęć umożliwiających uczniom podtrzymywanie ich tożsamości narodowej i językowej uprawnia szkołę do zgłoszenia uczniów objętych tymi zajęciami do Systemu lnformacji Oświatowej, co daje podstawę do naliczenia dodatkowych środków finansowych w ramach podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego. Reasumując: dyrektor szkoły po otrzymaniu wniosków rodziców jest zobowiązany przepisami ustawowymi do umieszczenia zajęć służących podtrzymywaniu tożsamości narodowej i językowej uczniów w arkuszu organizacyjnym szkoły, natomiast organ prowadzący nie może odmówić ich finansowania. Formy nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości Szczegóły organizacji nauczania języka mniejszości narodowej określa rozporządzenie MEN z 14 listopada 2007 r. W dokumencie tym zawarto dokładne wytyczne, jak organizować takie nauczanie w poszczególnych typach szkół i przedszkoli. Określa ono zarówno minimalny wymiar godzin na danym etapie edukacyjnym jak i tygodniowy wymiar godzin dla poszczególnych klas. W zależności od możliwości kadrowych szkoły oraz życzenia rodziców możliwe jest zorganizowanie jednej z trzech różnych formy zajęć: 1. Dodatkowa nauka języka niemieckiego Jest to najczęściej spotykana forma nauczania. Uczniowie objęci takim nauczaniem mają w tygodniu dodatkowe lekcje niemieckiego jako języka mniejszości narodowej (niezależnie od lekcji niemieckiego jako języka obcego, jeżeli takowe przewidziane są w szkolnym planie nauczania). W szkole podstawowej i w gimnazjum są to np. 3 dodatkowe godziny niemieckiego tygodniowo. 2. Zajęcia w oddziałach z nauczaniem w dwóch językach W takich grupach uczniowie mają więcej godzin języka niemieckiego (od 4 do 6 godzin tygodniowo). Oprócz tego co najmniej 4 przedmioty ze szkolnego planu nauczania prowadzone są w dwóch językach (polskim i niemieckim) z nauczycielami dwujęzycznymi, którzy sami decydują, które treści przekazują w języku niemieckim, a kiedy konieczne jest użycie języka polskiego. Jedynie historia Polski, geografia Polski i sam język polski muszą być prowadzone w języku polskim. 3. Zajęcia prowadzone w całości w języku niemieckim Oprócz zwiększonej liczby godzin języka niemieckiego uczniowie mają wszystkie przedmioty w języku niemieckim. Do tego potrzebni są nauczyciele, którzy w naturalny sposób używają wyłącznie języka niemieckiego jako języka komunikacji z uczniami na zajęciach. Również w takich oddziałach konieczne jest zapewnienie nauki historii i geografii Polski oraz nauki języka polskiego w języku polskim. 9
Obowiązki nauczyciela prowadzącego zajęcia z języka mniejszości Nauka języka niemieckiego w polskich szkołach może odbywać się w oparciu o dwie różne podstawy programowe: n Podstawa programowa języka niemieckiego jako języka obcego n Podstawa programowa języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej Chociaż w praktyce uczniowie realizujący jedną lub drugą podstawę programową uczą się tego samego języka, to treści, cele nauczania, metody i materiały dydaktyczne mogą być dla każdej podstawy programowej różne. Warto mieć to na uwadze przy tworzeniu programu nauczania i doborze podręcznika. Ogromną rolę odegra tu nauczyciel prowadzący zajęcia języka niemieckiego. To od jego wyborów, wiedzy i umiejętności będzie zależało, czy lekcje niemieckiego będą prowadzone zgodnie z podstawą programową dla języka mniejszości i w oparciu o odpowiednie metody i materiały dydaktyczne. Przypomnijmy więc, czym powinien kierować się nauczyciel, któremu powierzono nauczanie języka mniejszości lub przedmiotu historia i kultura: obcego, to podręcznik taki będzie jedynie jednym z materiałów edukacyjnych, jaki można stosować, realizując podstawę programową języka mniejszości. Konieczne będzie uzupełnianie go innymi materiałami pozwalającymi na realizację podstawy programowej. Podręczniki do języka obcego, tak liczne na polskim rynku wydawniczym, nie dają możliwości realizacji podstawy programowej języka mniejszości narodowej. Nie mają one więc statusu podręcznika, lecz jedynie materiałów edukacyjnych. Przy wyborze podręcznika koniczne jest sprawdzenie, czy znajduje się on na publikowanej w Internecie ministerialnej liście podręczników dopuszczonych do przedmiotu język niemiecki jako język mniejszości narodowej. n Przedmiot historia i kultura jest przedmiotem uzupełniającym naukę języka mniejszości i ustawodawca nie określił dla niego odrębnej podstawy programowej. Nauczyciel powinien dla tego przedmiotu wystąpić do dyrektora szkoły o dopuszczenie programu nauczania dopasowanego do potrzeb lokalnej mniejszości, jej historii, obyczajów, tradycji i innych elementów określających jej tożsamość. Taki program nauczyciel może stworzyć sam. Może też (za zgodą autora) zmodyfikować inny program przygotowany do tego przedmiotu. n Wybór lub stworzenie programu nauczania do języka niemieckiego jako języka mniejszości musi uwzględniać elementy tożsamości narodowej zawarte w podstawie programowej do tego przedmiotu. Programy do nauki języka obcego nie zawierają takich elementów, bo oparte są o całkowicie odmienną podstawę programową. n Jeżeli do nauki języka mniejszości nauczyciel decyduje się wybrać jeden z podręczników do języka niemieckiego jako języka 10
Język mniejszości narodowej przedmiotem obowiązkowym Wraz ze złożeniem wniosku o nauczanie języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej przedmiot ten staje się dla ucznia przedmiotem obowiązkowym. Oznacza to, że: n obecność na tych zajęciach liczona jest przy ustalaniu frekwencji ucznia, n ocena z tego przedmiotu liczona jest do średniej ocen, n ocena z tego przedmiotu warunkuje promocję do następnej klasy i ukończenie szkoły. Ponadto, podobnie jak w przypadku pozostałych przedmiotów obowiązkowych, nauka języka mniejszości narodowej znajdzie swój wpis na świadectwie promocyjnym ucznia i świadectwie ukończenia szkoły. Wpis na świadectwie powinien brzmieć: język mniejszości narodowej niemiecki. Język mniejszości narodowej na egzaminie gimnazjalnym i maturze Obecne uregulowania prawne dotyczące wyboru przedmiotów zdawanych na egzaminach zewnętrznych powodują, że uczniowie gimnazjum korzystający z nauki języka mniejszości mogą zdawać język niemiecki jako język obcy na egzaminie gimnazjalnym tylko wtedy, gdy język niemiecki był w ich klasie nauczany jako język obcy. Uczniowie, którzy uczyli się niemieckiego tylko jako języka mniejszości, nie mogą wybrać go jako języka obcego na egzaminie gimnazjalnym. W przypadku maturzystów obostrzenia są jeszcze bardziej surowe: Absolwenci klas z językiem mniejszości nie mogą wybrać na maturze języka niemieckiego jako języka obcego nowożytnego. Są oni ponadto zobowiązani zdawać maturę z języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej i taki egzamin jest dla nich kolejnym egzaminem obowiązkowym, a jego wynik warunkuje zdanie całego egzaminu maturalnego. Jak ułożyć plan lekcji z dodatkowymi godzinami języka niemieckiego? Dodatkowe godziny języka niemieckiego są dla uczniów mniejszości narodowej przywilejem i powinny być wkomponowane w plan lekcji tak, aby nie stały się dodatkowym obciążeniem. O ile w klasach 1-3 szkoły podstawowej nie stanowi to jeszcze większego problemu, to w klasach 4-6 oraz w gimnazjum liczba nauczanych przedmiotów i czas spędzany w szkole mają dla uczniów ogromne znaczenie. Wiąże się to niejednokrotnie z późniejszymi dojazdami do domu czy zwiększonymi obowiązkami szkolnymi. Aby zapewnić uczniom poczucie komfortu i zadbać o ich higienę pracy, wskazane jest przestrzeganie następujących zaleceń: n Dodatkowe lekcje niemieckiego nie powinny mieć wpływu na późniejsze powroty dzieci do domu zwłaszcza tych dojeżdżających do szkoły. n Lekcje niemieckiego powinny być wplecione w plan lekcji między innymi zajęciami. Lekcje organizowane jako ostatnie są najmniej efektywne i bardziej zniechęcają niż motywują do nauki. Częściej są też opuszczane przez uczniów. n Nie należy organizować lekcji niemieckiego w godzinach, gdy odbywają się koła zainteresowań lub inne atrakcyjne wydarzenia. Dzieci korzystające z nauki języka mniejszości powinny mieć dostęp do tej samej oferty szkoły, co ich inni rówieśnicy. n Dzieci, które w danej klasie nie korzystają z nauki języka mniejszości, powinny mieć zapewnioną opiekę w czasie lekcji języka niemieckiego. Dobrą praktyką jest organizowanie dla tych dzieci zajęć bibliotecznych lub świetlicowych w szkole. Nie można natomiast posyłać tych dzieci na zajęcia z języka mniejszości, jeśli ich rodzice nie złożyli odpowiedniego wniosku. 11
Organizacja nauczania języka mniejszości w przedszkolu Rozporządzenie MEN z dnia 14 listopada 2007r. odnosi się tak samo do nauczania języka mniejszości w szkole jak i w przedszkolu. W momencie, gdy wniosków o nauczanie języka niemieckiego jest w danym oddziale przedszkolnym co najmniej siedem, dyrektor przedszkola zobowiązany jest do zorganizowania zajęć języka mniejszości w jednej z trzech przewidzianych do tego form. W jakiej formie odbędą się te zajęcia, zależy od woli rodziców i od możliwości kadrowych oraz oferty danego przedszkola. Ustawodawca przewidział tu trzy różne formy zajęć: 1. Cztery godziny zajęć w języku niemieckim Zajęcia takie prowadzone są w ilości 4 godzin zegarowych tygodniowo. Powinny one być częścią całkowitego wymiaru godzin, jakie dziecko spędza w przedszkolu. W praktyce oznacza to, że część materiału przewidzianego do realizacji w przedszkolu będzie realizowana właśnie w języku niemieckim. 2. Zajęcia w dwóch językach Dzieci w takich grupach mają całe swoje zajęcia z nauczycielem dwujęzycznym, który sam decyduje, które treści przekazuje w języku niemieckim i w których sytuacjach w ciągu dnia posługuje się językiem niemieckim. Jeszcze lepszym rozwiązaniem jest, gdy do danej grupy przydzielonych jest dwóch nauczycieli, z których jeden posługuje się cały czas językiem 12
niemieckim, a drugi cały czas językiem polskim. Taki podział ról i takie dawkowanie języka dzieci odbierają jako najbardziej naturalne. Podział ten daje również najlepsze efekty nauki języka niemieckiego. 3. Zajęcia prowadzone w całości w języku niemieckim Do tego potrzebny jest nauczyciel, który w naturalny sposób używa wyłącznie języka niemieckiego jako swojego języka komunikacji z dziećmi. Dla dzieci oznacza to, że cały ich dzień w przedszkolu przebiega w języku niemieckim. Ustawodawca zaznacza jednak, że w oddziałach przedszkolnych, w których dzieci realizują obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, dyrektor przedszkola musi zapewnić także naukę języka polskiego w ilości 4 godzin tygodniowo. Co zrobić, gdy zbyt mała liczba wniosków nie pozwala na utworzenie grupy w przedszkolu? Za zgodą organu prowadzącego możliwe jest zorganizowanie nauczania w oddziałach liczących mniej niż 7 dzieci. O zgodę na nauczanie w takich grupach dyrektor przedszkola musi zawnioskować do swojego organu prowadzącego. Jeśli organ prowadzący nie wyrazi zgody na takie nauczanie, ciągle istnieje możliwość zorganizowania nauczania w międzyprzedszkolnych zespołach nauczania. Dyrektor placówki powinien wtedy przekazać organowi prowadzącemu przedszkole listę dzieci, których rodzice złożyli wnioski. Ten z kolei powinien zorganizować zajęcia języka mniejszości w porozumieniu z innymi podległymi mu placówkami. Wymagana liczba wniosków dla takiej formy nauczania wynosi 3 i nie może przekraczać 20. 13
Organizacja zajęć własnej historii i kultury Zgłoszenie ucznia na naukę języka niemieckiego jako języka mniejszości oznacza, że uczeń jest objęty również nauką własnej historii i kultury. Składanie odrębnego wniosku o nauczanie przedmiotu historia i kultura nie jest wymagane. Zgodnie z rozporządzeniem na realizację zajęć własnej historii i kultury przeznacza się w szkolnym planie nauczania po minimum 30 godzin na II, III i IV etapie edukacyjnym. Dla przykładu, w większości szkół zajęcia te organizowane są w V klasie szkoły podstawowej, II klasie gimnazjum i II klasie liceum. Wymiar godzin przedmiotu historia i kultura, podobnie jak języka mniejszości narodowej, dyrektor szkoły określa w szkolnym planie nauczania i umieszcza w arkuszu organizacyjnym szkoły. Zajęcia takie zostają zaliczone do dodatkowych zajęć edukacyjnych. W praktyce oznacza to, że: n obecność na tych zajęciach liczona jest do frekwencji, n ocena z tych zajęć wliczana jest do średniej ocen, n ocena z tych zajęć nie ma wpływu na promocję ani na ukończenie szkoły. Na świadectwie promocyjnym lub świadectwie ukończenia szkoły przedmiot ten powinien być wpisany w części Dodatkowe zajęcia edukacyjne w brzmieniu: własna historia i kultura mniejszości narodowej niemieckiej. 14
Jakie treści można realizować w ramach przedmiotu historia i kultura? Przedmiot historia i kultura nie ma odrębnie określonej podstawy programowej. Realizowane na nim treści są bowiem zależne od mniejszości narodowej i rejonu, w którym prowadzone jest nauczanie tego przedmiotu. Dzięki temu nauczyciel prowadzący takie zajęcia ma możliwość skonstruowania programu nauczania uwzględniającego lokalne tradycje, obrzędy i wydarzenia historyczne mające wpływ na powstanie i rozwój lokalnej mniejszości narodowej. Przykładami dobrych praktyk w zakresie nauczania własnej historii i kultury może być oprócz zajęć lekcyjnych organizowanie wycieczek krajoznawczych, zapraszanie świadków historii na spotkania z dziećmi i młodzieżą, wizyty w lokalnych zakładach rzemieślniczych, wyjścia do muzeów i odwiedzanie miejsc pamięci. Każda forma zajęć uzupełniająca nauczanie języka, z udziałem ludzi będących świadkami wydarzeń historycznych i pielęgnujących lokalne tradycje służy podtrzymywaniu tożsamości dzieci i młodzieży mniejszości. W jakim języku powinien być prowadzony przedmiot historia i kultura? Prowadzenie tego przedmiotu w języku niemieckim jest najbardziej autentyczną próbą podtrzymywania tożsamości językowej mniejszości narodowej. Musi ono jednak uwzględniać znajomość języka niemieckiego, jaką posiadają uczniowie, i angażować ich do udziału w zajęciach na miarę ich umiejętności. Wskazane jest zatem, aby odpowiednio do możliwości uczniów prowadzić te zajęcia w języku niemieckim. Jakie kwalifikacje musi posiadać nauczyciel przedmiotu historia i kultura? Lekcje przedmiotu historia i kultura są zajęciami, które powinny uzupełniać przekaz tożsamościowy, jaki zawierają lekcje języka mniejszości. Powinny więc być prowadzone przez nauczyciela, który nie tylko posiada odpowiednie kwalifikacje, ale jest w stanie w oparciu o własne zainteresowania i znajomość lokalnej historii i kultury przekazywać uczniom wiedzę służącą podtrzymywaniu ich tożsamości narodowej. W związku z tym przedmiot ten może być nauczany zarówno przez nauczyciela germanistę jak i przez nauczyciela historii oczywiście pod warunkiem, że nauczyciele ci mają uprawnienia do nauczania na danym etapie edukacyjnym, w danym typie szkoły. 15
Organizacja zajęć geografii kraju pochodzenia Szkoła, w której organizowana jest nauka języka mniejszości narodowej, może zorganizować nauczanie geografii kraju, z którego obszarem kulturowym utożsamia się mniejszość narodowa. W praktyce, dla mniejszości niemieckiej będzie to przedmiot, na którym uczniowie będą poznawać geografię krajów niemieckojęzycznych ale też geografię rejonu, z którego pochodzą. Zajęcia organizuje się w wymiarze po 15 godzin lekcyjnych na II, III i IV etapie edukacyjnym. Mogą one odbywać się w ramach godzin do dyspozycji dyrektora szkoły lub godzin, które na wniosek dyrektora szkoły może przyznać organ prowadzący szkołę. Finansowanie nauczania języka mniejszości Wraz ze zgłoszeniem danych do Systemu Informacji Oświatowej na każdego ucznia korzystającego z zajęć języka mniejszości narodowej naliczana jest zwiększona subwencja oświatowa. Wysokość tej subwencji zależna jest od typu szkoły i ilości uczniów objętych nauczaniem języka mniejszości. Są to pieniądze pozostające do dyspozycji samorządów i służące finansowaniu oświaty mniejszości narodowych. Z funduszy tych opłacane są w pierwszym rzędzie pensje nauczycieli prowadzących zajęcia języka niemieckiego. Ale nie tylko. Zwiększona subwencja oświatowa ma za zadanie pokrycie wszelkich dodatkowych kosztów, jakie jednostki samorządu ponoszą w związku z organizacją nauczania języka mniejszości. Można więc finansować z niej wyposażenie sal lekcyjnych, w których nauczany jest język mniejszości, wyposażać biblioteki w książki, gazety i czasopisma służące podtrzymywaniu tożsamości narodowej mniejszości, organizować wycieczki kulturoznawcze w ramach zajęć języka mniejszości i własnej historii i kultury. O przeznaczeniu zwiększonej subwencji na nauczanie języka mniejszości będą decydowały samorządy, jednak to potrzeby uczniów, nauczycieli i szkół organizujących to nauczanie powinny być podstawą wydatkowania tych publicznych pieniędzy. 16
Wydanie pierwsze Publikacja wydana w ramach kampanii Bilingua łatwiej z niemieckim! Wydawca: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej ul. Bojkowska 37, 44-100 Gliwice tel.: 32 461 20 70 ul. 1 Maja 13/2, 45-068 Opole tel.: 77 402 51 05 e-mail: haus@haus.pl www.haus.pl Copyright by Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2015 Korekta: dr Gerhard Schiller Opracowanie graficzne, druk: Art-Graph Jerzy Grycz ISBN: 978-83-63995-26-3 Wydawnictwo bezpłatne 17
www.bilingua.haus.pl Organizator: Partner: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej Haus der Deutsch-Polnischen Zusammenarbeit Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce Verband der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaften in Polen ul. 1 Maja 13/2, 45-068 Opole Tel.: 77 402 51 05, Fax: 77 402 51 15 E-mail: beratung@haus.pl www.haus.pl ul. Krupnicza 15, 45-013 Opole Tel.: 77 454 78 78, Fax: 77 453 85 07 E-mail: biuro@vdg.pl www.vdg.pl Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Federalnej Niemiec Dieses Projekt wurde gefördert mit Mitteln des Bundesministeriums des Innern der Bundesrepublik Deutschland 18 Poradnik wydano w ramach kampanii Bilingua łatwiej z niemieckim! Der Ratgeber wurde im Rahmen der Kampagne Bilingua einfach mit Deutsch! herausgegeben 18 ISBN: 978-83-63995-26-3