KOMENDANT Lata 1908-1918 to dla Józefa Piłsudskiego okres pod wieloma względami przełomowy. Autonomia, jaką cieszył się zabór austriacki Galicja stworzyła konieczność dostosowania do tego nowych metod działania. Józef Piłsudski utrzymywał nadal ścisłe związki z ruchem socjalistycznym, ale coraz silniej był przekonany o konieczności poszerzenia bazy politycznej dla prowadzenia walki o niepodległość. Dlatego podjął współdziałanie z ruchem ludowym, niepodległościowymi narodowcami oraz ugrupowaniami radykalnej inteligencji, w ramach Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która stała się zapleczem paramilitarnych organizacji młodzieżowych związków i drużyn strzeleckich. Na ich czele staje Józef Piłsudski jako komendant, a jego funkcja staje się odtąd jego drugim nazwiskiem. Kadry ruchu wojskowo-niepodległościowego miały stać się zrębami przyszłej masowej, narodowej armii. Wymagało to nawiązania współpracy z austriackimi władzami wojskowymi, dla których ruch strzelecki miał być forpocztą w przyszłej wojnie z Rosją. Okres ten jest również czasem intensywnych studiów wojskowych nad Powstaniem Styczniowym, wojnami burskimi (gdzie toczyły się działania nieregularne) oraz wojną rosyjsko-japońską, które podejmuje Józef Piłsudski. Wraz z wybuchem wielkiej wojny Józef Piłsudski podejmuje próbę wzniecenia antyrosyjskiego powstania na terenie Królestwa Polskiego. Po fiasku realizacji tych planów, Komendant i jego Strzelcy zmuszeni zostali wejść w struktury Legionów jako części armii austro-węgierskiej, co ograniczyło pole politycznego manewru. Nastawiając się na długofalowe działanie, Komendant powołał jesienią 1914 r., podległą tylko jemu, tajną Polską Organizację Wojskową, która w stosownym momencie miała przystąpić do walki o niepodległość. Prawie dwuletnie walki na czele I Brygady pozwoliły Józefowi Piłsudskiemu zdobyć praktyczne doświadczenie żołnierskie i sławę zdolnego dowódcy o dużej charyzmie i wpływie na swoich podkomendnych, jednocześnie potrafiącego bezkompromisowo walczyć o realizację polskich interesów. Ofiara żołnierzy walczących w szeregach Legionów, a szczególnie bitwa pod Kostiuchnówką (latem 1916 r.) przyniosła realne rezultaty, aczkolwiek dalekie od oczekiwań Komendanta i skupionego wokół niego, obozu niepodległościowego. Państwa Centralne poszukujące możliwości wzmocnienia swego potencjału wojskowego i pozyskania polskiego rekruta, postanowiły wydać tzw. Akt 5 Listopada 1916 r. restytuujący
niepodległe Królestwo Polskie z ziem d. zaboru rosyjskiego. Nie było ono niepodległe w pełnym tego słowa znaczeniu, ale stanowiło od czasu kongresu wiedeńskiego w 1815 r. pierwszy akt prawny o charakterze międzynarodowym, w licytacji sprawy polskiej, a nadto dający perspektywę budowy polskich struktur administracyjnych, szkolnych, sądowniczych, wojskowych itp. w byłym zaborze rosyjskim. Rewolucja lutowa 1917 r. w Rosji osłabiła na tyle front antyniemiecki na wschodzie, że zamiar pozyskania polskiego rekruta przez Państwa Centralne przestał być zdaniem pierwszoplanowym. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie Ententy 6 kwietnia 1917 r. potwierdzało przedwojenną wizję Józefa Piłsudskiego, że zwycięstwo przetoczy się z zachodu na wschód, tzn. Państwa Centralne pobiją Rosję, ale zostaną pokonane przez Ententę. Perspektywa klęski Państw Centralnych, prowadzi go do decyzji o konieczności porzucenia dotychczasowych sojuszników. W takich okolicznościach, latem 1917 r., Józef Piłsudski wezwał Legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austrii, i w następstwie tzw. kryzysu przysięgowego większość jednostek I i III Brygady Legionów została rozbrojona i internowana, zaś Komendant uwięziony przez Niemców w Magdeburgu. Bohaterstwo Legionistów oraz ich kadry oficerskiej z Komendantem na czele budziły społeczeństwo polskie z apatii niewoli narodowej. Bezkompromisowa postawa w okresie kryzysu przysięgowego zyskała Józefowi Piłsudskiemu zaufanie polskiego społeczeństwa, które zaczęło dostrzegać w nim nie tylko bohaterskiego żołnierza, ale męża stanu. Jesienią 1918 r. niemieckie władze, licząc się z perspektywą przegrania wojny i chcąc zabezpieczyć sytuację za swoją wschodnią granicą, zdecydowały się uwolnić Józefa Piłsudskiego. Próby stawiania Komendantowi warunków politycznych spotkały się z jego zdecydowaną odmową. W atmosferze ogarniającej Niemcy rewolucji, Józef Piłsudski, zwolniony z twierdzy w Magdeburgu powrócił 10 listopada 1918 r. do Warszawy
Na czele polskiej irredenty Józef Piłsudski na stałe przeniósł się do Galicji w roku 1901 r. Początkowo stanowiła ona jedynie bazę dla działań konspiracyjnych prowadzonych nadal na terenie zaboru rosyjskiego, szczególnie podczas rewolucji 1905 r. Dwa lata strajków, manifestacji i walki Organizacji Bojowej PPS z carską żandarmerią i wojskiem nie doprowadziły do przekształcenia się ruchu rewolucyjnego w powstanie zbrojne. Na zjeździe irredentystów w Zakopanem w 1912 r. tak oceniał tę sytuację: Nie tylko myśl zbrojna upadła u nas, nawet myśl o niepodległości Polski znikła z horyzontu polskiego ducha. [ ] Naród zaniemógł i opuścił ręce. [ ] Biada narodowi, który zapomniał o mieczu. Nie zapominajmy tedy o mieczu. Józef Piłsudski uznał, że dalsza walka o niepodległość wymaga zmiany dotychczasowych sposobów walki. Nowa koncepcja zakładała budowę regularnej, masowej siły zbrojnej, która będzie stanowiła realną siłę trakcie przewidywanej wojny między zaborcami. Korzystając ze swobód i możliwości, jakie oferowała autonomiczna Galicja, Józef Piłsudski wraz ze współpracownikami zainicjował utworzenie tajnej organizacji: Związek Walki Czynnej, którego celem było wykształcenie organizatorów i kierowników przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Jawną emanacją ZWC stały się powstające w Galicji i polskich środowiskach studenckich w zachodniej Europie paramilitarne organizacje młodzieżowe. Grupa najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego nawiązała kontakty z austriackim wywiadem wojskowym, bez którego akceptacji rozpoczęcie tego rodzaju działalności nie byłoby w ogóle możliwe. W 1910 r. z inicjatywy działaczy Związku Walki Czynnej powstały legalnie działające organizacje strzeleckie: w Krakowie Towarzystwo Strzelec, zaś we Lwowie Związek Strzelecki. Równolegle działacze z kręgu ugrupowań ludowych i narodowych stworzyli analogiczne organizacje: Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Podhalańskie, Polowe Drużyny Sokoła, a pod ich wpływem pozostawał tworzący się w Galicji polski skauting harcerstwo. Podczas ćwiczeń polowych, kursów oficerskich i podoficerskich szkoliły one kadry żołnierskie przyszłej polskiej armii. Józef Piłsudski był głęboko zaangażowany w proces kształcenia kadr oficerskich prowadził wykłady, ćwiczenia, był jednym z inicjatorów powołania w 1913 r. w Stróży letniej szkoły instruktorskiej (oficerskiej) Związku Strzeleckiego.
Józef Piłsudski podejmował również polityczne działania zmierzające do integracji galicyjskich stronnictw niepodległościowych. W sierpniu 1912 r. wygłosił w Zakopanem programowy referat (jego fragment przytoczono powyżej) na tzw. Zjeździe Irredentystów, czyli zwolenników czynnej, zbrojnej walki o niepodległość (pojęcie irredenty pochodzi z języka włoskiego i odnosi się do włoskich ruchów zjednoczeniowo-niepodległościowych z II połowy XIX wieku). Jesienią tego samego roku powstała, działająca aż do wybuchu wielkiej wojny, Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która była podstawową płaszczyzną współpracy niepodległościowych ugrupowań. Powierzyła ona Piłsudskiemu stanowisko komendanta wojskowego. W 1912 r. objął on taką samą funkcję w ZWC oraz w Związkach Strzeleckich, dlatego coraz powszechniej nazywany był Komendantem, a przy tym stawał się centralną postacią całego ruchu niepodległościowego.
Studia wojskowe Józef Piłsudski, uznając, że walka zbrojna jest pierwszoplanową drogą ku niepodległości państwa, że do tego konieczne jest zbudowanie zrębów masowej armii, musiał sam podjąć studia z zakresu wojskowości. Interesował się dziejami wojen począwszy od starożytności, a już w młodości rozczytywał się w dziejach wojen napoleońskich, jednak szczególnie zajmowały go konflikty współczesne: wojna francusko-pruska 1870 r. i wojna rosyjsko-japońska. Analizował systemy organizacji, mobilizacji i transportu armii, zaopatrzenia i komunikacji, możliwości taktyczne broni i znaczenie manewru. Systematyczne nauki rozpoczął w 1904 r., wkrótce po powrocie z Japonii, ale skupił się także na działaniach nieregularnych podczas wojen burskich. Z tego samego powodu szczególną uwagę przyszłego marszałka przykuwało Powstanie Styczniowe. Fakt, że Komendant najwięcej czasu poświęcał nieodległym konfliktom, nie był przypadkowy. Studia służyły wyciągnięciu praktycznych wniosków, które miały być wykorzystane w przyszłej walce zbrojnej. Dlatego nieprzypadkowo w centrum zainteresowania stało Powstanie Styczniowe. Wobec przewidywanej formy walki, jaką miały toczyć oddziały Piłsudskiego (konieczność wzniecenia powstania i prowadzenia nieregularnych walk, ten sam przeciwnik, zbliżony obszar itd.), styczniowa insurekcja dostarczała aż nadto materiału do analiz. Wynikami swoich studiów Piłsudski dzielił się podczas wykładów wygłaszanych w Polsce i na zachodzie Europy (Paryż, Raperswil). Już od 1904 r. przekonywał o konieczności tworzenia własnej, polskiej siły zbrojnej. Z czasem coraz większą część audytorium stanowili słuchacze wojskowych kursów oficerskich. Jeden z nich wspominał charakterystyczną atmosferę i tezy głoszone przez Komendanta podczas wykładów prowadzonych w 1913 r. w Stróży: Wykłady Komendanta Głównego były zawsze kulminacyjnym momentem zajęć. Komendant z całą otwartością przedstawiał nam wszystkie trudności, jakie napotkamy na samym wstępie, t.j. podczas mobilizacji sił zbrojnych na terenie, będącym pod panowaniem wroga. [ ] Tezy swe Piłsudski ilustrował przykładami z roku 31 i 63 i stale powtarzał nam, że na początku ruchu musimy liczyć na szczupłą tylko awangardę, która musi zaryzykować i pociągnąć za sobą siły
główne 1. Swoistym ukoronowaniem historycznych odczytów Piłsudskiego był cykl 10 wykładów, wygłoszonych w 1912 r. w Szkole Nauk Społeczno-Politycznych w Krakowie, pod tytułem Zarys historii militarnej powstania styczniowego. Konspekt militarnych dziejów Powstania Styczniowego został uhonorowany najwyższą nagrodą w konkursie Polskiego Towarzystwa Historycznego we Lwowie w 50- rocznicę wybuchu powstania. Poza wykładami i odczytami, Józef Piłsudski również publikował. W 1913 r. w Poznaniu ukazała się broszura 22 stycznia 1863 roku, która była zarazem I tomem serii Boje polskie. Nie była to praca stricte historyczna łączyła opis wydarzeń z literackim opisem, autor przytaczał fikcyjne monologi, opisywał wewnętrzne dylematy postaci. Inne prace Komendanta, oparte na studiach historyczno-wojskowych, dotyczyły kwestii aktualnych, o czym świadczą choćby tytuły: Geografia militarna Królestwa Polskiego (wyd.1910); Zadania praktyczne rewolucji w zaborze rosyjskim (1910); Reformy armii rosyjskiej (1910) czy Kryzysy bojów (1911). W 1914 r. Józef Piłsudski w podobnym stopniu co Powstaniem Styczniowym zainteresował się wojami bałkańskimi, jako dającymi wgląd w najświeższe nurty wojskowej taktyki, techniki i sztuki operacyjnej. Owocami swoich przemyśleń podzielił się w cyklu czterech artykułów zamieszczonych w biuletynie Strzelec, który zaczął się ukazywać w 1914 r. 1 T. Żegota [Munnich], Letnia szkoła instruktorska w Stróży w r. 1913 [w:] Niepodległość, nr 2 (22), 1934, s. 247.
Przerwane powstanie Wydarzenia, które nastąpiły po zamachu na arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914 r., nieubłaganie popychały Europę ku wojnie. Konflikt między zaborcami oznaczał dla polskich irredentystów szansę na długo oczekiwaną realizację planów powstańczych. Józef Piłsudski pierwsze rozkazy mobilizacyjne wydał 29 i 30 lipca. Jako miejsce zbiórki wyznaczono Oleandry w Krakowie. 3 sierpnia Komendant z członków letniego kursu oficerskiego Związków Strzeleckich i Drużyn Strzeleckich utworzył Pierwszą Kompanię Kadrową. 6 sierpnia 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. Tego samego dnia, o 4 rano, licząca blisko 150 żołnierzy kompania wyruszyła w stronę granicy z zaborem rosyjskim. Za nimi podążyły następne ochotnicze strzeleckie oddziały. Ich celem, uzgodnionym z austriackimi władzami, było wzniecenie antyrosyjskiego powstania. Prawdziwe plany Komendanta szły o wiele dalej; rozkazał on w regionie świętokrzyskim, na zajętych przez Strzelców terenach ogłosić odezwę informującą o powołaniu w Warszawie tajnego Rządu Narodowego, któremu to rządowi Józef Piłsudski podporządkował się jako komendant polskich sił wojskowych. Celem tej mistyfikacji nawiązującej do tradycji Powstania Styczniowego było uwiarygodnienie idei powstania w oczach opinii publicznej Królestwa Polskiego i masowe poparcie akcji. Dałoby to Józefowi Piłsudskiemu większą niezależność i silny atut w negocjacjach z austriackimi władzami wojskowymi. Działania te wywołały zaniepokojenie po stronie rosyjskiej, która, mając w pamięci Powstanie Styczniowe oraz polityczny rezonans, jaki budził wówczas w kraju i wśród wielu państw europejskich ówczesny, tajny rząd narodowy, wydała deklarację zapowiadającą zjednoczenie ziem polskich swobodnych w swej wierze, języku i samorządzie. Podobne, dalej idące deklaracje wygłosili Austriacy i Niemcy. Tym samym uruchomiona została, zrazu powolna, licytacja sprawy polskiej na arenie międzynarodowej. Pierwsza powstańcza próba Józefa Piłsudskiego zakończyła się niepowodzeniem ze względu na dominujące prorosyjskie postawy większości ludności Kongresówki i jednoczesne przeciwdziałanie austriackie. Ratunkiem dla powstańczych oddziałów strzeleckich, do których wstąpiło w ciągu miesiąca tysiące ochotników, były działania posłów Koła Polskiego w parlamencie wiedeńskim. Przygotowali oni
odezwę cesarza Franciszka Józefa zapowiadającą restytucję Królestwa Polskiego, którego siłami zbrojnymi miały być Legiony Polskie, będące częścią armii austro-węgierskiej. Aczkolwiek cesarz zgodził się na odezwę w okrojonej formie, bez formuły niepodległości, nowo powstałe porozumienie galicyjskich partii Naczelny Komitet Narodowy (NKN) objęło polityczny patronat nad Legionami. Wchłonęły one dotychczasowe ochotnicze formacje strzeleckie, a Józef Piłsudski pozostał komendantem jednej (pierwszej) z trzech utworzonych z czasem brygad legionowych. Formalne podporządkowanie Komendanta NKN-owi było wyjściem pozwalającym na dalsze prowadzenie gry o niepodległość Polski. Służyć temu miało utworzenie jesienią 1914 r. na terenie zaboru rosyjskiego konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej, podległej tylko Komendantowi Piłsudskiemu, organizacji, która cztery lata później, jesienią 1918 r., dokończyła owo przerwane powstanie i stała się wraz z legionistami kadrą odrodzonego Wojska Polskiego.
Brygadier Po podporządkowaniu się Naczelnemu Komitetowi Narodowemu Józef Piłsudski pozostał dowódcą powstałego ze Strzelców 1 Pułku Piechoty, który 19 grudnia 1914 r. przeformowany został w I Brygadę Legionów Polskich. Komendant, który 15 listopada 1914 r. został mianowany brygadierem, dowodził nią aż do września 1916 r., przejściowo w czasie bitwy pod Kostiuchnówką sprawując komendę nad większością pułków legionowych. Stopień brygadiera był pierwszym stopniem wojskowym przyszłego Marszałka Polski. Jako dowódca Józef Piłsudski zyskał sobie ogromny szacunek i oddanie podkomendnych. Stało się tak z kilku przyczyn. Po pierwsze, solidarnie dzielił trudy i ryzyko wojny ze zwykłymi żołnierzami. Jeden z legionistów wspominał wołyńskie kwatery (jesień 1915 r.): Widzieliśmy Komendanta jak w swej małej ziemiance w lasku naszym (pod Koszyszczami) żył tym samym życiem co każdy z nas żołnierzy. Ta sama czarna, niesłodzona kawa i marne wówczas jedzenie no i te same wszy w swetrach i mundurach, z którymi Komendant walczył jak każdy z nas 1. W październiku 1914 r. komendant został ranny w głowę (na szczęście niegroźnie) podczas boju pod Laskami, na przedpolu twierdzy Dęblin. Podejmowane przez niego wizyty na pierwszej linii frontu, oprócz możliwości osobistego zorientowania się w sytuacji, często dodawały morale walczącym. Wspominając bój pod Laskami (22 26 X 1914 r.) pamiętnikarz zanotował, że: Komendant Główny był wszędzie, gdzie czuł, że chłopcy potrzebują otuchy. Był w okopach, na punkcie opatrunkowym, przy rezerwach 2. Tak było również podczas największej legionowej bitwy, pod wołyńską Kostiuchnówką (4-6 lipca 1916 r.), podczas której Piłsudski odwiedził, wysuniętą na przedpole, będącą celem rosyjskiego ostrzału, redutę swojego imienia. Brygadier był również dowódcą, który wykazywał inicjatywę i odwagę w działaniu, często wbrew otrzymywanym rozkazom. Jedna z pierwszych tego rodzaju akcja miała miejsce w listopadzie 1914 r. pod Ulina Małą, kiedy to Józef Piłsudski, wbrew rozkazowi nakazującemu wycofanie podległych mu oddziałów na Śląsk, zdecydował o przedarciu się do Krakowa. Trwający dwie noce marsz spod Wolbromia odbywał się na tyłach cofającej się armii austro-węgierskiej, pomiędzy strażami przednimi 1 W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867 1935, t. I, Kraków Łomianki 2006, s. 438. 2 S. Składkowski, Moja służba w Brygadzie, t. I, Warszawa 1932, s.48.
nacierających Rosjan. Ten jawny akt niesubordynacji pokazywał jednocześnie, że komendant będzie prowadził działania zgodne z określonym przez siebie interesem politycznym i racją stanu, dla których zorganizował formacje strzeleckie, i że będzie unikał narażania jednostki na nieuzasadnione straty ludzkie. Po latach wspominał, że ów manewr przez Ulinę Małą stanowił ważny moment w jego karierze dowódcy: [ ] dopiero po Ulinie zacząłem sobie ufać i wierzyć w swoje siły. I być może właśnie dlatego słyszałem nieraz potem słowa moich żołnierzy: Teraz za Komendantem pójdziemy wszędzie. Jeżeli on nas wyprowadził z Uliny, to już jesteśmy spokojni! Był to więc jakby mój egzamin, który złożyłem zarówno przed sobą, jak i żołnierzami 3. Postawa Piłsudskiego doczekała się uznania również ze strony Austriaków 22 czerwca 1915 r. został on odznaczony orderem Żelaznej Korony. W uzasadnieniu napisano m.in., że brygadier odznacza się ( ) obowiązkowością, poświęceniem samego siebie aż do najdalszych granic, posiada niezwykle wielki, właściwie fascynujący wpływ na oficerów i żołnierzy 4. Wreszcie, pomimo formalnej przynależności Legionów Polskich do armii austro-węgierskiej, Józef Piłsudski pryncypialnie podkreślał niezależność i polskość dowodzonej przez siebie jednostki. Z czasem stało się to narzędziem politycznej walki z Austriakami. Już 8 października 1914 r. z własnej inicjatywy wręczył pierwsze nominacje oficerskie w pułku pierwsze polskie patenty oficerskie od czasów Powstania Styczniowego. 9 czerwca 1915 r. odznaczył 16 legionistów odznaką Cnocie wojskowej, która była próbą restytucji najstarszego i najwyższego polskiego orderu wojskowego Virtuti Militari. Wobec braku akceptacji odznaczenia przez Austriaków, ponad rok później 6 sierpnia 1916 r. Józef Piłsudski zatwierdził odznakę I Brygady Za wierną służbę, nadaną po bitwie pod Kostiuchnówką żołnierzom 1 Kompanii Kadrowej oraz 1 Pułku Piechoty Legionów i 1 Pułku Ułanów Legionowych. 3 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 4, Warszawa 1937 4 Kalendarium, t. I, s. 419.
Na rozdrożu Dla Józefa Piłsudskiego już w połowie roku 1915, gdy Państwa Centralne pobiły Rosję i zajęły teren całego Królestwa Polskiego, stało się jasne, że Legiony traciły swoją rolę jako karta przetargowa w rozgrywce politycznej z Państwami Centralnymi, które nie były zainteresowane spełnieniem polskich postulatów, bowiem zrealizowały swe cele bez ustępstw politycznych na rzecz Polaków. Komendant uznał, że nie można godzić się ( ) na żadne ofiarowanie żołnierza polskiego za darmo, bez koncesji politycznych. Uważał, że Polacy powinni śmiało artykułować swoje żądania wobec Niemiec i Austrii oraz państw Ententy, które osłabione przedłużającą się wojną, z czasem zaczną rywalizować o względy Polaków rozpocznie się ( ) licytacja sprawy polskiej wzwyż. Polecił wstrzymać werbunek do Legionów oraz nakazał dalej rozbudowywać Polską Organizację Wojskową. Wyrazem przyjętej twardej postawy były narastające spory z narzuconą austriacką Komendą Legionów, a także z ugodowymi politykami Naczelnego Komitetu Narodowego. W lipcu 1916 r. Rada Pułkowników skupiająca najwyższych liniowych dowódców legionowych pułków wystosowała memoriał postulujący m.in. usunięcie oficerów narzuconych przez austriackie dowództwo, zaś Józef Piłsudski zagrał va banque, wysyłając list z prośbą o dymisję w razie niespełnienia tych postulatów. Austriacy postanowili jednak wykorzystać sytuację do realizacji własnego scenariusza nie rezygnując z pozyskania polskiego rekruta do walki z Rosją, byli zdecydowani pozbyć się z wojska wywrotowych elementów, m.in. rozbijając niepokorną I Brygadę dowodzoną osobiście przez Józefa Piłsudskiego. Dymisja Komendanta została przyjęta, a Austriacy rozpoczęli reorganizację Legionów. W konsekwencji, na polecenie Komendanta, legioniści zaczęli masowo wnosić podania o zwolnienie z Legionów. Kilka tygodni później Państwa Centralne zdecydowały się na ogłoszenie tzw. Aktu 5 listopada 1916 r., w którym dość ogólnikowo zapowiedziały odrodzenie państwa polskiego. Pozwoliło to w krótkiej perspektywie uspokoić nastroje społeczeństwa i legionistów. W Warszawie powołano namiastkę polskich władz Tymczasową Radę Stanu. 11 stycznia 1917 r. na czele Komisji Wojskowej TRS, mającej stać się zaczątkiem ministerstwa spraw wojskowych, stanął Józef Piłsudski. Szybko okazało się, że Rada była instytucją fasadową, zaś najważniejszym celem wydania Aktu 5 Listopada była chęć pozyskania polskich rekrutów do walki z Rosją. Nadzieje na objęcie komendy nad narodowym wojskiem Legionami
spełzły na niczym, co więcej formacja ta, wycofana z frontu w kwietniu 1917 r. przeszła pod komendę niemieckiego generalnego gubernatora. Z drugiej strony, pozytywną konsekwencją Aktu 5 listopada było umiędzynarodowienie polskiej sprawy, a więc kolejny krok w jej licytacji. W marcu 1917 r. prawo do niepodległości Polsce przyznał (po rewolucji) rosyjski Rząd Tymczasowy, w czerwcu 1917 r. prezydent Francji ogłosił dekret o tworzeniu polskiej ochotniczej armii. Wydarzenia te skłoniły ostatecznie Józefa Piłsudskiego do porzucenia obozu Państw Centralnych. 2 lipca 1917 r. demonstracyjnie ustąpił z Tymczasowej Rady Stanu. Tego samego dnia oświadczył zebranym oficerom legionowym: Nasza wspólna droga z Niemcami skończyła się. Rosja nasz wspólny wróg w tej światowej wojnie skończyła swoją rolę. [ ] Wszystkie nasze i niemieckie interesy układają się przeciwko sobie. W interesie Niemców leży przede wszystkim pobicie aliantów, w naszym by alianci pobili Niemców [ ] im prędzej Niemcy przegrają tę wojnę, tym lepiej. Spotkanie, w czasie którego padły powyższe słowa, dotyczyło przysięgi, którą wkrótce legioniści mieli złożyć na braterstwo broni z Austro-Węgrami i Niemcami. Chciano w ten sposób zdyscyplinować coraz bardziej buntujących się Polaków. Dymisja oraz opinia Piłsudskiego były dla żołnierzy wyraźnym sygnałem do nieposłuszeństwa posłuchała go ogromna większość żołnierzy I i III Brygady. W ramach represji trafili oni do obozów internowania w Beniaminowie, Szczypiornie oraz Łomży, zaś sama formacja legionowa uległa rozbiciu i podziałowi pomiędzy Niemcy i Austro-Węgry.
Internowany Fala aresztowań dokonanych przez Niemców po kryzysie przysięgowym, objęła głównie kadrę i żołnierzy pułków I i III Brygady, a Józefa Piłsudskiego dosięgła 22 lipca 1917 r. Został aresztowany o godz. 5.00 nad ranem w swoim warszawskim mieszkaniu. Niemal w tym samym czasie aresztowano Kazimierza Sosnkowskiego. Obydwaj zostali przewiezieni początkowo do Gdańska, następnie do Szpandawy koło Berlina, przez twierdzę Wessel nad Renem, ostatecznie 22 sierpnia osadzeni zostali w twierdzy Magdeburg. Komendant umieszczony został w piętrowym domu wewnątrz twierdzy. W czasie internowania mógł spacerować po niewielkim ogrodzie (we wrześniu 1918 r. zezwolono mu także na spacery po mieście), czytał niemiecką prasę, opisywał swoje wczesne wojenne przeżycia, zebrane później w tomie Moje pierwsze boje. Skarżył się na ograniczanie korespondencji, z której dopiero w połowie marca dowiedział się o narodzinach swojej pierwszej córki, Wandy (7 lutego 1918 r.). Otrzymała ona imię jego pasierbicy zmarłej przed wybuchem wojny, ale powszechnie powtarzano, iż otrzymała imię tej co Niemca nie chciała. We wrześniu 1918 r. władze niemieckie przeniosły do twierdzy Kazimierza Sosnkowskiego. Obaj oficerowie oddawali się grze w szachy, komendant przekonany o rychłym końcu wojny, snuł wizje i plany dotyczące odbudowy niepodległej Polski i jej armii. Od chwili uwięzienia każdy miesiąc spędzony w niemieckiej twierdzy przysparzał Józefowi Piłsudskiemu ogromnej popularności w polskim społeczeństwie, dostrzegającym w nim jedynego męża stanu, zdolnego do ujęcia władzy nad wojskiem i państwem. Obchody imienin 19 marca 1918 r. przybrały formę zorganizowanej akcji: po kraju krążyły ulotki protestujące przeciwko dalszemu przetrzymywaniu komendanta w twierdzy; do Magdeburga wysłano kilkadziesiąt tysięcy kart z imieninowymi życzeniami; manifestacjami ku jego czci przerywano dziesiątki przedstawień teatralnych w Galicji i Królestwie. Był to ogromny polityczny kapitał, który już niedługo miał zaprocentować. O uwolnienie więźnia stanu zabiegała bezskutecznie Rada Regencyjna, a także Wojciech Korfanty domagający się tego w berlińskim Reichstagu 23 października 1918 r. W oswobodzeniu Piłsudskiego dopomogła sytuacja zewnętrzna Niemcy coraz wyraźniej dostrzegali, że przegrywają wojnę oraz że pogłębiający się na wschodzie chaos może zagrozić stabilności
sytuacji w samych Niemczech. Uwolnienie Piłsudskiego i osadzenie go w Warszawie dawało szansę kontroli sytuacji. Okazało się jednak, że Komendant odrzucił wszelkie postawione przez Niemców warunki. W prowadzonych na początku listopada rozmowach oświadczył hrabiemu Harremu von Kessler: ( ) trzymacie mnie w więzieniu, nie możecie stawiać mi żadnych warunków. Co do granic, Polska przyjmie na pewno wszystkie [dary] 1. Wybuch rewolucji w Niemczech spowodował, że w Berlinie postanowiono o zwolnieniu Komendanta i płk. Sosnkowskiego bez żadnych wstępnych warunków czy zobowiązań. 8 listopada rankiem obaj oficerowie zostali przewiezieni z magdeburskiej twierdzy do stolicy Niemiec. Nazajutrz, gdy w mieście rozpoczynały się rewolucyjne rozruchy, wsiedli w specjalny pociąg, którym 10 listopada o siódmej rano powrócili do Warszawy. Na peronie na Piłsudskiego i towarzyszącego mu Sosnkowskiego oczekiwało zaledwie kilka osób 1 Kalendarium, t. II, s. 100.
Człowiek Józef Piłsudski wraz z żoną Marią zamieszkali w Krakowie w roku 1901, początkowo przy ul. Podzamcze, a następnie przy ul. Topolowej (do 1910 r.) i kolejno przy ul. Szlak 31. Krakowskie mieszkania bardziej przypominały biura organizacyjne lub kwaterę główną niż stanowiły miejsce odpoczynku i domowego azylu, jednak dawały namiastkę stabilizacji i normalnego domu, po wielu latach konspiracji, ukrywania się i zmian miejsc zamieszkania w zaborze rosyjskim. W tym czasie Piłsudski dużo podróżował. Ze względu na rozbudowę struktur strzeleckich często odwiedzał Lwów i inne miasta Galicji. Za granicą wygłaszał odczyty i wizytował lokalne oddziały strzeleckie odwiedzał m.in. Francję, Belgię, Szwajcarię. Wiele podróży miało służyć poprawie zdrowia, nadszarpniętego latami konspiracji i długimi okresami gorączkowej pracy, wciąż sprawiającego wiele problemów. Ziuk regularnie bywał w Zakopanem modnym wówczas miejscu kuracji, przesiąkniętym jednocześnie jedyną w swoim rodzaju wolnościową atmosferą nieformalnej, kulturalnej stolicy Polski. Wizyty pod Tatrami były doskonałą okazją do spotkań z przedstawicielami świata artystycznego. Jedną z ważnych dla Piłsudskiego osób stał się wujaszek (jak tytułował go Piłsudski w istocie łączyło ich dość dalekie pokrewieństwo) Stanisław Witkiewicz, który aż do śmierci w 1915 r. pozostawał wiernym i gorącym orędownikiem niepodległościowych działań Ziuka. Zdrowotne podłoże miały także podejmowane podróże do Włoch czy do nadadriatyckiej Abbacji (obecnie Opatija, Chorwacja). Okres przed wybuchem pierwszej wojny światowej to czas kryzysu małżeńskiego i dramatycznych wyborów uczuciowych jak określał sam Piłsudski, tragicznego trójkąta. Z jednej strony pogłębiała się, przeradzająca się w głębsze uczucie, znajomość z poznaną w 1906 r. młodą działaczką PPS-u, Aleksandrą Szczerbińską, z drugiej sytuacji nie ułatwiał konsekwentny brak zgody na rozwód ze strony żony Marii. Smutnym wydarzeniem była w tym czasie, w 1908 r., śmierć córki Marii z pierwszego małżeństwa osiemnastoletniej Wandy, z którą Piłsudski był silnie emocjonalnie związany. O skomplikowanych relacjach w tragicznym trójkącie przez długi czas wiedzieli tylko nieliczni, najbliżsi członkowie rodziny i współpracownicy. Maria powszechnie lubiana w środowisku, prowadziła dom i próbowała zachować męża przy sobie. Józef i Aleksandra utrzymywali kontakty głównie listowne, a ich spotkania były rzadkie. W 1912 r. Aleksandra została komendantem sekcji oddziału kobiecego
Związku Strzeleckiego we Lwowie. Po wybuchu wojny pełniła funkcję dowódcy kurierek legionowych, następnie działała w Polskiej Organizacji Wojskowej, za co w listopadzie 1915 r. została aresztowana przez Niemców (uwolnienie nastąpiło dopiero po Akcie 5 listopada). 7 lutego 1918 r. przyszło na świat ich wspólne dziecko Wanda, która otrzymuje imię na cześć zmarłej w 1908 r., ukochanej pasierbicy Józefa Piłsudskiego. Warto również odnotować, że jest to okres, w którym ostatecznie formuje się charakterystyczny wizerunek Piłsudskiego samotnika, osoby podejmującej samodzielnie, trudne decyzje, która jednak jest obdarzona ogromną charyzmą i dużą dozą osobistego uroku. Osoby coraz bardziej wyrastającej ponad swoje otoczenie, która przestaje być jednym z wielu towarzyszy narad i uzgodnień, ale staje się wydającym rozkazy dowódcą Komendantem. W 1915 r., w dzień swoich imienin wypił prawdopodobnie ostatni bruderszaft w życiu (a więc przeszedł na ty ) z Ignacym Daszyńskim. W wyglądzie zewnętrznym także nastąpiło przeobrażenie statecznego, eleganckiego gentelmana (dla zmylenia rosyjskiej żandarmerii) w żołnierza, którego codziennym strojem pozostanie do końca życia siwy strzelca strój prosty mundur strzelecki. Pod koniec roku 1914 Józef Piłsudski ostatecznie zgolił brodę, co było kolejnym elementem pożegnania z latami konspiracyjno-socjalistycznej działalności.