PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE W ZARYSIE

PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE W ZARYSIE 2. WYDANIE Andrzej Zieliński zaktualizował Grzegorz Jędrejek Warszawa 2011

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 13 Wykaz komentarzy, opracowań systemowych i podręczników... 17 Przedmowa... 19 Rozdział I Przedmiot, źródła oraz podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego... 21 1. Przedmiot prawa rodzinnego i opiekuńczego... 22 2. Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego... 22 1. Konstytucja RP... 22 2. Inne akty prawne... 23 2.1. Przepisy ogólne... 23 2.2. Przepisy związkowe... 26 2.3. Umowy międzynarodowe... 27 2.4. Rezolucje i rekomendacje Rady Europy... 30 3. Podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego... 30 1. Uwagi ogólne... 30 2. Rodzaje i ogólna charakterystyka zasad... 31 4. Stosunek prawa rodzinnego do prawa cywilnego... 34 Rozdział II Stosunki rodzinne... 36 5. Pojęcie rodziny i ochrona jej praw... 37 6. Pokrewieństwo, powinowactwo, osoby bliskie... 38 1. Pokrewieństwo... 38 2. Powinowactwo... 39 3. Osoby bliskie... 40 7. Konkubinat... 40 Rozdział III Stan cywilny i jego ochrona... 42 8. Stan cywilny... 42 5

Spis treści 9. Ochrona stanu cywilnego... 43 10. Postępowanie w sprawach o prawa stanu cywilnego... 44 1. Uwagi wstępne... 44 2. Zasady i podmioty postępowania... 45 Rozdział IV Zawarcie małżeństwa... 46 11. Pojęcie małżeństwa... 47 12. Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa... 48 1. Obowiązek przedstawienia dokumentów... 48 2. Okres wyczekiwania... 50 3. Zaręczyny... 50 13. Zawarcie małżeństwa... 51 1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego... 51 1.1. Uwagi wstępne... 51 1.2. Przesłanki stanowiące warunki zawarcia małżeństwa... 51 1.3. Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika... 53 1.4. Akt małżeństwa... 54 2. Zawarcie małżeństwa przed duchownym... 56 2.1. Uwagi wstępne... 56 2.2. Przesłanki konieczne do zawarcia małżeństwa wyznaniowego ze skutkami podlegającymi prawu polskiemu... 58 14. Prawa i obowiązki małżonków (niemajątkowe i majątkowe)... 61 1. Uwagi wstępne... 61 2. Zasada równouprawnienia małżonków... 61 3. Niemajątkowe prawa i obowiązki małżonków... 61 4. Prawa i obowiązki majątkowe małżonków... 64 15. Przeszkody małżeńskie... 66 Rozdział V Małżeńskie ustroje majątkowe... 74 16. Charakterystyka ogólna małżeńskich ustrojów majątkowych... 78 1. Standardy prawne Rady Europy... 78 2. Pojęcie i rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych... 79 17. Wspólność ustawowa małżeńska, jej powstanie i ogólna charakterystyka... 80 18. Składniki majątku wspólnego małżonków... 82 19. Majątki osobiste małżonków... 87 20. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków... 91 21. Odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonków... 96 1. Zasady odpowiedzialności... 96 2. Ograniczenie możliwości zaspokojenia... 97 3. Zaspokajanie z majątku wspólnego innych należności... 98 3.1. Należności orzeczone w postępowaniu karnym... 98 6

Spis treści 3.2. Należności podatkowe... 99 22. Ustanie wspólności ustawowej... 100 1. Ustanie wspólności ustawowej z mocy prawa... 101 2. Ustanie wspólności ustawowej na skutek orzeczenia sądu... 102 3. Ustanie wspólności ustawowej z mocy umowy małżonków... 103 4. Skutki ustania wspólności ustawowej... 103 23. Podział majątku wspólnego... 106 24. Postępowanie w sprawie o podział majątku wspólnego... 109 25. Ustroje majątkowe umowne... 110 1. Uwagi ogólne... 110 2. Wspólność umowna rozszerzona... 112 3. Wspólność umowna ograniczona... 113 4. Rozdzielność majątkowa... 113 5. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków... 113 26. Ustrój przymusowy... 114 Rozdział VI Ustanie małżeństwa... 115 27. Zagadnienia ogólne... 117 28. Nieistnienie małżeństwa... 117 29. Unieważnienie małżeństwa... 118 1. Pojęcie unieważnienia małżeństwa... 118 2. Przyczyny unieważnienia... 119 3. Konwalidacja małżeństwa... 122 4. Legitymacja procesowa w sprawach o unieważnienie małżeństwa... 124 5. Skutki unieważnienia małżeństwa... 125 30. Postępowanie w sprawach o ustalenie nieistnienia małżeństwa oraz o unieważnienie małżeństwa... 127 31. Śmierć małżonka i uznanie małżonka za zmarłego... 129 1. Śmierć małżonka... 129 2. Uznanie małżonka za zmarłego... 130 32. Rozwód charakterystyka ogólna... 132 33. Przesłanki rozwodu... 134 34. Treść wyroku orzekającego rozwód... 139 35. Postępowanie w sprawach o rozwód... 150 36. Skutki oddalenia powództwa o rozwód... 151 37. Skutki ustania małżeństwa... 152 38. Standardy międzynarodowe ustania małżeństwa... 154 1. Stosunek rodzice dzieci... 154 2. Sytuacja majątkowa małżonków... 155 3. Standardy międzynarodowe a prawo polskie... 156 7

Spis treści Rozdział VII Separacja... 157 39. Uwagi wstępne... 157 40. Przesłanki separacji... 158 41. Separacja a rozwód... 159 42. Treść wyroku orzekającego separację... 160 43. Skutki separacji... 160 44. Zniesienie separacji... 161 45. Postępowanie w sprawach o separację... 162 Rozdział VIII Rodzice i dzieci... 164 46. Pochodzenie dziecka zagadnienia ogólne... 165 47. Macierzyństwo... 166 48. Ojcostwo męża matki... 168 49. Uznanie ojcostwa... 172 1. Pojęcie, charakter i przesłanki uznania... 172 2. Podmioty uprawnione do przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa... 174 4. Skutki uznania ojcostwa... 176 5. Ustalenie bezskuteczności uznania... 176 6. Udział prokuratora w sprawach o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa... 178 50. Sądowe ustalenie ojcostwa... 179 1. Przesłanki ustalenia ojcostwa... 179 2. Postępowanie w sprawach o ustalenie ojcostwa... 180 3. Skutki ustalenia ojcostwa... 182 4. Roszczenia majątkowe matki pozostające w związku z ustaleniem ojcostwa... 182 51. Nazwisko i imię dziecka... 184 1. Nazwisko dziecka... 184 2. Imię dziecka... 187 3. Zmiana imion i nazwisk... 187 52. Standardy międzynarodowe... 188 Rozdział IX Władza rodzicielska... 190 53. Pojęcie i charakterystyka władzy rodzicielskiej... 191 54. Treść i wykonywanie władzy rodzicielskiej... 192 1. Zagadnienia wstępne... 192 2. Piecza nad osobą dziecka... 193 3. Zarząd majątkiem dziecka... 194 4. Reprezentacja dziecka... 196 5. Wykonywanie władzy rodzicielskiej... 197 8

Spis treści 6. Odpowiedzialność odszkodowawcza rodziców... 198 55. Pozbawienie, zawieszenie i ograniczenie władzy rodzicielskiej... 198 1. Uwagi wstępne... 198 2. Pozbawienie władzy rodzicielskiej... 199 3. Zawieszenie władzy rodzicielskiej... 200 4. Ograniczenie władzy rodzicielskiej... 201 5. Kontakty z dzieckiem... 205 6. Władza rodzicielska a ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 z późn. zm.)... 206 7. Przepisy karne... 208 56. Postępowanie w sprawach pozbawienia, zawieszenia i ograniczenia władzy rodzicielskiej... 208 57. Ustanie władzy rodzicielskiej... 209 58. Inne stosunki między rodzicami a dziećmi... 210 59. Standardy międzynarodowe... 211 Rozdział X Przysposobienie... 214 60. Ogólna charakterystyka i przesłanki przysposobienia... 215 1. Pojęcie i społeczne funkcje przysposobienia... 215 2. Charakter prawny instytucji przysposobienia... 216 3. Przesłanki przysposobienia... 216 61. Rodzaje przysposobienia i jego skutki... 223 62. Rozwiązanie stosunku przysposobienia i jego skutki... 231 1. Uwagi ogólne... 231 2. Przesłanki rozwiązania przysposobienia... 231 3. Skutki rozwiązania przysposobienia... 235 63. Postępowanie w sprawie przysposobienia oraz rozwiązania przysposobienia... 238 1. Postępowanie w sprawie przysposobienia... 238 2. Postępowanie w sprawie rozwiązania przysposobienia... 239 64. Standardy międzynarodowe... 240 Rozdział XI Obowiązek alimentacyjny pomiędzy rodzicami a dziećmi... 242 65. Zagadnienia ogólne... 245 66. Treść i zakres obowiązku alimentacyjnego... 246 1. Treść obowiązku alimentacyjnego... 246 2. Zakres obowiązku alimentacyjnego... 247 67. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego... 250 1. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców względem niesamodzielnego dziecka... 251 9

Spis treści 2. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między krewnymi w linii prostej. 252 3. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem... 253 4. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między ojczymem (macochą) a pasierbem... 253 5. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego pasierba względem ojczyma (macochy)... 254 68. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami oraz po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa lub separacji... 255 1. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami... 255 2. Obowiązek alimentacyjny po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa lub separacji... 256 69. Zmiana wysokości alimentów. Alimenty za okres przeszły. Przedawnienie. Roszczenia regresowe... 259 1. Zmiana wysokości alimentów... 259 2. Alimenty za okres przeszły. Przedawnienie... 260 3. Roszczenia regresowe... 261 70. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego... 262 71. Fundusz alimentacyjny... 262 72. Postępowanie w sprawach o alimenty... 263 73. Standardy międzynarodowe... 264 Rozdział XII Rodziny zastępcze... 266 74. Standardy międzynarodowe... 269 Rozdział XIII Opieka... 271 75. Zagadnienia wstępne... 272 76. Ustanowienie opieki. Powołanie opiekuna... 273 1. Zakres działania sądu opiekuńczego (uwagi ogólne)... 273 2. Podstawy prawne ustanowienia opieki... 274 3. Powołanie opiekuna... 275 4. Kryteria powołania opiekuna... 275 77. Sprawowanie opieki... 277 1. Zagadnienia wstępne... 277 2. Piecza i kierowanie osobą małoletniego... 277 3. Reprezentowanie osoby poddanej opiece... 278 4. Zarząd majątkiem podopiecznego... 279 78. Nadzór nad sprawowaniem opieki... 281 79. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki... 281 80. Odpowiedzialność opiekuna za nienależyte sprawowanie opieki... 283 81. Wynagrodzenie opiekuna... 284 82. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie... 285 10

Spis treści 1. Uwagi wstępne... 285 2. Regulacja prawna... 285 83. Postępowanie w sprawach opiekuńczych... 286 84. Standardy międzynarodowe... 287 Rozdział XIV Kuratela... 288 85. Rodzaje kurateli... 288 1. Uwagi wstępne... 288 2. Kuratela w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym... 289 3. Inne wypadki kurateli... 292 86. Ustanowienie i ustanie kurateli... 295 1. Ustanowienie kurateli... 295 2. Ustanie kurateli... 295 87. Postępowanie w sprawach o ustanowienie kurateli... 296 88. Wynagrodzenie kuratora... 296 89. Standardy międzynarodowe... 296 Rozdział XV Rzecznik Praw Dziecka... 298 Indeks rzeczowy... 303

WYKAZ SKRÓTÓW Źródła prawa k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r. ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) o.p. ustawa z dnia 13 listopada 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 29 maja 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 z późn. zm.) pr. spółdz. ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) u.k.s.c. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) 13

Wykaz skrótów ustawa o RPO ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.) Publikatory i czasopisma Acta UWr. Prawo Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska w Lublinie Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego DPP Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dz. U. Dziennik Ustaw EPS Europejski Przegląd Sądowy GP Gazeta Prawnicza GSP Gdańskie Studia Prawnicze GSP-Prz.Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP Krakowskie Studia Prawnicze M.P. Monitor Polski M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo NPN Nowy Przegląd Notarialny ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Biuletyn Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo Polit. Społ. Polityka Społeczna PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PiŻ Prawo i Życie PPE Przegląd Prawa Europejskiego PPH Przegląd Prawa Handlowego PPiA Przegląd Prawa i Administracji Pr. Bank. Prawo Bankowe Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Pr. Sp. Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PWS Problemy Wymiaru Sprawiedliwości Rej. Rejent 14

Wykaz skrótów RNP KUL Roczniki Nauk Prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzesz. Zesz. Nauk. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe SC Studia Cywilistyczne SP Studia Prawnicze Stud. Iur. Studia Iuridica WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy Zesz. Prawn. UKSW Zeszyty Prawnicze UKSW ZN IBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZN UG Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego ZN UJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne NSA poz. SN tekst jedn. u.s.c. Naczelny Sąd Administracyjny pozycja Sąd Najwyższy tekst jednolity urząd stanu cywilnego

WYKAZ KOMENTARZY, OPRACOWAŃ SYSTEMOWYCH I PODRĘCZNIKÓW Komentarze i opracowania systemowe Gajda J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1999 Gudowski J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. H. Doleckiego, T. Sokołowskiego, Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. M. Grudzińskiego, J. Ignatowicza, Warszawa 1966 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Piaseckiego, 4. wyd., Warszawa 2009 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. B. Dobrzańskiego, J. Ignatowicza, Warszawa 1975 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, 2. wyd., Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, pod red. J. Pietrzykowskiego, Warszawa 1993 System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, Warszawa 2009 System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, Warszawa 2003 System prawa rodzinnego i opiekuńczego, pod red. J.S. Piątowskiego, Ossolineum 1985 Podręczniki Andrzejewski M., Prawo rodzinne i opiekuńcze, 3. wyd., Warszawa 2010 Grzybowski S., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980 Ignatowicz J., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, 3. wyd. zmienione, Warszawa 1996 Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2006 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001 Sokołowski T., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2008 Szer S., Prawo rodzinne, Warszawa 1966 Walaszek B., Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971 Winiarz J., Prawo rodzinne, 6. wyd. zmienione, Warszawa 1993 Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Warszawa 1999 17

PRZEDMOWA Niniejsze Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie przeznaczone jest przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa i administracji. Powinno być również przydatne prawnikom-praktykom ze względu na sposób ujęcia materiału oraz bogato wykorzystane orzecznictwo Sądu Najwyższego. W pracy w zasadzie zachowano chronologię kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, co powinno ułatwić przyswajanie materiału z jednoczesną jego konfrontacją z przepisami kodeksu. W ostatnim okresie czasu nastąpiło wiele zmian legislacyjnych, które mają wpływ na kształt prawa rodzinnego, a to: nowa Konstytucja RP, nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, prawa o aktach stanu cywilnego, nowy kodeks karny i kodeks postępowania karnego i in. W ostatnich latach ustawodawca polski wykazuje dużą dbałość o to, aby nasze prawo stanowione pozostawało w zgodności z prawem Unii Europejskiej, co wynika z zabiegów Rzeczypospolitej Polskiej o przyjęcie do Unii. Nadto ratyfikowane umowy międzynarodowe, zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa, co oznacza, iż są one częścią naszego porządku prawnego. Dlatego omawianie każdej instytucji prawa rodzinnego i opiekuńczego zakończone jest krótkim omówieniem standardów międzynarodowych w celu ich przybliżenia Czytelnikowi, wskazania ich źródeł i umożliwienia konfrontacji polskiego prawa rodzinnego z prawem międzynarodowym w tym zakresie. W bardzo szerokim zakresie wykorzystane zostało orzecznictwo Sądu Najwyższego, które faktycznie współtworzyło prawo rodzinne i stanowi jednocześnie znakomitą ilustrację przykładów praktycznego stosowania prawa rodzinnego. Każdy rozdział pracy rozpoczyna się od wskazania literatury, zebranej w możliwie szerokim zakresie. Z jednej strony ma to ułatwić Czytelnikowi zainteresowanemu konkretną instytucją prawną sięgnięcie do literatury przedmiotu. Z drugiej strony stanowi sumaryczne powołanie się autora na tę literaturę. Tylko w szczególnych wypadkach w tekście powołany jest autor i tytuł jego opracowania. Szczecin, styczeń 2000 r. Dr hab. Andrzej Zieliński Profesor Uniwersytetu Szczecińskiego 19

Przedmowa Od czasu pierwszego wydania miały miejsce dwie znaczące nowelizacje k.r.o. Pierwsza z nich, z 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) wprowadziła zmiany w regulacji ustrojów majątkowych małżonków, których celem było dostosowanie przepisów do potrzeb gospodarki rynkowej. Druga nowelizacja, z 6 listopada 2008 r. (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) dotyczyła przede wszystkim pochodzenia dziecka, władzy rodzicielskiej oraz obowiązku alimentacyjnego. Obie nowelizacje zostały uwzględnione w opracowaniu. Należy podkreślić, że ustawodawca wprowadził w niektórych przepisach nowe terminy. Przykładowo, zamiast majątek odrębny majątek osobisty ; zamiast uznanie dziecka uznanie ojcostwa. W pracy zachowano dotychczasową terminologię w orzeczeniach SN wydanych na podstawie stanu prawnego obowiązującego przed powyższymi nowelizacjami. Ukazały się dwa tomy Systemu Prawa Prywatnego, które zostały poświęcone prawu rodzinnemu. W 2003 r. wydany został tom 12 dotyczący prawnej regulacji stosunków między rodzicami a dziećmi, oraz prawa opiekuńczego, a w roku 2009 tom 11, zawierający omówienie regulacji z zakresu prawa małżeńskiego tak osobowego, jak i majątkowego. Redaktorem obydwu tomów jest prof. Tadeusz Smyczyński. Drugie wydanie niniejszego podręcznika uwzględnia zarówno zmiany legislacyjne dotyczące k.r.o., jak i dorobek orzecznictwa i doktryny. Autor będzie wdzięczny Czytelnikom za wszelkie uwagi dotyczące publikacji. Warszawa, kwiecień 2011 r. Dr hab. Andrzej Zieliński Profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Rozdział I PRZEDMIOT, ŹRÓDŁA ORAZ PODSTAWOWE ZASADY POLSKIEGO PRAWA RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO Literatura: F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa 1984; W. Chrzanowski, Problem ochrony trwałości małżeństwa w polskim prawie rodzinnym, Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i Studia, t. I, Lublin 1999; A. Cisek, J. Mazurkiewicz, J. Strzebińczyk, O zmiany w prawie rodzinnym w celu wzmocnienia ochrony dobra dziecka, NP 1990, nr 10 12; B. Dobrzański, Na marginesie projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, NP 1963, nr 3; tenże, Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny, SC 1966, t. VII; L. Dyczewski, Rodzina polska i kierunki jej przemian, Warszawa 1981; S. Grzybowski, Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cywilnego (zagadnienia części ogólnej oraz oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński), Jurysta 1994, nr 21; J. Gwiazdomorski, Uwagi do projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego PRL, NP 1963, nr 7 8; H. Haak, Nowelizacja polskiego prawa rodzinnego, M. Praw. 1999, nr 3; E. Holewińska-Łapińska, Uwagi na temat przedstawionego w Zielonej Księdze usytuowania prawa rodzinnego w przyszłej kodyfikacji (w:) Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, t. 2, pod red. ks. J. Wroceńskiego, ks. J. Krajczyńskiego, Warszawa 2009; S. Kaleta, Teoretyczne i praktyczne znaczenie sporu o miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, SC 1969, nr 13 14; G. Kowalski, Ochrona dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w:) Ochrona dziecka w prawie publicznym, pod red. M. Bartnik, M. Bielecki, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, Tomaszów Lubelski Lublin 2008; J. Niesiołowski, Leges imperfectae w prawie rodzinnym, NP 1988, nr 2 3; Z. Radwański, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa (w:) Księga jubileuszowa profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; tenże, Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; T. Smyczyński, Kodeks cywilny a prawo rodzinne, M. Praw. 2007, nr 14; tenże, Ochrona rodziny w Konstytucji RP, PiP 1994, z. 2; tenże, Prawo rodzinne i stosunki rodzinnoprawne, Studia Prawa Prywatnego 2007, nr 1; A. Stelmachowski, O właściwe środki prawne w zakresie realizacji polityki rodzinnej, PiP 1976, z. 8 9; J. Strzebińczyk, Na marginesie projektowanych zmian w prawie rodzinnym, Polityka Społeczna 1993, nr 1; A. Strzembosz, Polskie sądy rodzinne w świetle badań empirycznych, Warszawa 1983; tenże, Polskie prawo rodzinne w świetle konwencji międzynarodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy, Z Zagadnień Nauk Sądowniczych 1997; A. Szlęzak, Zasada równej stopy życiowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, nr 1; E. Warzocha, Społeczne aspekty prawa rodzinnego, Jurysta 1997, nr 1; J. Winiarz, Kodyfikacja prawa rodzinnego i opiekuńczego PRL (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; Z. Ziembiński, Unormowania prawne a unormowania moralne w sferze prawa rodzinnego PRL, RPEiS 1977, nr 2; tenże, Podstawy nauki o moralności, Poznań 1981; M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975. 21

Rozdział I. Przedmiot, źródła oraz podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego 1. Przedmiot prawa rodzinnego i opiekuńczego Kodeks rodzinny i opiekuńczy normuje stosunki niemajątkowe i stosunki majątkowe, które wynikają z więzów pokrewieństwa, małżeństwa, przysposobienia oraz opieki i kurateli. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierają z reguły normy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens), zaś odstępstwa od tej reguły występują wyjątkowo ad usum familiae. Reglamentacja stosunków rodzinnych w kodeksie dotyczy przede wszystkim ich strony zewnętrznej. W prawie rodzinnym bowiem zachowana została zasada autonomiczności rodziny. Wkraczając zatem w sferę praw o charakterze osobistym (np. praw i obowiązków małżeńskich, władzy rodzicielskiej) ustawodawca nasz czyni to z zachowaniem stosownego umiaru. Zarówno opieka, jak i kuratela nie wchodzą w ramy stosunku rodzinnoprawnego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Daje też temu wyraz ustawodawca w samej nazwie ustawy (... i opiekuńczy ). Jednakże zachodzące podobieństwa prawne pomiędzy opieką i kuratelą a stosunkami rodzinnymi uzasadniają lokalizację tych instytucji w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. 22 2. Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego 1. Konstytucja RP Konstytucja RP stanowi najważniejsze w hierarchii aktów prawnych (art. 87 ust. 1) źródło prawa rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie bowiem z przepisem art. 8 ust. 2 Konstytucji RP przepisy jej stosuje się bezpośrednio, chyba że konstytucja stanowi inaczej. W art. 18 konstytucja gwarantuje ochronę prawną i opiekę rodzinie, macierzyństwu i rodzicielstwu. Jednocześnie w przepisie tym rozstrzyga kwestię, że małżeństwo to wyłącznie związek kobiety i mężczyzny. Rozstrzygnięcie tej kwestii ma istotne znaczenie wobec żądań mniejszości seksualnych, które domagają się uznania ich praw do zawierania związków małżeńskich i do zakładania rodziny. W toku prac nad obecną konstytucją żądania owe pojawiły się z dość znaczną mocą. Do wolności i praw osobistych zalicza konstytucja w art. 47 prawo każdego do ochrony prawnej życia rodzinnego. Prawo to obejmuje zatem zarówno zakaz ingerencji państwa w sferę życia rodzinnego, jak i obowiązek państwa zapewnienia ochrony w wypadku naruszenia tej sfery życia. Konstytucja gwarantuje również prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1) oraz prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3). Regulacja ta oznacza respektowanie przez państwo zasady autonomii

2. Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego rodziny. Przepisy konstytucji określają też obowiązki państwa wobec rodziny. Jest ono obowiązane w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględniać dobro rodziny, ze szczególną troską w stosunku do rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietnych i niepełnych, które mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych (art. 71 ust. 1). Do takiej szczególnej pomocy ma prawo matka przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2). Szczególną pozycję w zakresie pomocy udzielanej przez państwo rodzinie zajmuje dziecko. Nie tylko cieszy się ono ochroną swoich praw, ale konstytucja statuuje prawo każdego do żądania od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1). Konstytucja RP poręcza prawo do opieki i pomocy władz publicznych dla dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej (art. 72 ust. 2). Prawo owo wiąże się z obowiązkiem władz publicznych we wskazanym wyżej zakresie. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka (art. 72 ust. 3). Dla ochrony praw i dobra dzieci konstytucja powołuje nową instytucję Rzecznika Praw Dziecka (art. 72 ust. 4). 2. Inne akty prawne 2.1. Przepisy ogólne 1) Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi fundamentalny akt prawny regulujący stosunki prawne w rodzinie oraz w zakresie opieki i kurateli. Został on wprowadzony ustawą z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 59) i od tej pory był już wielokrotnie nowelizowany (Dz. U. z 1975 r. Nr 45, poz. 234; Dz. U. z 1986 r. Nr 36, poz. 180; Dz. U. z 1990 r. Nr 34, poz. 198; Dz. U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417; Dz. U. z 1998 r. Nr 117, poz. 757; Dz. U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532; Dz. U. z 2000 r. Nr 122, poz. 1322; Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1403; Dz. U. z 2003 r. Nr 83, poz. 772; Dz. U. z 2003 r. Nr 130, poz. 1188; Dz. U. z 2004 r. Nr 162, poz. 1691; Dz. U. z 2007 r. Nr 134, poz. 947; Dz. U. z 2007 r. Nr 121, poz. 831; Dz. U. z 2007 r. Nr 134, poz. 947; Dz. U. z 2007 r. Nr 192, poz. 1378; Dz. U. z 2008 r. Nr 220, poz. 1431; Dz. U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842; Dz. U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398); 2) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 60); 3) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.), a w szczególności przepisy: dotyczące postępowania w sprawach małżeńskich (art. 425 452 k.p.c.), dotyczące postępowania w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 453 458 k.p.c.), 23