IV Forum Operatorów Systemów i Odbiorców Energii i Paliw Wdrażanie mechanizmów efektywnego wykorzystania energii w Warszawie Marta Mazurkiewicz Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A. Oszczędzanie energii w gospodarstwach domowych (ciepło, energia elektryczna) Wstęp W Polsce istnieje ok. 12 mln gospodarstw domowych. Największą ilość energii w gospodarstwie domowym, bo aż 70% całkowitego zużycia, pochłania ogrzewanie. Na podgrzanie wody zużywa się 15 %, na przygotowanie posiłków ok. 7%, urządzenia elektryczne 5%, a oświetlenie 2%. W gospodarstwach domowych w odniesieniu do 1995 r. stale wzrasta zużycie produktów ropopochodnych i energii elektrycznej, przy czym nośniki te łącznie stanowiły w 2004 r. tylko 18% całkowitego zapotrzebowania. Zużycie pozostałych nośników systematycznie spada, przy czym w odniesieniu do nośników innych, w tym źródeł odnawialnych, spadek ten jest niewielki zarówno w odniesieniu do roku 1995, jak i 2002. Istotnie spada zużycie węgla i ciepła, co jest przejawem działań termomodernizacyjnych oraz likwidacji węglowych źródeł ciepła w budynkach. Struktura zużycia energii w sektorze budow nictw a m ieszkaniow ego 30000 25000 20000 ktoe/rok 15000 10000 5000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Produkty ropopochodne Gaz ziemny Węgiel En. Elektryczna ciepło Inne, w tym odnaw ialne Źródło: Dane GUS, 2006 i obliczenia KAPE S.A. Całkowite zużycie energii w 2004 r. było o ponad 25% mniejsze niż w 1995 r. oraz o ok. 10% mniejsze niż w 2001 r. Analiza zmian w zużyciu w okresie 9 letnim i okresie 3 letnim od 2001 do roku 2004 wskazuje na silną tendencją spadkową wynoszącą ok. 3% rocznie. Spadek całkowitego zużycia energii następuje pomimo wyraźnego wzrostu liczby mieszkań, co świadczy o wzroście efektywności wykorzystania energii. W okresie od 1995 do 2004 ok. 10% wzrostowi liczby mieszkań towarzyszył ok. 25% spadek zużycia energii, co świadczy o ok. 31% wzroście efektywności wykorzystania energii. Tendencja ta nieco osłabła po roku 2002. Energia elektryczna Zużycie energii elektrycznej w sektorze gospodarstw domowych w Polsce stale rośnie od roku 1995. W porównaniu do roku 1995 zużycie to wzrosło o ponad 26% i wyraźnie widoczna tendencja wzrostowa utrzymuje się również na przestrzeni lat 2002-2004, kiedy wzrosło o 5,3%. Szybkość przyrostu jednostkowego zużycia energii na mieszkanie jest prawie o połowę niższa, 1
co spowodowane jest znaczącym wzrostem liczby mieszkań w tych okresach oraz przede wszystkim przez skokowy wzrost ich liczby w roku 2002. Całkowite i jednostkowe zużcie energii elektrycznej w budownictwie mieszkaniowym 2500 3 ktoe/rok 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 Całkowite zużycie energii elektrycznej ktoe Źródło: Opracowanie KAPE S.A. na podstawie danych GUS, 2006 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2,5 2 1,5 1 0,5 0 kgoe/m2/rok zużycie energii elektrycznej kgoe/m2 Zużycie energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 m 2 powierzchni mieszkania ma tendencję zwyżkową, jakkolwiek rzeczywisty obraz i w tym przypadku zakłóca skokowa zmiana liczby mieszkań w roku 2002 będąca wynikiem Narodowego Spisu Powszechnego. Średnie tempo tego przyrostu można obecnie szacować na ok. 2,3% rocznie. Tendencje te są wynikiem dużego w analizowanym okresie wzrostu wyposażenia gospodarstw domowych urządzeniami powszechnego użytku zasilanymi energią elektryczną. Dynamika wzrostu zapotrzebowania na energię elektryczną w Polsce Zużycie energii elektrycznej na gospodarstwo domowe toe/mieszkanie Całkowite zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2004/ 1995 2004/ 2002 0,135 0,153 0,154 0,150 0,151 0,155 114,3% 103,3% 1554 1809 1838 1862 1896 1961 126,2% 105,3% domowych ktoe Zużycie energii elektrycznej na 1m2 mieszkania toe/m 2 2,24 2,48 2,49 2,20 2,19 2,24 100,1% 90,2% Źródło: Dane GUS, 2006 Urządzenia AGD Przyrost zużycia energii jest znacznie szybszy w sektorze gospodarstw domowych niż przyrost w całej gospodarce ogółem. Jednocześnie zużycie energii elektrycznej w przeliczeniu na jedno mieszkanie jest w Polsce jednym z najniższych w UE. Porównanie to wskazuje, że należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na energię elektryczną również w polskich gospodarstwach domowych. Potencjał w zakresie ograniczania zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w Polsce tkwi przede wszystkim w stosowaniu energooszczędnych urządzeń gospodarstwa domowego. 2
Wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt i urządzenia elektryczne, 2004 Wyposażenie % gospodarstw w 2003 r. % gospodarstw w 2004 r. Telewizor 98,0 97,6 Chłodziarka i chłodziarko zamrażarka 97,5 97,7 Automat pralniczy 75,7 77,3 Pralka i wirówka elektryczna 34,1 31,1 Magnetowid, odtwarzacz 50,0 53,1 Odbiornik radiofoniczny 52,8 55,2 Zestaw Hi-fi 41,7 42,3 Zamrażarka 32,7 33,1 Komputer osobisty 26,7 32,9 Kuchenka mikrofalowa 24,9 28,6 Zmywarka do naczyń 3,1 4,0 Źródło: Dane GUS, 2006 Poniżej oszacowano również potencjał w zakresie redukcji emisji CO 2 z uwzględnieniem krajowej struktury wytwarzania energii oraz sprawności końcowego wykorzystania energii elektrycznej w wysokości 35%. Potencjał redukcji zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w Polsce Potencjał redukcji Rodzaj urządzenia Zużycia energii elektrycznej GWh Emisji CO 2 tys. ton Chłodziarki i chłodziarko zamrażarki 2 252,0 2 745,2 Oświetlenie 1 000,3 1 219,3 Pralki i automaty pralnicze 480,8 586,1 Stand-by 820,0 368,8 Razem 4 553,1/* 4 919,4/* Średnio na gosp. domowe Źródło: obliczenia FEWE/* - korekta KAPE.S.A. kwh kg 341,74 416,6 Oszacowany potencjał w wysokości 4 553,1 GWh/rok odpowiada ilości 0,391 Mtoe energii elektrycznej, co stanowi 20% całkowitego zapotrzebowania na energię elektryczną gospodarstw domowych. Potencjał ten występuje pomimo znacznie mniejszego zużycia energii elektrycznej niż w krajach UE i tkwi w stopniowej wymianie starych i najbardziej energochłonnych urządzeń gospodarstwa domowego na nowe energooszczędne oraz zamianie tradycyjnych źródeł światła na energooszczędne. Narzędziem służącym promowaniu energooszczędnych urządzeń AGD jest etykieta efektywności energetycznej. Etykieta efektywności energetycznej informuje o danych 3
technicznych i efektywności energetycznej konkretnego urządzenia. Pozwala na porównanie jego parametrów z innymi urządzeniami z tej samej grupy. Etykiety efektywności energetycznej pomagają potencjalnemu nabywcy w dokonaniu wyboru urządzenia o korzystnych parametrach technicznych i informują go o spodziewanych kosztach eksploatacyjnych. Etykieta zawiera informację na temat klasy efektywności energetycznej urządzenia o A do G, gdzie A to klasa najbardziej efektywna a G najmniej. W przypadku urządzeń chłodniczych występuje jeszcze klasa A + i A ++, która dotyczy urządzeń o bardzo wysokiej efektywności energetycznej. W Polsce dokumentem regulującym etykietowanie urządzeń AGD jest Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 20 maja 2005 r. w sprawie wymagań dotyczących dokumentacji technicznej, stosowania etykiet i charakterystyk technicznych oraz wzorów etykiet dla urządzeń (Dz.U. 2005 nr 98 poz. 825). Obowiązek etykietowania dotyczy: chłodziarek, chłodziarkozamrażarek, zamrażarek, pralek, pralko-suszarek, suszarek, zmywarek, piekarników, lamp i klimatyzatorów. Duże oszczędności energii może przynieść w gospodarstwie domowym odpowiednie użytkowanie urządzeń AGD. Poniżej podano przykłady działań prowadzących do redukcji zużycia energii w gospodarstwie domowym. Chłodziarka i chłodziarko-zamrażarka wybór chłodziarki dostosowanej wielkością do potrzeb, używanie zbyt dużej lodówki powoduje straty energii, umieszczenie chłodziarki w najchłodniejszym miejscu, nigdy blisko grzejników, kuchenki i nie w nasłonecznionym miejscu, unikanie umieszczania gorących potraw wprost w chłodziarce, maksymalne skrócenie czasu, kiedy drzwi chłodziarki pozostają otwarte, regularne rozmrażanie zamrażalnika, 5 mm lodu to 20% więcej zużytej energii rozmrażanie produktów z zamrażarki w chłodziarce, regulacja temperatury, temperatura w chłodziarce nie powinna być niższa niż +6 0 C, a w zamrażarce niż -19 0 C. Pralka całkowite wypełnianie pralki lub stosowanie odpowiednich programów do niepełnego załadunku, pranie w najniższej możliwej temperaturze, większość obecnie dostępnych na rynku proszków ma swoje optimum działania w 40 0 C, unikanie suszenia nie odwirowanego prania, wymaga to ogromnych nakładów energii. Zmywarka Wykorzystywanie całkowitych możliwości zmywarki do naczyń tzn. uruchamianie po całkowitym wypełnieniu naczyniami Kuchenka elektryczna stosowanie garnków i patelni z prostymi dnami, dopasowanie wielkości garnka do średnicy palnika, używanie przykrywek w trakcie gotowania. Czajnik elektryczny gotowanie tylko takiej ilości wody, jaka jest faktycznie potrzebna 4
Komputer połowę zużytej przez komputer energii zabiera monitor, wyłączanie go wtedy, kiedy nie jest potrzebny (nie dotyczy monitorów LCD), ustawienie systemów komputerowe tak, aby monitor po 10-ciu minutach nie używania przełączał się automatycznie na tryb stand-by, a po 30-tu minutach wyłączał się całkowicie. Zastosowanie wygaszacza ekranu nie zmniejsza zużycia energii przez monitor, po naładowaniu się baterii laptopa wyłączanie go z sieci. Projekt CEECAP Realizowany przez KAPE S.A. w ramach programu Inteligentna Energia - Europa (IEE) Projekt CEECAP Wdrażanie polityki Unii Europejskiej dotyczącej efektywności energetycznej urządzeń AGD w krajach Europy Środkowej i Wschodniej ma za zadanie wspierać kraje Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Polskę, w tworzeniu odpowiednich warunków do wdrażania systemu etykietowania urządzeń AGD oraz strategii zwiększania efektywności energetycznej, zgodnie z prawodawstwem Unii oraz programami związanymi z efektywnością energetyczną. Celem projektu CEECAP jest dostarczenie wiedzy w zakresie wdrażania prawodawstwa pracownikom administracji państwowej oraz innych instytucji, mających wpływ na przepisy dotyczące etykietowania urządzeń, kontrola procesu wprowadzania urządzeń na rynek, jak również zwiększenie zainteresowania producentów, importerów oraz sprzedawców promocją i sprzedażą urządzeń energooszczędnych. Projekt realizowany jest w latach 2006-2008. W ramach projektu wydano w postaci broszur dwa Programy Szkoleniowe, gdzie zawarto informacje na temat przepisów unijnych dotyczących etykietowania urządzeń oraz obowiązków zarówno administracji państwowej jak i producentów, dystrybutorów i sprzedawców urządzeń, wynikających z tych przepisów. Wspomniane programy mogą służyć informacją także konsumentom-potencjalnym nabywcom urządzeń gospodarstwa domowego. Opracowano również dwa Plany Działań wdrażania przepisów etykietowania AGD oraz zwiększania efektywności energetycznej urządzeń skierowane do tych grup docelowych. Plany te będą realizowane w roku 2008. W międzynarodowym konsorcjum projektu współpracują instytucje z Czech, Polski, Rumunii, Bułgarii, Litwy, Austrii, Francji oraz Holandii. Więcej informacji nt. projektu znajduje się na stronie www.ceecap.org oraz www.kape.gov.pl. Oświetlenie Mimo że potrzeby oświetleniowe na ogół nie przekraczają 20% całej energii elektrycznej zużywanej przez gospodarstwo domowe, możliwość uzyskania oszczędności energetycznych są znaczne, gdyż przez zastosowanie energooszczędnych źródeł światła można zaoszczędzić do 80% energii zużywanej na oświetlenie. Najbardziej popularne działania energooszczędne to: Oświetlenie wewnętrzne wymiana żarówek na świetlówki kompaktowe (bez wymiany opraw oświetleniowych) 5
wymiana świetlówek rurowych o średnicy 36 mm na świetlówki rurowe 28 mm (bez wymiany opraw oświetleniowych) zastosowanie układów wysokiej częstotliwości do zasilania świetlówek rurowych (konieczność wymiany układów zasilania, połączona najczęściej z wymianą opraw) dostosowanie oświetlenia do potrzeb, dbanie o czystość opraw, stosowanie urządzenia do regulacji natężenia światła, zastąpienie oświetlenia ogólnego oświetleniem zlokalizowanym, optymalnie wykorzystywanie naturalnego światła dziennego. Oświetlenie zewnętrzne wymiana rtęciówek na sodówki wysokoprężne, przystosowane do pracy w oprawach do rtęciówek (bez wymiany opraw) wymiana rtęciówek na sodówki wysokoprężne (z wymianą opraw) wymiana tradycyjnych sodówek wysokoprężnych na sodówki energooszczędne (bez wymiany opraw najczęściej wymagana wymiana układu stabilizujące) stosowanie sodówek niskoprężnych zamiast sodówek wysokoprężnych lub rtęciówek (konieczność wymiany opraw, często także słupów) Oszczędność kosztów energii przy wymianie trzech zwykłych żarówek 60 W na świetlówki kompaktowe 11 W zł 200 150 100 50 0 500 1000 2000 3000 liczba godzin użytkow ania ośw ietlenia/rok 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 lata oszczędność pieniędzy w ciągu jednego roku (zł) okres zwrotu zakupu świetlówek kompaktowych (lata) Źródło: Opracowanie KAPE.S.A. Tryb stand-by Tryb stand-by to stan gotowości urządzenia pozwalający na włączenie go np. przy pomocy pilota. Dotyczy to urządzeń gospodarstwa domowego, urządzeń biurowych, telewizorów, magnetowidów, DVD, anten satelitarnych, wzmacniaczy antenowych, bojlerów na ciepłą wodę, urządzeń telekomunikacyjnych. Jedno urządzenie generuje koszty 20-30 zł rocznie. Przeciętne gospodarstwo domowe posiada ok. dziesięciu urządzeń, które najczęściej pozostają w trybie stand-by zawsze, gdy nie są używane. Dlatego też, aby uniknąć niepotrzebnego zużycia energii należy wyłączać urządzenie głównym przyciskiem znajdującym się na urządzeniu. Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie przedłużaczy i rozdzielaczy z wyłącznikiem, gdyż można w ten sposób odłączyć od sieci jednocześnie kilka urządzeń. Ogrzewanie 6
Jak już wspomniano około 85% energii zużywanej w gospodarstwach domowych pochłania ogrzewanie oraz przygotowanie ciepłej wody użytkowej. Najbardziej skutecznym sposobem zredukowania zużycia energii potrzebnej do ogrzewania budynku jest przeprowadzenie kompleksowej termomodernizacji, polegającej na: dociepleniu ścian budynku, poprawie stolarki budowlanej (wymiana lub uszczelnienie okien, drzwi), poprawie systemu wentylacyjnego, poprawie sprawności źródeł ciepła, zamianie paliwa zasilającego źródło ciepła (paliwa stałe na węglowodorowe lub energię odnawialną), modernizacji i regulacji sieci ciepłowniczych (dla układów sieciowych), regulacji systemów ogrzewania. Przeciętne wskaźniki poprawy efektywności energetycznej w skutek realizacji przedsięwzięć termomodernizacyjnych w budynkach mieszkalnych Przeciętne zmniejszenie zapotrzebowanie ciepła wskutek termomodernizacji % redukcji wskaźnika zapotrzebowania. na ciepło miasto ocieplenie ścian i stropów wymiana okien termomod. z modernizacją systemów grzewczych wielorodzinne 15,9% 24,7% 47,7% jednorodzinne 36,1% 11,7% 59,6% wieś wielorodzinne 15,9% 22,0% 51,2% Jednorodzinne 40,4% 13,3% 69,5% Źródło: Dane własne KAPE S.A. na podstawie bazy danych 1200 audytów energetycznych UWAGI: Oszacowanie wykonane na bazie wyników obliczeń teoretycznych audytów energetycznych zrealizowanych w ramach ustawy o wspieraniu przedsięwzięć termomdoernizacyjnych. W analizach efektywności wymiany okien uwzględnia się ich wpływ na zmniejszenia strumienia powietrza wentylacyjnego (zgodnie z obowiązującą metodyką określoną w rozporządzeniach). Przeciętne zapotrzebowanie na ciepła określono dla kompleksowej modernizacji oraz optymalizowanych grubości ociepleń i rodzajów wymienianych okien (wg metodyki określonej w rozporządzeniu). Potencjał techniczny zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania mieszkań w Polsce Wyszczególnienie Zapotrzebowanie ciepła do ogrzewania mieszkań wg stanu aktualnego stan na 2004 r. Zapotrzebowanie ciepła do ogrzewania mieszkań po termomodernizacji wg potencjału technicznego Techniczny potencjał termomodernizacji PJ/a PJ/a PJ/a % 7
1 2 3 4 5 Ogółem w Polsce 413,6 260,4 153,2 37,0 Miasta, w tym: 252,3 165,1 87,2 34,6 wielorodzinne 167,3 111,6 55,8 33,3 wielka płyta 74,5 50,4 24,1 32,3 pozostałe 92,9 61,2 31,8 34,2 jednorodzinne 85,0 53,6 31,4 37,0 Wieś, w tym 161,3 95,3 66,1 41,0 wielorodzinne 4,0 2,7 1,3 33,2 jednorodzinne 157,3 92,6 64,7 41,1 Źródło: obliczenia własne KAPE S.A. Obliczenia potencjału technicznego wykonano przy pomocy modelu, w którym uwzględniono następujące przedsięwzięcia termomodernizacyjne budynków: ocieplenie przegród zewnętrznych, poprawa stolarki budowlanej poprzez wymianę okien i drzwi na nowe o najlepszych parametrach technicznych, poprawa systemu wentylacyjnego. Obliczenia oparto o jednostkowe efekty energetyczne zastosowania poszczególnych przedsięwzięć termomodernizacyjnych. W obliczeniach uwzględniono również dokonane przed 2002 r. przedsięwzięcia termomodernizacyjne wyłączając je z obliczeń potencjału technicznego termomodernizacji. Poprzez realizację dostępnych technicznie przedsięwzięć poprawy wykorzystania ciepła do ogrzewania budynków mieszkalnych możliwa jest redukcja zapotrzebowania ciepła do ogrzewania gospodarstw domowych o ok. 37%. Potencjał ten odpowiada szacunkom UE po uwzględnieniu możliwości występowania w Polsce nieco większego potencjału w związku nieco większą jednostkową energochłonnością gospodarstw domowych w przeliczeniu na 1 m 2 powierzchni mieszkalnej. Największy potencjał tkwi w budownictwie jednorodzinnym, zarówno na terenach wiejskich, jak i miejskich. Jest to naturalne, z uwagi na znacznie bardziej niekorzystne cechy konstrukcyjne budynków jednorodzinnych pod względem energochłonności, spowodowane niekorzystnym stosunkiem kubatury ogrzewanej do powierzchni przegród zewnętrznych. Z danych Banku Gospodarstwa Krajowego 1 wynika, że w okresie od 2002 r. do końca roku 2006 2 poddanych termomodernizacji w ramach systemu zawartego w ustawie termomodernizacyjnej zostało ok. 4 900 budynków wielorodzinnych oraz ok. 290 budynków jednorodzinnych. Nie jest znana natomiast dokładna liczba i zakres termomodernizacji w budynkach poza systemem związanym z ustawą termomodernizacyjną. Redukcja zużycia energii cieplnej poprzez działania nieinwestycyjne Znaczną ilość energii potrzebną na ogrzewanie można zaoszczędzić także dzięki działaniom nieinwestycyjnym, na przykład poprzez odpowiednie użytkowanie urządzeń grzejnych. Poniżej podano przykłady działań, prowadzących do zredukowania zużycia energii: 1 Fundusz Termomodernizacji. Informacja dla Komisji Infrastruktury Sejmu RP. Warszawa, sierpień 2006. 2 Dotyczy liczby wniosków na realizację działań termomodernizacyjnych w roku 2006 8
Ogrzewanie stosowanie zaworów termostatycznych, które pozwalają na indywidualne ustawienie temperatury w każdym pomieszczeniu, ogrzewanie pomieszczeń tylko w razie potrzeby wyłączanie ogrzewania w pomieszczeniach nie używanych lub obniżanie w nich temperatury za pomocą termostatu, odpowietrzanie kaloryferów każdorazowo przed rozpoczęciem sezonu grzewczego, ustawienie odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach nie przegrzewanie pomieszczeń, wietrzenie pomieszczeń w sposób krótki i intensywny, ciągłe wietrzenie przy uchylonych oknach jest nieefektywne i prowadzi do niepotrzebnego zużycia energii, zamykanie na noc żaluzji i okiennic, unika się w ten sposób strat ciepła, stosowanie zasłon, ale tylko w obrębie okna, zasłony nigdy nie powinny zasłaniać kaloryferów i zaworów termostatycznych, stosowanie okien z szybami zespolonymi o niskim współczynniku przenikania ciepła (np. k=1,1). Ciepła woda użytkowa używanie prysznica zamiast wanny (w wannie zużywa się jednorazowo 100-200 litrów wody, podczas gdy prysznic zużywa od 5 do 15 l/minutę), dokładne zakręcanie zaworów, unikanie używania bieżącej wody do zmywania naczyń, stosowanie nowoczesnych pralek i zmywarek o wysokiej klasie efektywności energetycznej, dbanie o dobrą izolację rur na ciepłą wodę, stosowanie perlatorów sitek o drobnych oczkach zmniejszających przepływ wody i napowietrzających strumień wody (pozwala to za oszczędność 50% wody), stosowanie odcinaczy dopływu wody raz wyregulowana temperatura wody jest utrzymywana mimo całkowitego jej odcięcia, stosowanie baterii termostatycznych dopiero po osiągnięciu ustawionej przez użytkownika temperatury z wylewki płynie woda. Podsumowanie Udział zużycia energii w gospodarstwach domowych w finalnym zużyciu energii wynosi ok. 33% i wykazuje nieznaczną tendencję wzrostową. W 2002 r. odbiorcy indywidualni zużyli 21 659 GWh energii. To mniej niż przemysł, ale znacznie więcej niż transport, budownictwo czy rolnictwo. Polskie gospodarstwa domowe posiadają znaczny potencjał wzrostu efektywności energetycznej zarówno jeśli chodzi o energię cieplną jak i elektryczną. Największe oszczędności może przynieść podejmowanie kompleksowych przedsięwzięć termomodenizacyjnych, ale znaczny potencjał tkwi także w zmianie zachowań użytkowników energii. Aby przyspieszyć proces zwiększania efektywności energetycznej w polskich gospodarstwach domowych niezbędne jest prowadzenie ogólnokrajowych kampanii informacyjnych na temat możliwości wykorzystania istniejących mechanizmów wspierania wzrostu efektywności energetycznej oraz korzyści ekonomicznych i ekologicznych związanych ze zmianą nawyków użytkowników energii. 9