BURSZTYN ZŁOTO BAŁTYKU. Wystawa ze zbiorów Muzeum Bursztynu w Gdańsku

BURSZTYN ZŁOTO BAŁTYKU Wystawa ze zbiorów Muzeum Bursztynu w Gdańsku Szczecin 2011

Muzeum Narodowe w Szczecinie ul. Staromłyńska 27 70-561 Szczecin Tel. (48) 91 4315 200 Fax (48) 91 4315 204 www.muzeum.szczecin.pl Dyrektor: Lech Karwowski Muzeum Bursztynu w Gdańsku Oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska Siedziba Oddziału: Zespół Przedbramia ulicy Długiej ul. Targ Węglowy 26, 80-836 Gdańsk Adres MHMG: ul Długa 46/47 80-831 Gdańsk Tel. (48) 58 767 91 00 Fax (48) 58 767 91 02 www.mhmg.pl Dyrektor MHMG: Adam Koperkiewicz Wystawa: Bursztyn złoto Bałtyku. Wystawa ze zbiorów Muzeum Bursztynu w Gdańsku Muzeum Narodowe w Szczecinie Gmach Główny ul. Wały Chrobrego 3 70-502 Szczecin 10.06 20.09.2011 Kuratorzy: Joanna Grążawska, Izabela Sukiennicka Aranżacja plastyczna: Joanna Grążawska, Izabela Sukiennicka Organizacja: Paulina Krumholz Folder: Bursztyn złoto Bałtyku. Wystawa za zbiorów Muzeum Bursztynu w Gdańsku Koncepcja i redakcja naukowa: Joanna Grążawska, Krzystof Kowalski, Izabela Sukiennicka Tekst przygotowany w oparciu o materiały Muzeum Bursztynu w Gdańsku Redakcja wydawnicza i korekta: Barbara Kownacka, Beata Wolska Fotografie: A. Bocek, J. Bruchhaus Kunstkammer G. Laue, E. Grela, M. Jabłoński, B. Kentzer, K. Kowalski, G. Solecki, M. K. Szczerek Projekt graficzny i skład: Joanna Grążawska, Krzysztof Kowalski, Izabela Sukiennicka Druk: Printshop Cyfrowe Centrum Druku, www.idruk.pl Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie & Muzeum Bursztynu w Gdańsku Wystawa dofinansowana ze środków Urzędu Miasta Szczecin Na okładce: rzeźbo-wisior z cyklu Krótkie opowiadania, Janusz Wosik, Gdańsk, 2002 r. ISBN 978-83-86136-99-5 Szczecin 2011

BURSZTYN ZŁOTO BAŁTYKU Prezentacja gdańskiej kolekcji bursztynu w Muzeum Narodowym w Szczecinie stanowi największą, jak do tej pory, wystawę czasową Muzeum Bursztynu, Oddziału Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Eksponowane okazy przyrodnicze, obiekty sztuki dawnej, a także współczesne wyroby rzemiosła artystycznego i nowoczesna biżuteria uzupełnione są fotografiami przedstawiającymi cenne gdańskie zbiory. Opowieść o powstaniu i dziejach bursztynu wzbogacają filmy i prezentacje multimedialne. Ekspozycja obejmuje również zabytki archeologiczne ze zbiorów Muzeum w Elblągu i Muzeum Narodowego w Szczecinie oraz wybór współczesnych prac członków Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników. Szerokie spektrum zaprezentowanych eksponatów stanowi zaproszenie do poznawania zarówno tajemnic bursztynu, naszego dziedzictwa kulturowego, jak i jego historii, dziejów z nim związanych oraz aktualnych trendów w bursztynnictwie. Bursztyn nazywany złotem północy od wieków związany jest z Morzem Bałtyckim, z kulturą mieszkańców ziem pomorskich i historią Gdańska położonego na skrzyżowaniu historycznych i współczesnych szlaków bursztynowych. W rejonie Zatoki Gdańskiej występują bogate pokłady surowca wyjątkowej urody. Tworzyli tutaj swe dzieła najwybitniejsi mistrzowie bursztynniczego rzemiosła. Nie dziwi zatem fakt, że właśnie w Gdańsku zgromadzono wartościowe zbiory muzealne bursztynu. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej w Zachodniopruskim Muzeum Prowincjonalnym, mieszczącym się w Zielonej Bramie, istniała imponująca kolekcja przyrodnicza licząca ponad 70 tysięcy eksponatów, natomiast w Muzeum Miejskim, dzisiejszym Muzeum Narodowym, zgromadzonych było kilkadziesiąt wyjątkowych obiektów użytkowych sztuki dawnej. Niestety zbiory te zaginęły. W oparciu o historię i tradycje gdańskie oraz regionu w 2000 r. powołano Muzeum Bursztynu, jako Oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Od podstaw rozpoczęto zarówno budowę muzealnej kolekcji, jak i przygotowanie siedziby tej placówki we wnętrzu unikatowego zabytku architektury Gdańska w Zespole Przedbramia ulicy Długiej, który został uroczyście otwarty w 2006 r. Muzeum Bursztynu w Gdańsku Rzeźba Rajca gdański Sala Bursztyn w Przyrodzie Bogdan Mirowski, Sopot, 2004 r., srebro, bursztyn, granit 3

POCHODZENIE BURSZTYNU Bursztyn jest minerałem organicznym, jednak z powodu nietypowych właściwości fizycznych sklasyfikowano go jako mineraloid, czyli substancję bez określonej struktury wewnętrznej. Na przestrzeni minionych wieków przeplatały się różne, dalsze lub bliższe prawdy, poglądy na temat pochodzenia bursztynu. Niekiedy postrzegano go jako wydzielinę mitycznych zwierząt, wosk wytwarzany przez olbrzymie mrówki czy skamieniałą ikrę niektórych gatunków ryb. Miał on być zakrzepłym i stwardniałym na kamień olejem skalnym, powstać z ropy naftowej lub z tłuszczu tajemniczych dzikich zwierząt. Starożytne teorie bywały i bardziej romantyczne, przypuszczano bowiem, że bursztyn stanowi zastygłe w wodzie ostatnie promienie zachodzącego słońca albo że jest pianą morską stwardniałą w zimnych morzach północy. Wszelako już w czasach antycznych rozpoznawana była i rzeczywista, czyli roślinna natura bursztynu, jak choćby w dziele rzymskiego historyka Pliniusza Starszego (23 79 n.e.), w którym występuje określenie succinum, pochodzące od słowa sucus, czyli sok. Różnorodność nazw, pod jakimi funkcjonował bursztyn od czasów starożytnych, a które odnoszą się do jego fizycznych bądź mitycznych właściwości lub do pochodzenia, jest nie mniej fascynująca. Starożytni Grecy nazwali go elektron (ηλεκτρον), czyli świecący, błyszczący, odnoszący się do promieni słonecznych. Germanie nadali mu nazwę glessum (glesum, glaesum), która prawdopodobnie oznaczała żywicę i ma związek z niemieckim słowem das Glas szkło. Fenicjanie mówili o nim jainitar żywica morska. Prusowie stosowali określenie Gentar. Podobna nazwa gintaras występuje w języku litewskim, a także w łotewskim dzintars. Być może Słowianie również przetworzyli tę nazwę, używając termin jantar. Arabskie miano anbar, odnoszące się zapewne do zapachu palonego bursztynu, który podobny jest do aromatycznej woni ambry wytwarzanej z wydzieliny żołądka kaszalota, wpłynęło za pośrednictwem średniowiecznej łaciny na nazwy używane w różnych językach europejskich: francuskim (ambre), włoskim (ambra), hiszpańskim (ambar), portugalskim (âmbar) czy angielskim (amber). Bezpośrednio do palnych właściwości nawiązuje natomiast niemiecki wyraz Bernstein, od którego wywodzi się słowo bursztyn w języku polskim. Jeszcze inna właściwość bursztynu przyciąganie niewielkich przedmiotów po potarciu znalazła również odbicie w nazewnictwie, jak choćby w łacińskim określeniu elektrum czy perskim kāhrbā porywacz słomek, syryjskim harpax, a także duńskim rav. Niezwykle barwne i tajemnicze są legendy, podania i mity o powstaniu bursztynu. W mitologii greckiej odniesienie do jego genezy znajdujemy w historii Faetona, syna Heliosa, który prowadząc niewprawną ręką słoneczny rydwan, spowodował pożary i interwencję Zeusa. Młodzieniec rażony piorunem przez władcę Olimpu, runął do rzeki Eridan. Heliady, siostry Faetona, tak bardzo opłakiwały śmierć brata, że bogowie zamienili je z litości w topole, a z ich łez wpadających do Eridanu powstawały bryłki bursztynu. Już od czasów antycznych trwały spory na temat umiejscowienia owego Eridanu, który obrósł legendami jako bursztynowa rzeka. Dał on też nazwę rzece, która według badań geologicznych przed 40 milionami lat płynęła poprzez obszar dzisiejszego Bałtyku, osadzając w rejonie Zatoki Gdańskiej bogate złoża bursztynu. Spośród nadbałtyckich legend najpowszechniej znana jest opowieść o Juracie bogince, Królowej Bałtyku, która ukarana została za związek ze śmiertelnikiem, a ułamki z ruin jej 4

podmorskiego pałacu bądź, według innej wersji legendy, jej łzy znajdowane są na plażach w postaci bryłek bursztynu. Legenda kaszubska określa bursztyn jako boski dar, który przyniesiony został w szponach gryfa. Stanowi on wartość całych Kaszub i w razie potrzeby zostanie odnaleziony, by uratować region i jego mieszkańców od niedostatku. Swoją opowieść o genezie bursztynu mieli także Kurpie, którzy wiązali jego powstanie ze łzami ludzi ukaranych potopem, przy czym użyteczna odmiana jantaru miała powstać tylko z łez dobrych ludzi. Bursztyn bałtycki (tzw. sukcynit) powstał najprawdopodobniej około 40 milionów lat temu w trzeciorzędzie, epoce górnego eocenu. Stanowi skamieniałą wydzielinę obficie żywicujących drzew szpilkowych, umownie nazwanych Pinus succinifera, tj. sosna bursztynodajna. Jednoznacznie nie można określić gatunku bursztynowego drzewa. Zakłada się, że pochodzi on z kilku rodzajów żywicujących drzew, z których udział jednego był dominujący. ŻYWICE KOPALNE Bursztyn bałtycki jest jedną z około 100 rodzajów żywic kopalnych istniejących na świecie. Głównie występują one na półkuli północnej, w mniejszym stopniu południowej. Żywice, podobnie jak bursztyn bałtycki, powstały w bardzo odległych czasach; najstarsze triasowe pochodzące z włoskich Dolomitów datuje się na około 230 milionów lat. Bursztyny kredowe powstałe od około 140 do 70 milionów lat temu pochodzą z terenu Libanu, Alavy, Cedar Lake. Różnią się one od bursztynu bałtyckiego przede wszystkim składem chemicznym oraz właściwościami fizycznymi. Istnieją także rodzaje żywic, które można nazwać rodzeństwem bursztynu bałtyckiego. Są to gedanit, gedano-sukcynit, beckeryt i stantienit. Tak jak bursztyn bałtycki pochodzą z tego samego okresu, występują w tych samych regionach i złożach, jednak w znacznie mniejszej ilości. Młodsze bursztyny, trzeciorzędowe, pochodzą z Bitterfeldu i Dominikany. Młode żywice czwartorzędowe, których wiek nie przekracza miliona lat, nazwano kopalami. Przykładami ich są surowce z Kolumbii, Madagaskaru czy Borneo. Inkluzja w bursztynie Jaszczurka Gierłowskiej" (Succinilacerta succinea) Zakup sfinansowany ze środków Fundacji Bankowej im. L. Kronenberga, Citibank Handlowy 5

FORMY BURSZTYNU Naturalne okazy bursztynu znajdowane dziś w wodzie czy ziemi mają różnorodne kształty i budowę. Na kształt bryły, w dużej mierze, miało wpływ pierwotne położenie żywicy w pniu drzewa lub na jego powierzchni. Z wnętrza pnia pochodzą tzw. ośródki, czyli głowy największe utworzone w szczelinach podkorowych lub różnokierunkowych szczelinach pnia, często o trójkątnym zarysie, grudki bryłki i płytki najczęściej niewielkie, płaskie, wygięte o nieregularnej formie, ukształtowane między przyrostami rocznymi lub w szczelinach międzykorowych, czasem z odciskami kory. Występują również formy przejściowe. Wśród nich są takie, które pierwotnie powstały w części wewnętrznej pnia, a następnie wyciekając, rozpychały lub zabliźniały większe skaleczenie pnia. Należą one do rzadkości. Najliczniejsze są małe formy naciekowe utworzone na zewnątrz pnia i w koronie drzewa, a także różnej wielkości nabrzmienia. Rozróżnić można: krople kuliste lub gruszkowate, jednolite w budowie, często z charakterystyczną siatką skurczu na powierzchni, sople wydłużone i stożkowe, kilkuwarstwowe, często lekko spłaszczone w wyniku jednostronnego, kolejnego nacieku żywicy, w nich najczęściej odnaleźć można inkluzje, potoki większe, spłaszczone, soczewkowate, często z odciskiem faktury kory. Można również spotkać formy pośrednie, np. wydłużonego sopla o masywnej budowie kropli bądź krople wielokrotne utworzone z kolejnych zgrubień. Znacząca jest wędrówka bursztynów przez miliony lat. Wskutek przemieszczania naturalne kształty uległy zatarciu. Najczęściej są to formy nieregularne, fragmenty odłamane od jakiejś większej całości oraz drobne okruchy. Spotyka się również tzw. otoczaki, których powierzchnia została oszlifowana przez przemieszczający się wraz z nimi lodowiec. Pierwotne kształty zmieniło także morskie falowanie. NATURALNE ODMIANY BARWNE BURSZTYNU Określenie koloru bursztynu jest niezmiernie trudne, gdyż charakteryzuje go nieskończenie wielka różnorodność. Umownie odmiany bursztynu pod względem koloru dzieli się na pierwotne i wtórne. Pierwotny kolor oraz duża gama przezroczystości uzależnione są od struktury i stopnia zanieczyszczeń bursztynu. Wielkość, liczba oraz rozmieszczenie pęcherzyków w wewnętrznej strukturze bryłki ma zasadniczy wpływ na jej barwę. Mniej pęcherzyków jest w odmianach o kolorze żółtym, czerwonawym, beżowym i brązowym, znacznie więcej w białym i nieprzezroczystym, natomiast bardzo dużo w bryłkach niebieskawych. Barwa zielonkawa, czasem prawie czarna zależna jest od obecności zanieczyszczeń organicznych. Kolory wtórne powstają w wyniku wciąż zachodzącej metamorfozy, postępującej od zewnętrznej warstwy w głąb bryłki. Odcienie i strukturę bursztynu zmieniają czynniki powietrza (różnice wilgotności i temperatury), natężenie światła. W warunkach beztlenowych lub z utrudnionym dostępem powietrza bursztyn z czasem jaśnieje, traci kolor aż staje się bezbarwny. Pod wpływem światła kolor żółty przemienia się w czerwony lub pomarańczowy, powstaje siateczka spękań, tworzy się cienka warstwa kory zmieniająca powierzchnię w chropowatą i nierówną. 6

INKLUZJE (łac. includo zawierać w sobie) W bursztynie występują inkluzje, inaczej wrostki. Inkluzją możemy nazwać wszystko, co znajduje się w bursztynie, a nie było żywicą. Są to pęcherzyki powietrza, wody także piryt, ale przede wszystkim rośliny i zwierzęta. Dzięki nim częściowo określono florę i faunę bursztynowego lasu. Wielka różnorodność gatunków zachowanych w inkluzjach roślinnych dowodzi zmiennego klimatu obszarów lasu bursztynowego, od umiarkowanego do subtropikalnego. Można założyć, że podłoże lasu było silnie przesiąknięte wodą, żywica wyciekająca z drzew i zawarta w zwalonych pniach zastygała. Zdeponowana w wodzie i ziemi podlegała różnym procesom fizycznym i chemicznym, aż w wyniku skomplikowanej metamorfozy osiągnęła odpowiednią twardość, zmieniając się w bursztyn bałtycki. Inkluzje roślinne są dość rzadkie. Na podstawie odnalezionych fragmentów drewna i kory, jak również zarodników, kwiatów, części liści i igieł ustalono około 215 gatunków roślin. W lesie sprzed milionów lat rosły palmy daktylowe, sekwoje, wiele gatunków drzew szpilkowych, tj. świerki, jodły, sosny, tuje i cyprysy, a także dęby, kasztanowce, drzewa cynamonowe i oliwne, klony, magnolie, rododendrony, dzikie wino i bluszcz, również jemioła, skrzypy i paprocie, pokrzywy, liczne jednoroczne rośliny kwitnące, trawy, trzmieliny, jałowce, krzewy herbaciane, rośliny podobne do borówek i wrzosów, mchy, porosty oraz grzyby. Faunę bursztynowego lasu dokumentują inkluzje zwierzęce. Najczęściej spotykane to owady średnia ich wielkość nie przekracza jednego centymetra, większe są bardzo rzadkie. Źródła historyczne wspominają także o inkluzjach w postaci żaby, a nawet ryby. Być może były to falsyfikaty, bowiem nie zachowały się do dzisiaj tego typu odkrycia. Wiedza o kręgowcach żyjących w bursztynowym lesie jest nikła. Z pewnością żyły w nim gady, ptaki i ssaki. Potwierdzają to wyjątkowe inkluzje, między innymi jaszczurki, ptasie pióra, muszle ślimaków czy włosy ssaków. W bursztynowych bryłach spotyka się też charakterystyczne wgniecenia przypominające odciski łap zwierząt, czekają one jeszcze na identyfikację. Od powstania bursztynowego lasu kręgowce przeszły ogromną przemianę na drodze ewolucji, dlatego trudno jest porównywać je z dzisiejszymi gatunkami. Inkluzja w bursztynie modliszki Inkluzja w bursztynie owoc jagody Pięć młodocianych modliszek (Mantodea), zakup sfinansowany ze środków BRE Banku S.A. Zakup sfinansowany ze środków BRE Banku S.A. 7

WŁAŚCIWOŚCI BURSZTYNU Magia przypisywana bursztynowi ma swoją bogatą historię. Jej początki wiązane są z wierzeniami sięgającymi epoki kamienia. Za najstarsze talizmany uchodzą bryłki bursztynu z naturalnym otworem, które spełniać mogły również funkcje dekoracyjne. W zależności od kształtu i formy znalezionych przedmiotów (tarczki, toporki, figurki antropo- i zoomorficzne) wiązane są z panującymi w dawnych czasach kultami: solarnym, płodności, przodków, z przedstawieniami bóstw i ich atrybutów, a także z magią myśliwską. Bursztyn mógł również zapewnić ochronę, zdrowie i pomyślność. W tym celu składano go w tzw. ofiarach zakładzinowych pod domostwem. Lecznicze właściwości bursztynu wykorzystywano już w starożytności. Stosowano bursztyn w schorzeniach migdałków, gardła, uszu i oczu, w celu zmniejszenia gorączki, bólów głowy. Podawano go w sproszkowanej postaci, mieszając z miodem, olejkiem różanym lub mastyksem. W medycynie bizantyjskiej i arabskiej używano go jako antidotum przy krwotokach i biegunce. W średniowieczu powszechnie stosowano bursztynowe nalewki na piwie, winie i wodzie. Miały one przeciwdziałać niestrawności i bólom reumatycznym, a także zmniejszać skutki zatrucia jadem żmii. W wiekach średnich epidemie wyludniały miasta i wsie. Dla przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się chorób zalecano okadzanie domostw dymem ze spalonego bursztynu. W medycynie nowożytnej bursztyn stosowano również przy schorzeniach dróg moczowych, przy udarach, śpiączce, drgawkach, a także jako specyfik zwiększający krzepliwość krwi. Największe właściwości lecznicze przypisywano bursztynowi białemu. W XIX w. bursztyn stosowano bardzo powszechnie na większość dolegliwości. W każdej aptece można było zakupić maści, balsamy i inne specyfiki sporządzone z bursztynu. Leczono nimi histerię, choroby kobiece, reumatyzm, kolki, tyfus, podagrę, choroby płuc (astmę czy bronchit) i niewydolność mięśnia sercowego oraz układu krążenia. Noszenie bursztynowych bransolet miało przynosić ulgę w dolegliwościach reumatycznych, artretycznych, zmniejszać uczucie ogólnego zmęczenia i osłabienia. Podobny efekt miało dawać nacieranie ciała większą bryłką bursztynu. Jantarowi przypisywano również właściwości bakteriobójcze, w związku z tym wytwarzano ze skamieniałej żywicy łyżeczki, cygarniczki i ustniki do fajek, a także pudełka na herbatę. Pod względem chemicznym bursztyn jest niejednorodny, rozpuszcza się tylko częściowo. Jak każde ciało pochodzenia organicznego składa się z węgla, wodoru i tlenu, czasami siarki, jednak jego skład związkowy wciąż pozostaje niesprecyzowany. Bursztyn nagrzany, nawet tylko ciepłem dłoni, wydziela wyraźną woń żywicy. Jego ciężar właściwy jest mały w porównaniu z kamieniami, nieznacznie większy od ciężaru wody. Im bursztyn jest bardziej porowaty, tym jest lżejszy. W roztworze słonej wody unosi się na powierzchni. Stosując umowną skalę, bursztyn określa się jako niezbyt twardy. Cecha ta powoduje, że staje się on dość prosty w obróbce. Jantar jest jednak kruchy i jego kruchość zwiększa się pod wpływem działania czynników atmosferycznych. Pod wpływem uderzenia łatwo rozpada się na różnej wielkości kawałki i ma przełam muszlowy. Bursztyn bałtycki topi się i mięknie przy ogrzaniu, drobne okruchy pod naciskiem dają się wtedy scalać w jedną masę. Bryłki jantaru są ciepłe w dotyku, pocierane elektryzują się, bursztyn jest więc złym przewodnikiem. Badania wykazały, że bursztyn bałtycki zawiera najwięcej, bo od 3 do 8% kwasu bursztynowego. Właśnie jemu przypisuje się lecznicze właściwości. Kwas uzyskuje się w termicznym procesie rozkładu bursztynu. 8

Inne produkty tego procesu to olej bursztynowy i kalafonia. Wszystkie składniki są niezwykle wartościowymi produktami i mają swoje praktyczne zastosowanie. Kwas bursztynowy jest substancją stosowaną we współczesnej medycynie. Największa jego ilość znajduje się w tzw. korze bursztynu, czyli zewnętrznej, zwietrzałej warstwie. W związku z tym w celach leczniczych należy stosować bryłki bursztynu nieoszlifowanego. Olej bursztynowy ma największe zastosowanie jako lek przy schorzeniach reumatycznych. Kalafonia natomiast ma swoje zastosowanie przy wytwarzaniu wysokiej jakości impregnatów, spoiw, a także lakierów od wieków używanych w lutnictwie. Dawni mistrzowie malarstwa używali jej jako składnika werniksu pokrywającego obrazy. POZYSKIWANIE BURSZTYNU Zbieractwo stanowi najstarszy i najprostszy pomysł na pozyskiwanie bursztynu. W epoce kamienia, a następnie brązu i żelaza, aż do końca okresu rzymskiego, głównym źródłem bursztynu było zbieranie go na wybrzeżu morskim oraz w odsłonięciach erozyjnych w pasie przybrzeżnym i w głębi lądu. Próbowano także metody zagarniania w sieci bryłek bursztynu, które z gniazd uwalniali brodzący w wodzie poławiacze. Inną formą pozyskiwania bursztynu było tzw. szperanie. Na połów wyruszano w łodziach i przeszukiwano dno płytkich wód długimi żerdziami. Uwolniony z piasku czy kamieni bursztyn wypływał na powierzchnię, następnie był łowiony w tzw. kaszorki, czyli siatki na długich tykach. Metodę czerpania stosowali rybacy wypływający w morze. W poszukiwaniu bursztynu zagarniali oni piasek z wodorostami w siatki na kijach, aby następnie na brzegu sprawdzić ich zawartość. Wydobywanie bursztynu z ziemi ma równie odległy rodowód. Szczególnymi specjalistami w tym zakresie stali się mieszkańcy Kurpiów. Podobno pierwsze kopalnie na tym terenie powstały już w starożytności. Wieki wprawy i doświadczenia pomagały w określeniu miejsca i głębokości osadzanego bursztynu; jego obecność w bagnach rozpoznawali po kolorze wody. Najwięcej kopalni powstało w XIX w. Były to zazwyczaj dość prymitywne, płytkie doły, których brzegi zabezpieczano kłodami drewna. Podobnymi Bryłka bursztynu bałtyckiego Bryłka bursztynu bałtyckiego Naturalna odmiana barwna tzw. niebieskawa Z odciskiem liścia rośliny dwuliściennej 9

zajęciami parali się mieszkańcy Pojezierza Mazurskiego i Kaszubskiego oraz Borów Tucholskich. Początki budowania kopalni szybowych sięgają XVIII w., funkcjonowały one w okolicach Gdańska oraz Słupska. Głębsze szyby zabezpieczano drewnianymi ramami, na nich układano platformy zbite z desek. Takie konstrukcje umożliwiały podawanie, a w rezultacie opróżnianie wyrobiska z piachu i bursztynu. Z czasem zarzucono zakładanie wyrobisk szybowych ze względu na kosztowność przedsięwzięcia. Współcześnie na Wybrzeżu Gdańskim, w pasie nadmorskim pozyskuje się bursztyn metodą hydrauliczną. Polega ona na wtłaczaniu w głąb powierzchni gruntu wody pod ciśnieniem, która w następstwie wypływa wraz z organicznymi cząstkami oraz bryłkami bursztynu. Niestety zdarza się, że ta metoda wykorzystywana jest przy nielegalnym wydobyciu, bez rekultywacji terenu, co powoduje ogromne zniszczenia środowiska. PRADZIEJE Najstarsze znaleziska bryłek bursztynu ze stanowisk archeologicznych na terenach europejskich wiążą się ze środkowym okresem paleolitu (120 40 tys. lat p.n.e). Prawdopodobnie były one sporadycznie użytkowane przez neandertalczyków jako kadzidła. Znane nam wyroby z bursztynu (figurka antropomorficzna i paciorki) są jednak znacznie młodsze i pochodzą ze schyłku górnego paleolitu (40 13 tys. lat p.n.e.), a z obszaru Europy Północnej pochodzą ze stanowisk schyłkowopaleolitycznych łowców reniferów. Więcej zachowanych zabytków jest jednak z późniejszego okresu z mezolitu (8000 4800 lat p.n.e.). Są to przede wszystkim ozdoby w formie zawieszek oraz figurki niedźwiedzi, koni, dzików, ptaków i łosi. Na ziemiach nadbałtyckich rozkwit wytwórczości bursztynniczej w pełni nastąpił w neolicie, między V a początkiem II tysiąclecia p.n.e., a szczególnie wiązał się z drugą połową tego okresu, gdy znaleziska wyraźnie rozprzestrzeniają się poza strefę bursztynonośną. Najczęstszymi znaleziskami z tego okresu są rurkowate i cylindryczne paciorki, okrągłe i owalne zawieszki, wisiorki w kształcie toporka oraz guzy z otworem w kształcie litery V. Figurka niedźwiedzia Bransoleta Okolice Słupska, epoka kamienia, zbiory MNS Etruria, kultura Villanowa, VII w. p.n.e., brąz, bursztyn, zakup dofinansowany ze środków MKiDN 10

Jako amulety związane z kultem solarnym interpretuje się krążki z otworem w środku, niekiedy zdobione ornamentem z kropkowanych linii, które tworzą wzór przypominający 2 krzyż. Na Żuławach Wiślanych odkryto neolityczne zagłębie bursztynowe na terenie 1 km odnaleziono aż 900 pracowni obróbki bursztynu. Wzmożone zainteresowanie bursztynem przypada na wczesny okres epoki brązu (1 poł. II tysiąclecia p.n.e.). W ozdobach z tego okresu paciorki szklane, brązowe i bursztynowe były często ze sobą łączone. Nietypowe wykorzystanie paciorków bursztynowych obserwuje się w obrządku pogrzebowym ludów kultury wschodniopomorskiej, zamieszkujących na tych terenach w początkach epoki żelaza, pomiędzy VI a III w. p.n.e. Prochy zmarłych umieszczano w glinianych popielnicach ze schematycznym wyobrażeniem ludzkiej twarzy. Uszy urny były ozdabiane brązowymi lub żelaznymi kolczykami z nanizanymi paciorkami z bursztynu, szkła i gliny. SZLAK BURSZTYNOWY Historyczne lądowe szlaki kulturowo-wymienne Europy przebiegały wzdłuż głównych rzek, m.in. Wisły, i wiodły na południe w kierunku Morza Czarnego, do Rzymu (szlak rzymski do Akwilei) oraz Grecji (szlak helleński do Alexandropolis). Szlak bursztynowy, tzw. nadwiślański, łączący Pobrzeże Gdańskie z krajami śródziemnomorskimi funkcjonował co najmniej od V w. p.n.e. Nie można dokładnie określić przebiegu tras kupieckich szlaków, gdyż były one odmienne w różnych okresach, zależały także od usytuowania ważniejszych centrów osadniczych. Zaopatrzenie warsztatów greckich i rzymskich, wyspecjalizowanych w produkcji różnorodnych ozdób bursztynowych, zapewniały szlaki lądowe wiodące wprost lub pośrednio do miast antycznych znanych jako centra produkcyjne. Takim miejscem w I w. n.e. stała się Aquileia w północnej Italii, położona nieco na wschód od dzisiejszej Wenecji. Tu właśnie rozpoczynał się w czasach Cesarstwa Rzymskiego główny szlak bursztynowy, wiodący najkrótszą drogą do ujścia Wisły i dalej na Sambię. Tzw. wrzeciono Wyrób importowany z obszaru Imperium Rzymskiego, bursztyn i brąz, Lubowidz (woj. pomorskie), okres wpływów rzymskich, zbiory MNS 11

WIEKI ŚREDNIE W początkach średniowiecza na tereny występowania bursztynu powróciła tradycja jego obróbki. Od VIII do IX w. wokół południowego wybrzeża Bałtyku zaczęły tworzyć się nowe ośrodki wytwórcze. Stwierdzono, że na tych terenach bursztynnictwo stanowiło jedną z dominujących dziedzin rzemiosła. W Gdańsku bardzo intensywną produkcję prowadzono w końcu X i w pierwszej połowie XI w. Odkrycia archeologiczne wielkiej ilości wyrobów z bursztynu mogą świadczyć o prowadzeniu oprócz warsztatów także chałupniczej obróbki surowca w nadmotławskim grodzie. Z tego okresu zachowała się duża liczba starannie wykonanych przedmiotów z bursztynu: krzyżyków, pierścionków, kostek i pionków do gier. Prawdopodobnie już w połowie X w. surowiec wyłowiony, zebrany czy wykopany stanowił własność panującego. W okresie panowania zakonu krzyżackiego (1308 1466) wprowadzano zakaz osiedlania się bursztynników w państwie zakonnym. Dozorcy pilnie strzegli magazynów bursztynu, a za ukrycie znalezionych kamieni groziła nawet kara śmierci. Rzemieślnicy zakonni, posiadający wyłączność na obróbkę bursztynu, nie byli w stanie wykorzystać całego posiadanego przez zakon surowca, dlatego transportowano go do Brugii i Lubeki, gdzie był przetwarzany. Najwięcej produkowano różańców, słynnych w całej Europie. Warsztatom zakonnym przypisuje się wykonanie kilku rzeźb o tematyce maryjnej. ZŁOTY WIEK BURSZTYNNICTWA Prawdziwy rozkwit sztuki bursztynniczej w Gdańsku jest związany z przywilejami nadanymi przez króla Polski Kazimierza Jagiellończyka. Podczas panowania krzyżackiego, bursztyn stanowił własność zakonu i za jego posiadanie groziły surowe kary. Sytuacja zmieniła się, kiedy Pomorze Gdańskie zostało ponownie przyłączone do państwa polskiego. Kazimierz Jagiellończyk nadał Radzie Miasta bogate złoża bursztynu oraz monopol na handel bursztynem. W 1477 r., w Gdańsku powstał pierwszy w jego historii cech bursztynników. Zdobiona zawieszka w formie krzyżyka Ołtarzyk domowy z Madonną Szczecin, 1. poł. XII w., zbiory MNS Gdańsk, ok. 1680 r., bursztyn, drewno, kość słoniowa, mika, złota folia, papier, tkanina, zakup dofinansowany ze środków MKiDN 12

Od tego momentu zaczyna się złoty wiek dla Gdańska i bursztynu. Wykwintne wyroby gdańskich mistrzów były najbardziej pożądanymi prezentami dyplomatycznymi na dworach papieskich, carskich, królewskich, sułtańskich. Również bogate rody szlacheckie i mieszczańskie chętnie podwyższały swój status, nabywając bursztynowe przedmioty zbytku. Nasilający się ruch reformacyjny spowodował, iż oprócz dominujących wcześniej wyrobów sakralnych, zaczęto również wytwarzać przedmioty codziennego użytku szkatułki, sztućce, naczynia stołowe, kabinety, lichtarze, ramy do luster czy biżuterię. Wiele zabytków gdańskich z tego okresu znajduje się dziś w kolekcjach najznamienitszych światowych muzeów. Zmienna moda spowodowała pojawienie się nowych trendów w rzemiośle bursztynniczym. W XVIII w. rozpowszechnił się styl łączenia bursztynu z różnorodnymi materiałami. Wciąż rozwijano techniki sztuki rzemieślniczej. Pod wpływem architektury zaczęto tworzyć dzieła komponowane w oparciu o klasyczne porządki konstrukcyjne na wzór dobrze dopasowanych murów budowli kamiennych. Ścianki dużych obiektów podwajano, uwzględniając kruchość bursztynu. Ta metoda znalazła zastosowanie przy tworzeniu słynnej zaginionej Bursztynowej Komnaty. Jest ona jednym z najsłynniejszych dzieł wykonanych z bursztynu. Największy wkład w stworzeniu komnaty mieli artyści związani z Gdańskiem. Powstała ona na zlecenie króla pruskiego Fryderyka I, a jej pomysłodawcą i autorem szczegółowego projektu był znamienity gdański bursztynnik Andreas Schlüter. W 1701 r. pracę przy Bursztynowej Komnacie rozpoczął pierwszy z realizatorów dzieła Gottfried Wolfram, który zawodu uczył się w Gdańsku. Dwaj następni wykonawcy mistrzowie gdańskiego cechu Gottfried Turau i Ernest Schacht doprowadzili do końca zamysł Schlütera i ocalili go przed zniszczeniem, kiedy król Fryderyk Wilhelm I nakazał przerwać prace nad gabinetem tuż przed ich ukończeniem. W 1716 r. komnata została przekazana jako prezent dyplomatyczny dla cara Piotra I. Początkowo została zainstalowana w Pałacu Zimowym w Petersburgu, a następnie decyzją carycy Elżbiety przeniesiona do pałacu w Carskim Siole. Pomieszczenie przeznaczone dla Bursztynowej Komnaty było większe i wyższe niż powierzchnia bursztynowych ścian. Spowodowało to dodanie dodatkowych płyt lustrzanych w złoconych Kabinet Szkatułka Północne Niemcy, Królewiec, Gdańsk (?), ok. 1700 r., bursztyn, macica perłowa, szkło, drewno, metal, złota folia Gdańsk, 2. poł. XVII w., bursztyn, drewno, skóra, złota folia, mosiądz, zakup dofinansowany ze środków MKiDN 13

ramach, mozaik z kamieni uralskich i kaukaskich, malowanego plafonu oraz mozaiki podłogowej z cennych gatunków drewna. Wnętrze gabinetu uzupełniono o ruchome elementy, dopełniające całość. W tym kształcie komnata przetrwała aż do II wojny światowej. W 1942 r. została ona wywieziona przez Niemców do Królewca i zamontowana na tamtejszym zamku, gdzie można ją było podziwiać do połowy 1944 r. Została ponownie zdemontowana, aby uchronić ją przed zniszczeniem. Skrzynie z cenną zawartością miały zostać przewiezione w bezpieczne miejsce, jednakże do chwili obecnej nie znamy jej dalszych losów, nie mamy żadnych dowodów potwierdzających, że została ukryta ani również pewnej informacji o tym, iż uległa zniszczeniu. W 2003 r. dokonano uroczystego otwarcia zrekonstruowanej Bursztynowej Komnaty w Carskim Siole koło Petersburga. Można w niej podziwiać zachowane elementy ruchomego wyposażenia komnaty, które zostały zamówione i wykonane w gdańskich warsztatach. Jest to szkatuła z nimfą Dione oraz komódka stołowa z siedmioma szufladami dekorowana panoramą i herbem Gdańska. W połowie XVIII w. po okresie rozkwitu nastąpił zmierzch złotego wieku bursztynnictwa. Kłopoty ze sprowadzeniem surowca, nowa moda spowodowały pojawienie się na rynku przedmiotów dekorowanych bądź łączonych z bursztynem. Nowe czasy przyniosły jednakże zainteresowanie bursztynem od strony przyrodniczej. Zaczynają powstawać specjalistyczne kolekcje, również prywatne, w mieszczańskich domach. WIEK XIX 1. POŁ. XX W XIX w. właściwe przestało istnieć rzemiosło cechowe. W starych, gdańskich kamienicach istniało jeszcze kilka firm oferujących bursztynowe precjoza, ale sprzedawano zabytki z dawnych epok, a nie dzieła współczesne. Dawne tradycje gdańskiego bursztynnictwa podtrzymywała w niewielkim zakresie firma złotnicza Moritz Stumpf & Sohn, działająca do wybuchu II wojny światowej. Firmę tę oraz umiejętności zawodowe jej pracowników doceniła w 1911 r. administracja carska, powierzając jej konserwację kilkudziesięciu obiektów Puzderko z przedstawieniem św. Michała Szpila do włosów Niemcy, Gdańsk (?), 1. poł. XVIII w., zakup dofinansowany ze środków MKiDN XIX/XX w., bursztyn, szylkret, mosiądz 14

ruchomego wyposażenia Bursztynowej Komnaty. W realizacji zamówienia przeszkodziła jednak I wojna światowa. W 1836 r. nastąpiły duże zmiany. W państwie pruskim zniesiony został monopol bursztynowy. Nowe czasy spowodowały, że surowiec zaczął być wykorzystywany przez fabryki na skalę przemysłową. Najwięcej wyrobów produkowano w firmie Stantien & Becker w Królewcu, której filie i przedstawicielstwa istniały praktycznie na całym świecie. Firma wydobywała również surowiec na dzierżawionych terenach, a także powołała muzeum. Wyroby produkowane w fabrykach nie były już tak piękne i unikatowe, jak dzieła sprzed wieków. Popularność osiągnęły wówczas dodatki do akcesoriów dla palących, najwięcej wytwarzano ich w Wiedniu. Królewiecka firma została wykupiona przez państwo i odtąd zajęła się produkcją na masową skalę wyrobów takich jak akcesoria dla palących (fajki, cygarniczki, kasetki na papierosy), biżuteria, dewocjonalia (głównie różańce katolickie, mahometańskie i buddyjskie) oraz dzieła sztuki użytkowej (szkatułki, kubki, talerze, artykuły piśmiennicze itp.). SZTUKA LUDOWA W sztuce ludowej z regionu Kurpi i Kaszub bursztyn był wykorzystywany od stuleci. Ludność z tych terenów wytwarzała na własny użytek zarówno ozdoby, jak i przedmioty codziennego użytku. Bursztynowe korale, których paciorki były gładko szlifowane lub fasetowane, stały się nieodłącznym elementem stroju ludowego i przekazywano je z pokolenia na pokolenie. Kurpiowskie panny młode dodatkowo jako amulet zawieszały w bursztynowych koliach przynajmniej jedną bryłkę przeźroczystego bursztynu z inkluzją tzw. wścibek. Młodzież męska nosiła koszule z guzikami z białego bursztynu, a zakochani ofiarowywali swym wybrankom tzw. cacko, czyli przezroczysty bursztyn bez skazy. Oprócz korali i naszyjników niezwykle popularnymi wyrobami z tych obszarów były obrączki, pierścionki, wisiorki, cygarniczki, tabakierki, fajki, naparstki, zabawki dla dzieci, plakietki do okładziny kasetek oraz różańce. Puderniczka Jajo Fabergé Milenium M. Stumpf & Sohn, Gdańsk, XIX/XX w., srebro, złoto, bursztyn Victor Mayer Company, Pforzheim, Niemcy, 1997 r., bursztyn, złoto, brylanty, rubiny, szafiry 15

Bursztynem ozdabiano nawet wnętrza chat. Bardzo popularną ozdobą domostwa były tzw. pająki i kierce, które zawieszano pod sufitem. Stanowią one pozostałość pogańskiego kultu słońca. Bursztyn był również obecny w wierzeniach ludowych. Chorych okadzano dymem z palonego bursztynu, który miał im pomóc w powrocie do zdrowia. Przy domostwie zakopywano jantarowe bryłki, aby się darzyło. Dzieciom zakładano kulki z bursztynu pełniące rolę gryzaka miały niwelować bóle przy ząbkowaniu. Bursztynowe bryłki często zawieszane nad kołyską miały chronić przed urokiem. O ważnej roli bursztynu na tych terenach świadczy fakt, iż często był on używany jako środek płatniczy. SZTUKA WSPÓŁCZESNA Po 1945 r. wytwórcy gdańscy musieli praktycznie zaczynać od podstaw warsztatowych. Powstawały nowe pracownie, jednak dopiero od końca lat sześćdziesiątych, gdy do pracy rzemieślniczej włączyli się artyści, nastąpił stały wzrost zainteresowania bursztynem i jakością wyrobów. Zbiegło się to z gwałtownym wzrostem wydobycia i przerobu bursztynu w rejonie Gdańska, który umożliwił artystom szeroki dostęp do tego materiału. Jednocześnie za sprawą artystów zaczęła powstawać polska szkoła połączenia bursztynu i srebra. Odrodziła się idea tworzenia, poza biżuterią, wyjątkowych, dużych bursztynowych przedmiotów. Tradycje gdańskich bursztynników odnajdujemy przede wszystkim w monumentalnych rzeźbach, przedmiotach dekoracyjnych i użytkowych, takich jak: szkatuły, lampy, świeczniki, naczynia, kufle, puchary, wazy, patery, szachy, obrazy. Obok przedmiotów użytkowych są również realizowane zamówienia na obiekty sakralne. Wyjątkowym projektem jest ołtarz powstający w Bazylice św. Brygidy w Gdańsku. Prace prowadzi Mariusz Drapikowski wraz z zespołem gdańskich artystów i bursztynników. Ołtarz zaplanowano jako największe bursztynowe dzieło. Współcześni artyści oraz rzemieślnicy często nawiązują do historii bursztynnictwa. Prezentują tematy świeckie, religijne oraz mitologiczne. Tworzą unikatowe obiekty, stosując wyjątkowo trudne, dawne techniki. Kolia Energia Wisior Amulet Solarny S&A Bursztynowa Biżuteria, Katarzyna Jakubowska, Gdynia, 2006 r., bursztyn, stal Giedymin Jabłoński, Gdańsk, 2002 r., srebro, lniany sznur 16

W Gdańsku współczesnym centrum bursztynnictwa, coraz częściej określanym także mianem światowej stolicy bursztynu stosuje się również najnowsze technologie. Wyjątkowa sprawność warsztatowa twórców powoduje, że powstają nieprzeciętne zarówno miniaturowe, jak i olbrzymie dzieła. Często rzeźby są wykonywane z jednej bryły bursztynu, czasem są łączone z mniejszych elementów, ukazując technologiczną wprawę wykonawców, którzy ceniąc drogocenny materiał potrafią stworzyć okazałe przedmioty. Jedni pracują wyłącznie w bursztynie, inni łączą szlachetne kamienie, metale, drewno i bursztyn w całość. Współcześnie bursztyn najczęściej jest obiektem biżuteryjnym. Popularność oraz moda na biżuterię z bursztynem, która trwa nieprzerwanie od lat pięćdziesiątych XX w., wciąż stymuluje artystów i producentów. Bardzo nowoczesne i wyszukane wzory odbiegają od dawnych. Oparte na pomysłowości form zaskakują swoim wyrazem. Bursztynowe kosztowne drobiazgi wyróżniają polskie jubilerstwo. Od lat osiemdziesiątych na rynkach Europy, Dalekiego Wschodu czy Ameryki dominują polscy, a w szczególności gdańscy bursztynnicy. Intensywny rozwój tej dziedziny spowodował powstanie kilku organizacji branżowych oraz największych w świecie targów bursztynu Amberif. Corocznie jest przyznawane także całe spektrum nagród w różnych dziedzinach dla bursztynników i organizowane są międzynarodowe konkursy, jak również pokazy mody oraz seminaria naukowe. Martwa natura Patera z owocami Tryptyk O bursztynie w księgach pisano Mariusz Drapikowski, Gdańsk, 2003 r., bursztyn, srebro, srebro złocone, marmur indyjski Bogdan Mirowski, Sopot, 2006 r., srebro, bursztyn, skóra, drewno 17

KOLEKCJA PREZENTOWANA NA WYSTAWIE (plan sali ekspozycyjnej na okładce) Witryna A 1. Próbki surowca bursztynowego z Gdańska-Stogów. 2. Próbka geologiczna tzw. niebieska ziemia, w której występują pierwotne złoża bursztynu. 3 4. Bryłki bursztynu wyłowione z Morza Bałtyckiego. 5. Morszczyn, patyki wyłowione z Morza Bałtyckiego. 6 11. Bryły bursztynu o różnych formach. 12. Bryłki kopalu kolumbijskiego tzw. młoda żywica, holocen, 600 400 lat. 13. Ziarna żywicy kopalnej z Dolomitów, trias, 225 milionów lat, Włochy. 14 16. Inkluzje zwierzęce w bursztynie dominikańskim. Witryna B 1 3. Sople, krople, nadziaki specyficzne formy naciekowe i bryłki bursztynu. 4. Skamieniała szyszka, kopalnia bursztynu bałtyckiego w Równem, Ukraina, trzeciorzęd. 5 14. Bryłki bursztynu bałtyckiego unikalne, odmiany naturalne. 17 36. Inkluzje, syninkluzje oraz pseudoinkluzje w bursztynie bałtyckim. Witryna I 1 3. Figurka dzika z okolic Gdańska, figurka niedźwiedzia i wisior mezolit, kopie. 4 8. Przęślik, wisiorek antropomorficzny, zawieszka trapezoidalna oraz wisiorki w kształcie zęba i ptaszka, neolit, bursztynowe kopie. 9 10. Paciorki rurkowate oraz guzkowate z otworem w kształcie litery V z pracowni bursztyniarskiej w Niedźwiedziówce (woj. pomorskie), neolit, zbiory Muzeum w Elblągu. 11. Zawieszki w formie tarczek z otworem, Barnisław i Słonowice (woj. zachodniopomorskie), wczesny okres epoki brązu, zbiory MNS. 12. Wrzeciono import z Imperium Rzymskiego, bursztyn i brąz, Lubowidz (woj. pomorskie), okres wpływów rzymskich, zbiory MNS. 13. Wisiorek, tzw. młoteczek boga Thora, XI w., bursztynowa kopia. 14 16. Zawieszka w kształcie figurki, krzyżyk i kostka do gry, Gdańsk, gród wczesnośredniowieczny, XI w., bursztynowe kopie. 17. Bransoleta, Etruria, kultura Villanowa, VII w. p.n.e., brąz, bursztyn, zakup dofinansowany ze środków MKiDN. 18. Ołtarzyk domowy z Madonną, Gdańsk, ok. 1680 r., bursztyn, drewno, kość słoniowa, mika, złota folia, papier, tkanina, zakup dofinansowany ze środków MKiDN. 19. Szkatułka, Gdańsk, 2. poł. XVII w., bursztyn, drewno, skóra, złota folia, mosiądz, zakup dofinansowany ze środków MKiDN. 20. Puzderko z przedstawieniem św. Michała, prawdopodobnie Niemcy, Gdańsk (?), 1. poł. XVIII w., bursztyn, srebro, zakup dofinansowany ze środków MKiDN. 21. Flakonik, prawdopodobnie Gdańsk, XVII/XVIII w., bursztyn. Witryna II Kabinet, północne Niemcy, Królewiec Gdańsk (?), ok. 1700 r., bursztyn, macica perłowa, szkło, drewno, metal, złota folia. Witryna III 1. Broszka, Staatlichen Bernstein Manufaktur, Königsberg, 1926 1945, bursztyn, srebro. 2. Broszka, lata 20. XX w., bursztyn, mosiądz. 3. Broszka, Staatlichen Bernstein Manufaktur, Königsberg, 1926 1945, bursztyn, metal. 4 5. Broszki, 1. poł. XX w., bursztyn, metal oraz bursztyn, srebro. 6. Puderniczka, M. Stumpf & Sohn, Gdańsk, XIX/XX w., srebro, złoto, bursztyn. 7. Pudełko, pocz. XX w., bursztyn, drewno, metal. 8. Korale oliwki, 1. poł. XX w., bursztyn, nić bawełniana. 9. Korale fasetowane, lata 30. XX w., bursztyn, metal, nić bawełniana. 10 11. Szpile do włosów, XIX/XXw., bursztyn, szylkret, metal złocony oraz bursztyn, szylkret, mosiądz. 12. Broszka, początek XX w., bursztyn, srebro. 13. Broszka, lata 20. XX w., bursztyn, srebro. 14. Bransoleta, 1. poł. XX w., bursztyn, metal, nić bawełniana. 15 16. Broszka, lata 20. XX w., bursztyn, mosiądz oraz srebro, bursztyn. 17. Komplet biżuterii, lata 30. XX w., bursztyn, srebro. 18. Szpila do kapelusza, 2. poł. XX w., bursztyn, srebro. 19. Pierścień, lata 20. XX w., bursztyn, srebro. 20. Krzyżyk, 1. poł. XX w., bursztyn, srebro. 21 22. Wisiorki, 1. poł. XX w., bursztyn, metal oraz bursztyn, srebro 23. Zegar, Staatlichen Bernstein Manufaktur, Königsberg,1926 1945, bursztyn, metal, drewno, szkło. 24. Zegar, prawdopodobnie Königsberg, lata 20. 30. XX w., bursztyn, metal. 25 26. Pudełka, lata 30. XX w., drewno, bursztyn oraz lata 60. XX w., bursztyn, drewno. 27. Tłok pieczętny, 1. poł. XX w., bursztyn, srebro. 28 Popielniczka, lata 20. XX w., bursztyn, srebro. 29. Zapalniczka, XX w., bursztyn, metal. 30. Fajka składana, 1. poł. XX w., bursztyn, srebro. 31. Fajka, koniec XIX w., sepiolit, bursztyn. 32. Fajka, 1. poł XX w., drewno, bursztyn, metal. 33. Cygarniczka, pocz. XX w., bursztyn, srebro, złoto. 34 35. Cygarniczki, lata 20. 30. XX w., bursztyn, złoto. 18

36. Cygarniczka, pocz. XX w., bursztyn, żywica syntetyczna. 37. Cygarniczka, Wiedeń, koniec XIX w., bursztyn, sepiolit. 38. Cygarniczka, lata 20. 30. XX w, bursztyn. 39. Nóż do papieru, 1. poł. XX w., bursztyn, kość słoniowa. 40 41 Noże do papieru, pocz. lat 60. XX w., bursztyn, orzech oraz lata 60. XX w., bursztyn, stal chromowana. Witryna IV 1. Rzeźba Motyl, Jadwiga Hołub, Ambalt, Gdańsk, 2006 r., bursztyn, srebro. 2. Rzeźba Dwie głowy, Marek Gutowski, Amber-Art., Gdańsk, 2006 r., bursztyn. 3. Rzeźba Ptak, Harald Popkiewicz, Toruń, 2007 r., bursztyn, srebro. 4. Miniatura saksofonu altowego Stenex, Stefan Plota, Gdańsk, 2006 r., bursztyn, srebro. 5. Korale fasetowane, Alfons Konkol, Gdańsk, 1974 r., bursztyn, nić bawełniana. 6. Korale kurpiowskie, Kazimierz Gierakowski, Gdańsk, 1972 r., bursztyn, nić bawełniana. 7. Wisior, Wiesław Książek, Gdynia, 1980 r., srebro, bursztyn. 8. Wisior, Waldemar Góralski, Gdańsk, 1976 r., bursztyn, srebro. 9. Medalion Owalny, Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1964 1969, bursztyn, srebro. 10. Pierścionek Zamglony, Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1964 1969., bursztyn, srebro. 11. Obroża Secesyjna, Maria i Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1965 r., bursztyn, srebro. 12 13. Wisiory Jesienny i Kropla Miodu, Maria i Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1965 i 1964 r., bursztyn, srebro. 14. Brosza Pejzaż Morski, Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1964 1969, bursztyn, srebro. 15. Kolczyki Owoc Granatu, Paweł Fietkiewicz, Gdańsk, 1964 r., bursztyn, srebro. 16. Pierścień, Stanisław Pyra, grupa Piro, Warszawa, lata 80. XX w., srebro, bursztyn, ametyst. Witryna V 1. Bransoleta, Paweł Kaczyński, Warszawa, 2006 r., aluminium, srebro, bursztyn. 2. Bransoleta Energia, Katarzyna Jakubowska, S & A Bursztynowa Biżuteria, Gdynia, 2006 r., stal, bursztyn. 3. Broszka, Janusz Wosik, Gdańsk, 2000 r., srebro, bursztyn. 4. Pierścień, Janusz Wosik, Gdańsk, 1999 r., bursztyn, srebro, cyrkonia. 5. Broszka Cukierek, Ewa i Łukasz Zaremscy, Warszawa, 2006 r., bursztyn, srebro. 6. Naszyjnik, Marcin Zaremski, Warszawa, 2006 r., bursztyn, srebro. 7. Broszka Kostka Rubika, Andrzej Bielak, Kraków, 2005 r., bursztyn, srebro. 8 9. Komplety sztućców deserowych i do sałatek, Andrzej Boss, Łódź, 2002 r., srebro, bursztyn. 10. Wisior, Danuta i Mariusz Gliwińscy, Ambermoda, Sopot, 2002 r., srebro, bursztyn, skóra. 11. Bransoleta, Maria Lewicka-Wala, Kraków, 1994 r., bursztyn, srebro, skóra. 12. Komplet biżuterii Sunset, Jacek Ostrowski, Gdańsk, 2007 r., srebro, bursztyn, stal. 13. Pierścień, Ewa Mroczkowska-Gorczyńska, Gdańsk, 1996 r., bursztyn, srebro. 14. Puzderko Ptak, Stanisław Podwysocki, Gdańsk, 1999 r., srebro, bursztyn. 15. Wisior Lupa, Stanisław Podwysocki, Gdańsk, 2007 r., srebro, bursztyn, szkło. 16. Mozaika, Dorota Kos, Gdańsk, 2006 r., bursztyn, drewno. 17. Pierścionek Cappuccino, Dorota Kos, Gdańsk, 2005 r., bursztyn, czarny bez, orzech. 18. Spinki do koszuli, Dorota Kos, Gdańsk, 2005 r., bursztyn, srebro, czarny bez. 19. Wisior, Jarosław Kupień, Józef Soszyński, ENZO, Sopot, 2004 r., bursztyn, srebro. 20. Wisior, Elżbieta i Marek Pawłowscy, Sopot, 2006 r., bursztyn, srebro, skóra. Witryna VI 1. Wisior, Józef Soszyński, Bieszczady 2000 r., bursztyn, drewno, skóra. 2. Wisior Amulet solarny, Giedymin Jabłoński, Gdańsk, 2002 r., bursztyn, srebro, lniany sznur. 3. Komplet biżuterii Kokony, Paulina Binek, Gdańsk, 2007 r., bursztyn, wełna, srebro. 4 5. Komplety biżuterii, Danuta Burczik-Kruczkowska, Gdańsk, 2010 r., bursztyn oraz bursztyn i srebro, własność autorki, wypożyczono od Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników (MSB). 6. Krucyfiks, Sebastian Pawlak, PZ Witraż Amberlamp, Gdańsk, 2010 r., bursztyn, srebro, własność firmy, wypożyczono od MSB. 7. Wisior, Shark, Wojciech Kalandyk, Maciej Rozenberg, Art 7, Gdańsk, 2008 r., bursztyn, srebro, stal, własność firmy, wypożyczono od MSB. 8. Pierścionek Buff Top Stones, Marcin Wesołowski, NAC AMBER, Gdańsk, 2009 r., bursztyn, srebro, własność firmy, wypożyczono od MSB. 9. Rzeźba Galeon, Harald Popkiewicz, Toruń, 2010 r., bursztyn, srebro, własność autora, wypożyczono od MSB. 10. Wisior wikingowski, Piotr Wajcht, Gdańsk, 2009 r., bursztyn, srebro, rzemień, własność Anny Najder, wypożyczono od MSB. 11. Wisior Jajko, projekt Maria Fijałkowska, wykonanie Marcin Nowak, Galeria Moja Forma, Gdańsk, 2010 r., bursztyn, srebro, własność firmy, wypożyczono od MSB. 12. Broszko-wisior Trawy i woda, projekt Maria Fijałkowska, wykonanie Marcin Nowak, Galeria Moja Forma, Gdańsk, 2010 r., bursztyn, białe złoto, czarne brylanty, własność firmy, wypożyczono od MSB. Poza witrynami Obraz Mity II, Paulina Binek, Gdańsk, 2006 r., bursztyn, kość, drewno, metal, piasek. Obraz Odkrywcy, Paulina Binek, Gdańsk, 2007 r., bursztyn, drewno, piasek. Rzeźba Rajca gdański, Bogdan Mirowski, Sopot, 2004 r., srebro, bursztyn, granit. Figurka niedźwiadka, okolice Słupska, epoka kamienia, zbiory MNS.

3 4 B 2 5 A 1 6 PLAN WYSTAWY