Pokojowe rozstrzyganie sporów (PRS) I. Tytułem wstępu Pokojowe metody rozstrzygania sporów to zbiór instytucji, który pojawia się na linii czasu w określonym momencie, który ewoluuje i jest w swojej treści i dynamice refleksem ewoluującej społeczności międzynarodowej, społeczności państw suwerennych. Ukształtowanie się podstawowych metod rozstrzygania sporów w znanym nam współcześnie kształcie, następuje w okresie wieku XIX i początkach wieku XX. Przypomnienie splotu przyczyn ich pojawienia się jest uzasadnione, aby w pełni ocenić ich współczesną rolę i funkcję. Pierwotnym impulsem były następujące okoliczności. Pierwszą jest zmiana suwerena. Nośnikiem suwerenności przestaje być osoba władcy (króla), a staje się stan trzeci, który stopniowo, w procesie liczącym dziesiątki lat w I połowie XIX wieku, z wąskiej grupy citoyens liderów rewolucji, staje się świadomą swojej tożsamości i odrębności w relacji do innych, grupą społeczną, ludem, narodem. Zasada narodowości, późniejsza zasada samostanowienia narodów, wyjaśnia sens kształtującej się, w zasadniczym swym kształcie, mapy politycznej kontynentu europejskiego. Zachowania państw w europejskiej przestrzeni międzynarodowej (a także obu Ameryk) stają się w konsekwencji pochodną woli narodowych społeczeństw. Są nią, nie tylko w założeniu, tam gdzie rządy ludu stają się faktem. Tak też się dzieje w kręgu, dominującej części, głównych architektów międzynarodowego porządku, Mocarstw. Zmiana suwerena niesie za sobą nieporównywalną z okresem wcześniejszym potrzebę precyzyjnego określenia w przestrzeni, granic wykonywania jego kompetencji/jurysdykcji, władztwa. Granice linearne, precyzyjnie wyznaczane traktatami, akcentują zatem nie tylko wiarygodność struktury zapisu map politycznych, lecz akcentują w szczególnie mocny sposób wspólnotę losu nie tylko sąsiadujących z sobą bezpośrednio, fizycznie państw. Głębokim, rewolucyjnym zmianom społecznym, jakie niesie z sobą zmiana suwerena, towarzyszą rewolucje inne, wynikające z przekształceń gospodarczych. Ich bieg akcentuje, niezależnie od skali, również, a może głębiej, stan egzystencjalnej zależności, w kręgu sąsiedzkim, regionalnym, czy też kulturowym, suwerennych państw. Rozszerzający się krąg suwerennych państw, narastające zależności w stopniu równie nieporównywalnym z okresem wcześniejszym, wymagają reguł prawa, reguł prawa narodów. Zbiór reguł prawa narodów na przełomie wieków XVIII/XIX w konfrontacji z nowymi wyzwaniami, nie jest wystarczający. Reguły ukształtowanych lub też kształtujących się porządków prawnych suwerennych narodów stają się pomocne w inspirowaniu i modelowaniu zachowań międzynarodowych. To właśnie na przełomie wspomnianych wieków społeczność międzynarodowa sięga po ogólne zasady prawa przyjęte przez narody cywilizowane.
To siłą właśnie tej potrzeby, czerpania z ukształtowanych wzorców krajowych, przenikać zaczyna stopniowo, lecz nieuchronnie w obręb relacji międzynarodowych potrzeba zaabsorbowania w ich uprawianiu zasady rządów prawa (rule of law). Jedynie jej wprowadzenie i kultywowanie czynić będzie bieg relacji międzynarodowych przewidywalnymi i cywilizowanymi, w każdym rozumieniu tego terminu. Wartość rządów prawa, zasada rządów prawa musiała zderzyć się z jej naturalną w tamtej dobie jej odwrotnością. Mianowicie powszechną praktyką prowadzenia wojen, z lekceważeniem prawa najczęściej, która była pochodną przyjętego kanonu prowadzenia polityki zagranicznej suwerennych podmiotów, niezależnie od tego kto był nośnikiem suwerenności. Kanon ten wyznaczała konkurencyjna wobec zasady rządów prawa polityczna zasada postępowania suwerennych podmiotów, zasada równowagi sił. Można zatem powiedzieć, że konfrontacja tych dwóch pochodzącej ze świata prawa i pochodzącej ze świata realnej polityki - zasad, zasady rządów prawa i zasady równowagi sił, i stopniowe próby limitowania, ograniczania siły tej ostatniej, prowadziły m.in., do ukształtowania się współczesnych mechanizmów pokojowego rozstrzygania sporów. Rozstrzyganie konfliktów, nieuchronnych w każdej dobie okresu rozwoju społeczności międzynarodowej w formule suwerennych państw, miało nie jak dotąd polegać na usankcjonowaniu przyjętym rozstrzygnięciem, wyznaczonego osiągniętą równowagą sił, porządku czy też biegu spraw. Rozstrzyganie konfliktów miało polegać na uszanowaniu przez przyjęte rozstrzygnięcie ukształtowanych w obrębie międzynarodowej społeczności norm postępowania norm prawa - w danej dziedzinie obrotu, w chwili pojawienia się sporu. Kulminacją pełnego skrystalizowania się tych przekonań były niewątpliwie konferencje haskie 1899 i 1907 roku i ich ustalenia, których wyrazem były przyjęte na nich konwencje o pokojowym rozstrzyganiu sporów i ich przesłanie. Konwencja I o pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych (Haga, 18.10.1907); Dział I O utrzymaniu pokoju powszechnego Art. 1. Celem zapobieżenia w granicach możliwości uciekaniu się do siły w stosunkach pomiędzy Państwami, układające się Mocarstwa zgadzają się używać wszelkich wysiłków celem zapewnienia pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych. II. Rządy prawa (międzynarodowego) obowiązek PRS doba współczesna Rangę obowiązku PRS określa Karta Narodów Zjednoczonych. Pierwszym z celów ONZ wskazanym w Karcie ONZ w art. 1 (1) jest Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożenia pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju, łagodzić i załatwiać w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego spory i sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju. Wśród zasad którymi Organizacja i członkowie mają się kierować w osiąganiu tego celu są nieprzypadkowo sąsiadujące z sobą, gdy mieć na uwadze genezę kształtowania się współczesnych mechanizmów PRS zasady, określone w art. 2 (4) i 2 (3) Karty.
Art. 2 (4) Wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z zasadami Narodów Zjednoczonych. Art. 2 (3) Wszyscy członkowie załatwiać będą swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości. III. Spór międzynarodowy problem definicji Spór międzynarodowy (...) brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami. STMS (1924) sprawa Mavromatisa Spór międzynarodowy prawny, kwalifikuje się jako spór dotyczący: interpretacji traktatu; jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego; zaistnienia faktu, który gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego; charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego; IV. Mechanizmy PRS Prawo międzynarodowe zwyczajowe ukształtowało szereg mechanizmów - technik - rozstrzygania sporów. Prawo konwencyjne kodyfikuje szczegółowe procedury. Czynią to: - I konwencja haska o pokojowym rozstrzyganiu sporów (18.10.1907 r.) wskazując na: dobre usługi, pośrednictwo, komisje badań, sądownictwo rozjemcze (arbitraż); - Akt Generalny genewski w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych (28.09. 1928 r.) wskazując na: postępowanie pojednawcze (koncyliacja); Na pełną imiennie gamę technik PRS sporów wskazuje Karta NZ, ściślej rozdz. VI Karty NZ zatytułowany Pokojowe załatwianie sporów. Czyni to artykuł 33. 1. Strony w sporze (...) powinny przede wszystkim dążyć do jego rozstrzygnięcia w drodze rokowań, badań, pośrednictwa, koncyliacji, arbitrażu, postępowania sądowego, odwołania się do organów lub porozumień regionalnych, albo innymi sposobami pokojowymi stosownie do swego wyboru. Art. 33 prezentuje pewną sekwencję ( ciąg ) metod rozstrzygania sporów. Cechuje ten ciąg narastający formalizm. Jego miarą, narastający zakres udziału strony trzeciej w rozstrzyganiu sporu. Lista metod nie jest listą wartościującą metody pokojowego rozstrzygania sporów. To nie jest ranking mechanizmów, piramida instancji, których zwieńczeniem jest procedura sądowa.
Wymienione mechanizmy są zatem ekwiwalentnej wartości, a zainteresowani wybierają (godzą się na) metodę, która w ich przekonaniu prowadzi do satysfakcjonującego rezultatu. Co jest satysfakcjonującym a co nie jest satysfakcjonującym rezultatem, jest pochodną wielu okoliczności nie tylko mocy racji prawnych, ale szerszego politycznego i ekonomicznego kontekstu, w jakich spór się pojawia. Wybór zatem metody rozstrzygania sporu jest dla pozostających w sporze całkowicie wolny!!! Ta konstatacja nie zmienia faktu, że w praktyce swoboda wyboru metod rozstrzygania sporów (naturalna w klasycznym porządku) zmniejsza się współcześnie o tyle, o ile w pewnych przypadkach mechanizm jest z góry określony, za sprawą przynależności państwa do szczególnej społeczności. Np. Trybunał Sprawiedliwości UE (państwa tej GO), Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (państw członkowie Rady Europy). Art. 33 Karty koncentruje uwagę na procedurach rozstrzygania sporów międzypaństwowych. Spory międzypaństwowe nie wyczerpują oczywiście zjawiska sporów międzynarodowych. Spory (także spory prawne) między państwem a innymi podmiotami mają miejsce. Także podmiotami prywatnymi, prywatnymi korporacjami. Obok klasycznych zatem metod (negocjacje, mediacje, koncyliacje, komisje badawcze, arbitraż i procedura sądowa stała), w przypadku sporów między państwem a prywatnymi podmiotami gospodarczymi pojawia się także właściwa im metoda będąca mutacją klasycznej metody PRS, arbitrażu - międzynarodowy arbitraż gospodarczy. V. Klasyfikacja mechanizmów PRS Klasyfikacja mechanizmów PRS wskazuje na: (i) Niesądowe mechanizmy PRS, w obrębie których znajdujemy: - klasyczne dyplomatyczne - mechanizmy PRS; - mechanizmy PRS podejmowane w łonie OI; (ii) Sądowe mechanizmy PRS; Niesądowe klasyczne, dyplomatyczne mechanizmy PRS negocjacje, komisje badań, mediacje/dobre usługi, koncyliacje Negocjacje Negocjacje (które obejmują także konsultacje lub wymianę poglądów) stanowią formułę za pomocą której zasadnicza większość sporów jest rozstrzygana. MTS wielokrotnie podkreślał fundamentalną rolę i funkcję negocjacji. STMS zauważał, że negocjacje są główną metodą rozstrzygania sporów i twierdził, że nim spór będzie przedmiotem prawnych analiz, jego przedmiot powinien zostać zdefiniowany w drodze dyplomatycznych negocjacji. Prowadzenie negocjacji nie wyklucza sięgnięcia po inne procedury pokojowego rozstrzygania sporów. Nie ma
także generalnej zasady prawa międzynarodowego, która wymagałaby wyczerpania formuły negocjacyjnej przed uruchomienie innych procedur. Negocjacje aspekt formalny Negocjacje mogą być dwustronne lub wielostronne to zależy od ilości stron sporu. Państwa czasami formalizują proces prowadzenia negocjacji ustanawiając stałe komisje, których zadaniem jest zajmować się problemami, które pojawiać się mogą w relacjach wzajemnych. Szczególnie wiele komisji zostało ustanowionych aby organizować negocjacje problemów, które dotyczyła (dotyczą) problemów ochrony środowiska naturalnego i użytkowania wód granicznych. Przykładem USA/Kanada Międzynarodowa Komisja Wspólna ustanowiona w 1909 na podstawie traktatu w sprawie wód granicznych i zagadnień dotyczących granicy, której kompetencje rozszerzają kolejne porozumienia stron np. US/Kanada Porozumienia dotyczące jakości powietrza z 1991. Negocjacje materia obowiązku ich prowadzenia Obowiązek przystąpienia do negocjacji nie może opóźniać dalszych kroków prawnych, jeśli strona sporu odmawia negocjowania. Sam obowiązek prowadzenie negocjacji to nie tylko podjęcie negocjacji, lecz także prowadzenie ich tak dalece jak tylko jest to możliwe dla osiągnięcia porozumienia. Podjęcie negocjacji nie implikuje obowiązku osiągnięcia porozumienia. Zamykając rozważania nt. negocjacji stwierdzić trzeba, że wszelkie (formalne, materialne) parametry prowadzonych negocjacji państw zainteresowane mogą ustalać w sposób dowolny. Nie muszą rozwiązań poddawać regułom prawa międzynarodowego, z oczywistym obowiązkiem uszanowania norm ius cogens. Komisje badań (komisje śledcze; rozpoznawcze) Ta metoda, jak sama nazwa wskazuje, nie implikuje dokonywania ocen prawnych dotyczących materii sporu, przedłożonych przez strony racji i argumentów prawnych. Chodzi o spór, który dotyczy faktów nie zaś prawa, a rozstrzygnięcie sporu polega na ustaleniu wyłącznie stanu faktycznego. Bardzo dobrze opisuje to art. 9 I konwencji haskiej (1907). Art. 9 W zatargach o charakterze międzynarodowym, nie dotyczących ani honoru, ani żywotnych, a wynikłych wskutek różnicy zapatrywań na kwestie stanu faktycznego, układające się Mocarstwa uważają za pożyteczne i pożądane, aby Strony, które nie mogły dojść do porozumienia w drodze dyplomatycznej, ustanowiły o ile okoliczności na to pozwolą, międzynarodową Komisję badań, powołaną do ułatwienia rozstrzygania tych sporów, wyjaśniając za pomocą badania bezstronnego i sumiennego kwestie faktyczne. Przyjęcie tej konstrukcji (rozbudowanej w 1907 roku - art. 9-36 konwencji) było następstwem powołania komisji dla analizy zdarzeń na Morzu Północnym, gdzie w Zatoce Dogger doszło do ostrzału kutrów brytyjskich przez flotę rosyjską. Ustalenia komisji zostały przyjęte przez strony i zamknęły spór, grożący wybuchem wojny. W świetle postanowień KH z 1907 roku podstawowe cechy postępowania badawczego są następujące: - Komisje badań są ustanawiane na podstawie specjalnej umowy zawieranej pomiędzy stronami będącymi w sporze;
- umowa ta określa fakty mające być poddane badaniu oraz tryb i termin ustanowienia Komisji, oraz zakres kompetencji Komisarzy; - tryb powołania komisji, o ile nie postanowiono inaczej, określa KH tryb ten to kopia sposobu wyłaniania trybunału arbitrażowego, czyniona także z list narodowych ; - Komisja określa procedurę badań (parametry postępowania dowodowego, miejsce prowadzenia postępowania (wizje lokalne) itp.; - badanie odbywa się w drodze kontradyktoryjnej; - werdykt (sprawozdanie Komisji) podejmowany jest większością głosów; - Sprawozdanie Komisji, ograniczone do stwierdzenia faktów, nie ma bynajmniej charakteru wyroku arbitrażowego. Pozostawia ono Stronom zupełną swobodę co do skutków, jakie zechcą nadać temu stwierdzeniu. Mediacja / Dobre usługi W pewnych sytuacjach głębia niechęci, animozji między stronami jest tak głęboka, że prowadzenie bezpośrednich negocjacji jest co do zasady niemożliwe. Interwencja strony trzeciej jest konieczna, aby podjąć zadanie pogodzenia opozycyjnych stanowisk i załagodzenia negatywnych emocji między stronami. Mediacja polega na udziale państwa lub państw trzecich, osoby lub organu ONZ w relacji wobec państw pozostających w sporze, aby wspólnie z nimi wypracować kompromisowe jego rozwiązanie. Różnica między mediacją a dobrymi usługami polega na tym, że w pierwszym przypadku mediator aktywnie uczestniczy w procesie wypracowywania rozwiązania, jest merytorycznie aktywny, przedkłada własne formuły jego rozwiązania, jest ich współautorem, podczas gdy w przypadku dobrych usług jego rola polega na skojarzeniu stron i pozostawieniu ich sobie, bez udziału w procesie wypracowania rozwiązania. Interesującym przykładem mediacji była mediacja papieska w sprawie kanału Beagle. Rzecz dotyczyła sporu terytorialnego pomiędzy Chile a Argentyną, ściślej sporu dotyczącego wykonywania władztwa nad kilkoma wyspami u wejścia do kanału. Spór był rozstrzygany w postępowaniu arbitrażowym w roku 1977, jednakże wbrew regułom Argentyna nie przyjęła i nie wykonała wyroku. W następstwie tego doszło do mediacji papieskiej, skutecznej, nie opartej wszakże na regułach prawa międzynarodowego. Przykładem mediacji państwa mediacja Algierii w roku 1980 w sporze między USA a Iranem w sprawie przetrzymywania zakładników (od 1979). Przykład misji dobrych usług Sekretarza Generalnego ONZ (i mediacji Sekretarza Obrony Stanów Zjednoczonych Aleksandra Haig a) w sporze o Falklandy miedzy Wielką Brytanią a Argentyną. Ustalenia, zarówno w przypadku dobrych usług, jak i w przypadku mediacji, aby były skuteczne wobec stron muszą być przez nie zaakceptowane. Koncyliacja Koncyliacja jest metodą rozstrzygania sporów, która łączy w sobie badania i mediacje. Spór może być oddany pod rozwagę osoby lub komisji, której zadaniem jest bezstronne wyjaśnienie faktów i przedłożenie propozycji (zalecenia sposobu)
rozwiązania sporu. Postępowanie zatem bada fakty i proponuje rozwiązanie co do prawa. Rozwiązanie może odwoływać się także do reguł słuszności, jeśli strony wyrażą na to zgodę. Propozycja rozwiązania sporu nie jest dla stron wiążąca. Postępowanie koncyliacyjne może być aranżowane ad hoc, może być instytucją stałą. Było postępowaniem dość rozpowszechnionym w okresie międzywojennym. Po I wojnie światowej w wielu traktatach ustanowiono możliwość odwoływania się do koncyliacji. Wzorcowe rozwiązania w tym względzie ustanawiała umowa miedzy Francją a Szwajcarią (6.04.1925). Szczegółowo mechanizm został opisany w Akcie genewskim o pokojowym rozstrzyganiu sporów z 1928 roku. Współcześnie koncyliacja jeśli się pojawia, to w propozycji szerszej gamy mechanizmów rozstrzygania sporów. Odnotować należy, że jej aktualność akcentują przyjęte Modelowe reguły postępowania koncyliacyjnego pomiędzy państwami przyjęte rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1995 roku. Obok nich odnotować trzeba przyjęcie przez Stały Trybunał Arbitrażowy Reguł postępowania koncyliacyjnego z 1996 roku oraz również przyjęte w 2002 roku, przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Reguły postępowania koncyliacyjnego w sporach dotyczących zasobów naturalnych i środowiska naturalnego. Niesądowe mechanizmy PRS podejmowane w łonie GO; Przykład ONZ I. Generalna charakterystyka mechanizmu PRS w Karcie NZ; (i) ONZ, której podstawowym celem jest utrzymanie światowego pokoju i bezpieczeństwa z tej przyczyny także została wyposażona, a ściślej jej organy zostały wyposażone w kompetencję PRS, aby podejmując się roli i zadań organu rozstrzygającego spory eliminować groźby naruszenia pokoju. (ii) Organami uprawnionymi są: Zgromadzenie Ogólne (ZO) i Rada Bezpieczeństwa (RB). (iii) Są one umocowane do badania sporów i sytuacji. Karta NZ nie definiuje obu pojęć. Brak definicji sporów i sytuacji ma swoje złe i dobre strony. Jej brak z jednej strony prowadzić może do rozbieżnych ocen, czy stan faktyczny uzasadnia podjęcia działania, z drugiej jednak rozszerza możliwość prewencyjnego działania OI. (iv) Co do zasady kompetencja obu organów obejmuje spór lub sytuację, której (...) dalsze trwanie (...) może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. W praktyce spory o innej charakterystyce są także przedmiotem zainteresowania organów. (v) Przyjęte techniki rozstrzygania sporów to: badania, mediacja i koncyliacja. (vi) Podejmowane przez organy werdykty są zaleceniami (rekomendacjami) i nie są wiążące dla stron sporu. W przypadku ZO jest to decyzja podjęta większością 2/3 obecnych i głosujących, w przypadku RB jest to decyzja podjęta większością kwalifikowaną 9 głosów w tym z udziałem 5 stałych członków Rady.
Nie oznacza to jednak w sytuacji narastającego zagrożenia pokoju możliwości podjęcia przez RB działania na podstawie rozdz. VII i podjęcia stosownych decyzji wiążących!!! Rozdział VII to inna bajka. Sądowe mechanizmy PRS Arbitraż Z definicji arbitraż jest metodą rozstrzygania sporów w drodze wydania decyzji sądowej przez arbitra, arbitrów tworzących niestały organ sądowy. Organ powołany do rozstrzygnięcia jednostkowego sporu lub przedłożonej ich kategorii. Historię współczesnego arbitrażu, jako metody międzypaństwowego rozstrzygania sporów, inicjuje traktat między US a UK (Treaty of Amity Commerce and Navigation 1794 - Traktat o przyjaźni, handlu i żegludze; zwany też traktatem Jay a The Jay Treaty). W traktacie tym zdecydowano m.in., o konieczności regulacji dwóch szczególnie istotnych spraw: biegu północnej granicy Stanów Zjednoczonych oraz roszczeń (majątkowych), głownie obywateli brytyjskich kierowanych wobec nowej władzy amerykańskiej. Wszelkie wątpliwości miały być rozstrzygane przez powołane przez strony organy składające się z wyznaczonych przez nie Komisarzy. Treaty of Amity Commerce and Navigation 1794 - Traktat o przyjaźni, handlu i żegludze Art. VI (...) pięciu Komisarzy zostanie nominowanych i umocowanych do działania w sposób następujący: Dwóch z nich będzie nominowanych przez Jego Wysokość, dwóch przez Prezydenta Stanów Zjednoczonych za radą i zgodą Senatu, zaś piąty jednomyślnie przez nominowanych czterech; jeśliby wybór nie został uzgodniony, Komisarze nominowani przez obie strony zaproponują w imieniu stron, odpowiednio, po jednej osobie, i z dwóch zaproponowanych osób jedna będzie wybrana w drodze losowania, w obecności pozostałych pierwotnie nominowanych Komisarzy. Gdy tak wybranych pięciu Komisarzy spotka się po raz pierwszy, przed przystąpieniem do działania, złożą oni następującą przysięgę lub zapewnienie, w obecności każdego z pozostałych, a która to przysięga lub zapewnienie, będąc złożonymi i obowiązkowo potwierdzonymi, umieszczona zostanie w protokole posiedzenia, mianowicie: I,A,B., jako Komisarz nominowany zgodnie z art. VI Traktatu o Przyjaźni, Handlu i Nawigacji, pomiędzy Jego Brytyjską Wysokością i Stanami Zjednoczonymi Ameryki solennie przysięgam (lub zapewniam) że będę uczciwie, starannie, bezstronnie i uważnie, najlepiej jak potrafię, w zgodzie z wymogami sprawiedliwości i słuszności, badał i rozstrzygał wszystkie (...) spory, jakie na podstawie tego artykułu zostaną Komisarzom przedłożone; i powstrzymam się od uczestnictwa w postępowaniu, w każdym przypadku, którym mógłbym być osobiście zainteresowany. Trzech z Komisarzy stanowić będzie komisję, i będzie umocowanych do podjęcia działań przyznanych Komisji, pod warunkiem że jeden z Komisarzy będzie nominowanym przez stronę (...) decyzje podejmowane będą większością głosów (...). Od Komisji badającej przedłożone skargi i wnioski, umocowanej do działania, wymaga się postępowania w pełni zgodnego z intencją i znaczeniem tego artykułu, w rozważaniu wszelkich przedłożonych jej skarg i wniosków, (...) a więc, mając na uwadze ich przedmiot, brania pod uwagę wszelkich dotyczących ich okoliczności, jak i wymagań słuszności i sprawiedliwości w ich rozstrzyganiu. Komisja będzie miała tytuł do przesłuchania (...) osób po odebraniu od nich przysięgi (...); i pozyskiwania w postępowaniu dowodowym, w pełni zgodnie z wymaganiami słuszności i sprawiedliwości, wszelkich pisemnych świadectw, papierów wartościowych, rejestrów, ksiąg rachunkowych, przy potwierdzonej w należytej formie wymaganej prawem stron lub potwierdzonej w inny sposób dopuszczony lub wskazany przez Komisarzy, autentyczności ich kopii lub wyciągów. Wyrok Komisarzy lub też trzech spośród nich, o których wcześniej mowa, będzie każdym przypadku ostateczny i rozstrzygający tak co do prawa, jak i co do wysokości kwoty wypłacanej przez dłużnika wierzycielowi. (...).
Ten wypracowany przez strony Traktatu model arbitrażu był przyjmowany i doskonalony w praktyce i stabilizowany w kolejnych międzypaństwowych traktatach XIX wieku. Podkreślić należy z całą mocą, że przełomowe znaczenie powołanej Traktatem komisji było pochodną dwóch okoliczności: (i) wyboru bezstronnych sędziów (Komisarzy) i powierzenie im, nie zaś politykom wydania werdyktu i (ii) z postawienia przed nimi zadania rozstrzygania przedkładanych sporów w odwołaniu (obok reguł słuszności) do reguł prawa. To nie było kanonem postępowania w postępowaniach arbitrażowych, tak wcześniejszych, jak i jeszcze inicjowanych w I poł. XIX wieku. W postępowaniach tych względy polityczne decydowały o rozstrzygnięciu, a komisje arbitrażowe były raczej formułami dyplomatycznej debaty z udziałem neutralnego (państwowego) arbitra, niźli postępowaniem sądowym z udziałem bezstronnych sędziów opierających swe rozstrzygnięcie na normach prawa. Zdarzeniem umacniającym arbitrażową formułę przyjętą w 1794 roku było ustanowienie arbitrażu miedzy tymi samymi stronami (Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią) ustanowione traktatem waszyngtońskim w 1871 roku. M.in. rozstrzygającego w sprawie Alabama (1872). Traktat wszyngtoński (1871) Art. 1 (...) Wysokie Układające się strony postanawiają, że wszystkie rzeczone pretensje (...) znane ogólnie pod nazwą pretensji o Alabamę, będą poddane Trybunałowi Rozjemczemu, który będzie złożony z pięciu sędziów rozjemczych, wyznaczonych w sposób następujący, a mianowicie: jeden będzie wyznaczony przez J.K. Brytyjską Mość; jeden będzie wyznaczony przez Prezydenta Stanów Zj.; J.K.M Król Włoch będzie proszony o wyznaczenie jednego; Prezydent Konfederacji Szwajcarskie będzie proszony o wyznaczenie jednego i J.C.M. Cesarz Brazylii będzie proszony o wyznaczenie jednego (...) Art. 2 Sędziowie rozjemczy zgromadzą się w Genewie, w Szwajcarii w możliwie najbliższym dniu po ich mianowaniu i przystąpią do bezstronnego i starannego rozpoznania i rozstrzygnięcia wszystkich kwestii, które będą im przedłożone przez Rządy J. Brytyjskiej Mości z jednej strony i Stanów Zj. z drugiej strony. Wszystkie kwestie rozpoznawane przez Trybunał, z włączeniem ostatecznego wyroku, będą rozstrzygane większością wszystkich sędziów rozjemczych. (...) Art. 6 W rozstrzyganiu spraw przedłożonych sędziom rozjemczym będą oni kierować się następującymi trzema prawidłami, które zostały zgodnie przyjęte przez wysokie umawiające się strony jako reguły mające mieć zastosowanie w tym sporze, oraz zasadami prawa międzynarodowego, nie sprzecznymi z tamtymi, które Sędziwie rozjemczy oznaczą jako mające mieć zastosowanie w tym sporze. Arbitraż a Stały Trybunał Arbitrażowy (Haga) (I) Geneza Stałego Trybunału Arbitrażowego W 1899 roku 26 państw ( reprezentujących około 90 % ludności i terytoriów w skali globu ) uczestniczyło w zwołanej przez cara Rosji Mikołaja II konferencji zwanej później I konferencja haską. Celem i przedmiotem której miały być, w dokumencie autorstwa Cara Rosji utrzymanie pokoju, (...) i redukcja (...) uzbrojenia. Dokument ten wskazywał na techniki, zastosowanie których zapobiegałoby konfliktom: były nimi dobre usługi, mediacje i dobrowolny arbitraż.
W trakcie konferencji haskiej jej inicjator car Wszechrosji był rzecznikiem jedynie standaryzacji metod pokojowego rozstrzygania sporów (w tym arbitrażu), nie był rzecznikiem powoływania stałego organu arbitrażowego. Z kolei sir Julian Pauncefote (Wielka Brytania) był rzecznikiem rozwiązania szerszego, aby obok standaryzacji mechanizmów PRS powołać stały międzynarodowy organ (sąd) arbitrażowy. Rezultat konfrontacja obu stanowisk był zaczynem kompromisu powołano (I konwencją haską z 1899 roku) Stały Trybunał Arbitrażowy (STA) który jednak nie był (nie jest) klasycznym sądem stałym. Te szczególne jego cechy, jaki posiada także na początku XXI wieku, odzwierciedlały sygnalizowane wahania (opcje) delegatów wyrażane w toku haskich negocjacji. Tak więc, po pierwsze, STA nie był kręgiem stale zasiadających w siedzibie Trybunału sędziów. Lecz ustanowiono listy arbitrów, które strony I KH deponowały w Sekretariacie Trybunału. Zgodnie z jej postanowieniami (art. 44): Każda z Umawiających się Stron wyznacza najwyżej cztery osoby o powszechnie uznanej kompetencji w dziedzinie prawa międzynarodowego, cieszące się najwyższym szacunkiem moralnym i gotowe podjąć się czynności rozjemcy. Po drugie, arbitraż nie był obowiązkowy co choć wydaje się dzisiaj oczywiste w tamtej dobie nie było. Oczekiwano w części kręgu negocjujących, że arbitraż obowiązkowym jednak będzie. Paradoksem jest to, że przyjęte rozwiązanie nie obowiązkowa jurysdykcji - pozwoliło przyjętej instytucji trwać, przetrwać i służyć jako efektywna, za sprawą dobrowolności jej stosowania właśnie - metoda rozstrzygania sporów. (II) Arbitraż charakterystyka generalna (podstawowa) mechanizmu Rzecz o skontrastowaniu postępowania arbitrażowego z: (a) dyplomatycznym metodami PRS i (b) sądownictwem stałym. (a) Na arbitraż trzeba się zgodzić stosownym porozumieniem umową metody dyplomatyczne nie są uruchamiane co do zasady umową. Decyzje wypracowane w formule dyplomatycznego PRS nie są wiążące, werdykt arbitrażowy jest natomiast wiążący dla stron. (b) W postępowaniu arbitrażowym: - istotna jest swoboda wyboru sędziów (w przeciwieństwie do sądownictwa stałego gdzie skład sędziowski jest dany z góry ); - możliwe jest swobodne, w porównaniu z daną również z góry procedurą w sądownictwie stałym, konfigurowanie przez strony sporu procedury (rzecz w swobodzie konfigurowania listy dowodów w sprawie, aplikowanych reguł dotyczących ciężaru dowodu; sposobu składania zeznań, zakresu faz ustnego postępowania; czy też języka postępowania); - istotna jest też, niespotykana w przypadku sądownictwa stałego, swoboda wskazywania podstawy (podstaw) wyrokowania (!); - postępowanie arbitrażowe to postępowanie in camera (przy drzwiach zamkniętych), nie publiczne jak w postępowaniu przed sądem stałym;
- werdykt może być utajniony wolą stron postępowania, nie zaś publicznie ogłoszony jak w przypadku sądu stałego; - arbitraż toczony pod auspicjami STA - szybki czas postępowania (od roku do dwóch lat); bieg sprawy zależy w istotnym zakresie od woli stron, bowiem postępowanie toczy przed specjalnie dla sprawy ustanowionym sądem; podczas gdy MTS jest związany wokandą, czyli obowiązkiem rozpatrywania spraw w sekwencji jaką przyjął, zatem sprawa toczy się dłużej, często do pięciu lat od chwili inicjacji postępowania; - postępowania arbitrażowe nie jest tanie (koszty własne przygotowania sprawy + koszty arbitrażu (sędziowie, personel, koszty wynajmu sali ) i jest droższe niż przed sądem stałym; postępowanie arbitrażowe jest za to szybsze, więc może być o tyle tańsze. (III) Organizacja STA STA składa się z trzech organów: Członków STA, Międzynarodowego Biura i Rady Administracyjnej. Biuro Międzynarodowe, któremu przewodniczy Sekretarz Generalny odpowiada za codzienne funkcjonowanie STA. To także organ, który zgodnie z założeniami konferencji haskiej ma pomagać stronom konwencji ustanawiać dla potrzeb sprawy sąd. To w istocie zespół wspomagający proces powołania i pracy sądu arbitrażowego. Rada Administracyjna, to organ w którym zasiada ambasador państwa strony konwencji akredytowany w Hadze. Posiedzeniom przewodniczy Minister SZ Holandii. Rada działa jako rodzaj rady nadzorczej jest odpowiedzialna za administrowanie STA, w tym za finansowanie (budżet i jego stan) STA. Członkowie STA to potencjalni arbitrzy, wskazani przez państwa strony konwencji, którzy są umieszczani na specjalnych listach. Członkowie są mianowani na lat sześć z możliwością ponownego nominowania. Nie reprezentują państwa nominującego. Nie muszą być jego obywatelami. Jako sędziowie z natury swej bowiem muszą być jedynie bezstronni i niezależni. W praktyce strony konwencji nie są związane listą arbitrów mogą wskazywać inne niż umieszczone na niej osoby. Warto zwrócić uwagę, że sędziowie umieszczeni na listach arbitrażowych stanowią tzw. grupy narodowe, która jest umocowana do wysuwania kandydatów w wyborach sędziów MTS. Sędziowie ci, wraz z sędziami MTS należą, obok innych, do grupy umocowanych do wysuwania kandydatur do pokojowej Nagrody Nobla. (IV) Rozwój STA Od chwili ustanowienia STA (1899). Pierwsza sprawa Pious Fund 1902 US v. Meksyk. Potem inne państwa Wielka Brytania, Francja, Japonia, Niemcy wykorzystywały STA. Inicjacji spraw towarzyszyło podpisywanie umów arbitrażowych, które przewidywały właściwość STA do organizowania postępowania. Równolegle w ramach przyjętych rozwiązań powoływano też pod auspicjami STA komisje śledcze. STA był dość aktywny do chwili wybuchu I wojny światowej 13 spraw w latach 1908-1914. Do 1939 roku tylko siedem spraw. Po II wojnie światowej rzadkie zwracanie się STA. STA staje się śpiącą Królewną z (w) Pałacu Pokoju w Hadze. Zauważa się, że w latach 1945-1995 mniej niż jeden spór na dekadę a więc 4 sprawy przez 50 lat.