STRATEGIA ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM NA LATA 2008-2020

STRATEGIA ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM NA LATA 2008-2020 KRAKÓW 2008

Składam serdeczne podziękowania Panu Wójtowi Stanisławowi Gawędzie i Panu Januszowi Piwoniemu Zastępcy Wójta Gminy oraz wszystkim pracownikom Urzędu Gminy Krościenko nad Dunajcem, a nade wszystko wszystkim mieszkańcom gminy, którzy wsparli nas w naszej pracy i udzielili nam cennych wskazówek na etapie konstruowania dokumentu i jego oceny. Zespół opracowujący niniejszy dokument pod kierunkiem mgra inż. Piotra JASIONA Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 2

SPIS TREŚCI: WPROWADZENIE... 4 I. UWARUNKOWANIA I PRZESŁANKI ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM... 10 I.1. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM... 10 I.1.1. POŁOŻENIE, LUDNOŚĆ, HISTORIA... 10 I.1.2. SFERA SPOŁECZNA... 20 I.1.3. GOSPOADARKA... 27 I.1.4. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA... 32 I.1.5. WSPÓŁPRACA REGIONALNA I MIĘDZYNARODOWA... 35 I.1.6. FINANSE... 35 I.2. SPECYFIKA - ATUTY I SŁABE STRONY... 45 I.3. SPECYFIKA SZANSE I ZAGROŻENIA... 52 I.4. SPECYFIKA ANALIZA GŁÓWNYCH PROBLEMÓW... 53 II. PODSTAWOWE DYLEMATY ROZWOJOWE... 55 III. WIZJA GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM... 58 III.1. ZASADY TWORZENIA... 58 III.2. PRIORYTETY ROZWOJOWE... 61 III.3. MISJA GMINY... 61 IV. CELE STRATEGII... 62 CEL STRATEGICZNY I - KONKURENCYJNA GOSPODARKA.... 62 CEL STRATEGICZNY II ROZWÓJ INFRASTRUKTURY I OCHRONA ŚRODWISKA... 66 V. SYSTEM REALIZACJI STRATEGII... 71 Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 3

WPROWADZENIE Wprowadzenie Gmina Krościenko nad Dunajcem. Gmina o ogromnych możliwościach, która stoi przed wielką szansą szybkiego rozwoju i możliwości zdecydowanej poprawy poziomu i jakości życia mieszkańców. Zależy to tylko od nas, od przedsiębiorczości, pracowitości i talentów oraz od skutecznej polityki rozwojowej władz samorządowych. Gminie Krościenko nad Dunajcem, która pragnie dynamicznie się rozwijać, potrzebna jest wizja i strategia rozwoju, która wyznacza i porządkuje cele oraz priorytety w perspektywie średnio-okresowej. Dokument niniejszy STRATEGIA ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM NA LATA 2008 2015 - odpowiada na potrzeby rozwojowe mieszkańców gminy Krościenko nad Dunajcem. Jest sumą ich oczekiwań, dostosowaną do możliwości realizacyjnych, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju i równego dostępu wszystkich do dóbr wspólnych oraz do polityk horyzontalnych Unii Europejskiej. Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 4

Strategia rozwoju gminy jest najważniejszym dokumentem planistycznym, zawierającym długoterminowy program rozwoju gminy. Zadaniem Strategii jest dostosowanie prowadzonej przez samorząd gminy polityki społeczno-gospodarczej do bieżących potrzeb gminy i wzrastających oczekiwań społeczności gminnej oraz do przemian politycznych i gospodarczych zachodzących w kraju. Strategia odpowiada na pytanie: co gmina powinna zrobić, aby funkcjonować i rozwijać się w przyszłości. Wprowadzenie Strategia ukazuje misję, szanse i zagrożenia oraz wyznacza priorytety i określa cele i zadania rozwoju gminy. Wyznaczenie celów i obszarów strategicznych umożliwia efektywną realizację misji gminy. Strategia jest bazą do opracowywania programów operacyjnych, aktualizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów inwestycyjnych oraz corocznych budżetów gminy. Wyznaczone w strategii cele oraz przede wszystkim wskazane priorytety stają się podstawą pracy personelu zarządzającego Gminą w ustalaniu hierarchii zadań. Celów nie należy traktować jako wizji docelowego stanu rozwoju społeczno gospodarczego Gminy, lecz w kategoriach procesów, które mają doprowadzić do pożądanego poziomu rozwoju. Ich realizacja przyczyniać się będzie do rozwoju konkurencyjności Gminy, a także sprzyjać będzie lepszemu zaspokojeniu potrzeb mieszkańców i rozwojowi gospodarki lokalnej. Misja Gminy Krościenko nad Dunajcem odnosi się do człowieka. Człowieka, jako jednostki ze swoimi oczekiwaniami, pragnieniami i celami, a zarazem człowieka jako cząstki społeczności i przestrzeni, w której żyje. To on ma stać się beneficjentem działań publicznych. Nie ma bowiem ważniejszego celu jak zapewnienie człowiekowi godnego życia w przyjaznym otoczeniu. Cele strategiczne dobrano po rzetelnej analizie SWOT, która uwidoczniła mocne i słabe strony Gminy oraz jej szanse i zagrożenia rozwojowe. Wykazano w niej zmianę kierunków strategicznych rozwoju Gminy, która wykorzystując swój kapitalny potencjał, z obszaru rolniczego Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 5

powinna stać się ośrodkiem turystyki kwalifikowanej i drobnego przemysłu, handlu oraz usług. Wprowadzenie Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem uwzględnia zapisy dokumentu strategicznego wyższego rzędu tj. Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007-2013 z 30 stycznia 2006 roku, z których wynika, że o atrakcyjności regionów jako miejsca zamieszkania, pracy i prowadzenia działalności gospodarczej nie decyduje dzisiaj już jedynie ich kapitał fizyczny tradycyjne wyposażenie w infrastrukturę czy bogactwo zasobów naturalnych, ale w co najmniej równym stopniu kapitał ludzki aktywność, poziom wykształcenia, talenty, innowacyjność i umiejętność współpracy mieszkańców oraz kapitał symboliczny poczucie tożsamości i związku z danym miejscem. Podstawy prawne. Strategia Rozwoju wykonana została zgodnie z Ustawą o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz jest spójna z dokumentami strategicznymi kraju i województwa, co jest niezbędne przy ubieganiu się o dofinansowanie inwestycji ze środków budżetu państwa, ze środków wspólnotowych lub innych. Podstawę prawną stanowią następujące dokumenty: Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U.06.227.1658); Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI); Strategia rozwoju kraju 2007 2015; Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007 2013; oraz inne w miarę potrzeb. Strategia jest również spójna z dokumentami Programów Operacyjnych na lata 2007-2013, umożliwiając dzięki temu pozyskanie dofinansowania ze środków UE. Są to między innymi: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 - głównym celem Programu jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 6

tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej; Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 - Program koncentruje się na następujących obszarach: zatrudnienie, edukacja, integracja społeczna, rozwój potencjału adaptacyjnego pracowników i przedsiębiorstw, a także zagadnienia związane z rozwojem zasobów ludzkich na terenach wiejskich, budową sprawnej i skutecznej administracji publicznej wszystkich szczebli, wdrażaniem zasady dobrego rządzenia oraz promocją zdrowia zasobów pracy. Celem głównym jest: umożliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich, poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie dla budowy struktur administracyjnych państwa. Małopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013 jeden z 16 regionalnych programów operacyjnych, jest podstawowym dokumentem operacyjnym służącym realizacji polityki rozwoju regionu. Łączy on w sobie założenia Narodowej Strategii Spójności oraz potrzeby i aspiracje mieszkańców wynikające ze specyfiki i wewnętrznego potencjału Województwa Małopolskiego. Program Współpracy Transgranicznej Polska - Republika Słowacka 2007-2013 gdzie określono wspólne priorytety strategiczne po obu stronach granicy, w tym: rozwój infrastruktury o znaczeniu transgranicznym, rozwój społeczno-gospodarczy oraz wsparcie inicjatyw lokalnych (mikroprojekty) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 dofinansowanie będą mogły otrzymać jednostki samorządu terytorialnego np. na odnowę centrów wsi, zalesianie gruntów oraz rolnicy indywidualni, grupy producenckie i przedsiębiorcy nie będący rolnikami, ale prowadzący działalność na terenach wiejskich. Fundusze Norweskie - środki finansowe w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego są dostępne na realizację projektów w następujących trzech obszarach priorytetowych: promowanie zrównoważonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie i zarządzanie zasobami, rozwój zasobów ludzkich poprzez m.in. promowanie wykształcenia i szkoleń, wzmacnianie w samorządzie i jego instytucjach potencjału z zakresu administracji lub służby publicznej, a Wprowadzenie Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 7

także wzmacnianie wspierających go procesów demokratycznych, Opieka zdrowotna i opieka nad dzieckiem. Wprowadzenie STRATEGIĘ ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM NA LATA 2008 2015 tworzono w dwóch etapach: etap I diagnoza stanu istniejącego, etap II budowanie właściwej strategii rozwoju. Etap I -działania analityczne i diagnostyczne: zebranie materiałów i informacji statystycznych, pochodzących z różnych źródeł (Urząd Gminy, Starostwo Powiatowe w Nowym Targu, Powiatowy Urząd Pracy w Nowym Targu, dostępne dane statystyczne /m.in. GUS, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego/, informacje merytoryczne, uzyskane od urzędników samorządowych), opracowanie szczegółowego dokumentu diagnostycznego opartego na obiektywnej ocenie ekonomicznego charakteru społeczności lokalnej i jej miejsca w gospodarce regionu, uwzględniającego wewnętrzne słabości i zagrożenia, ukazującego potencjał społeczno-gospodarczy oraz szanse pojawiające się w przyszłości, będącego punktem wyjścia do formułowania założeń strategii rozwoju. Etap II - działania nad opracowaniem Strategii Rozwoju Gminy : wyodrębnienie głównych kierunków rozwoju Gminy, przeprowadzenie analizy silnych i słabych stron Gminy dla poszczególnych kierunków rozwoju oraz zewnętrznych szans i zagrożeń dla dalszego rozwoju - analiza SWOT, Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 8

weryfikacja wyników analizy SWOT, weryfikacja głównych kierunków rozwoju, Wprowadzenie określenie celów strategicznych (długookresowych) w poszczególnych kierunkach rozwoju, określenie celów operacyjnych (średniookresowych) dla poszczególnych celów strategicznych. weryfikacja celów strategicznych i operacyjnych w planach operacyjnych dla każdego kierunku rozwoju, określenie działań wdrożeniowych (zadań) w planach operacyjnych dla każdego kierunku rozwoju, Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 9

I. UWARUNKOWANIA I PRZESŁANKI ROZWOJU GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM I.1. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA GMINY KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM I.1.1. POŁOŻENIE, LUDNOŚĆ, HISTORIA Gmina Krościenko nad Dunajcem - gmina wiejska położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. Siedziba gminy m. Krościenko nad Dunajcem. Gmina Gmina zajmuje obszar 57,27 km², stanowi to 3,9 % powierzchni powiatu nowotarskiego (1474,66 km 2 ). Według stanu na dzień 31 grudnia 2006 r. liczy 6.436 mieszkańców, co stanowi 3,5 % ogółu osób zamieszkujących powiat nowotarski (182.484 osób). Gęstość zaludnienia, wynosząca 113 osób/km² jest niższa od średniej powiatu nowotarskiego Obszar i ludność (124/km 2 ). [źródło: Dane GUS z 31.12.2006]. W skład gminy Krościenko nad Dunajcem wchodzą cztery wsie: Sołectwa KROŚCIENKO (z czterema sołectwami Krościenko Centrum, Krościenko Zawodzie, Kąty-Niwki, Tylka - Biały Potok). GRYWAŁD (z dwoma sołectwami Grywałd i Dziadowe Kąty). Grywałd jest jedną z większych wsi, malowniczo położoną w Gorcach u stóp Lubania. Główna jej część rozciąga się wzdłuż doliny Wąskiego Potoku, uchodzącego do Krośniczanki. Składa się z szeregu przysiółków wysoko położonych w Gorcach, a wśród nich Wybraństwo (670 m) i Wymyśle (690 m). Osłonięta od wiatru dolina sprawia, że Grywałd ma specyficzny mikroklimat, z dużą liczbą słonecznych dni. KROŚNICA położona w dolinie rzeki Krośniczanka, u podnóży Lubania. Dolna część wsi położona jest przy drodze wojewódzkiej nr 969, górna sięga w Gorce. Wieś rozciąga się na obszarze położonym na wysokości od około 550-700 m n.p.m. HAŁUSZOWA niewielka wieś położona na północnych stokach Pienin Czorsztyńskich, u podnóża wzniesienia Groń (743 m n.p.m.), na wysokości 625-640 m n.p.m. Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 10

Położenie Położenie Gminy Krościenko nad Dunajcem na tle powiatu nowotarskiego Źródło: Program ochrony środowiska Gminy Krościenko nad Dunajcem Gmina Krościenko nad Dunajcem położona jest w malowniczej kotlinie górskiej na wysokości ok. 420-700 n.p.m. Otoczona masywami górskimi - od południowego zachodu Pieninami od północy Gorcami, zaś od wschodu Beskidem Sądeckim. Leży na brzegu rzeki Dunajec i potoku Krośniczanka. Dolina w której położona jest gmina to dawny średniowieczny trakt komunikacyjny. Obecnie biegnie nią droga wojewódzka 969 Nowy Sącz - Krościenko n. Dunajcem - Nowy Targ. Gmina graniczy ze Słowacją. Gmina Krościenko nad Dunajcem leży pomiędzy trzema Parkami: Pienińskim Parkiem Narodowym, Gorczańskim Parkiem Narodowym i Popradzkim Parkiem Krajobrazowym. Walory przyrodnicze W południowej części gminy Krościenko nad Dunajcem zlokalizowane są Pieniny -mezoregion, będący częścią Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego. Na obszarze regionu panują specyficzne warunki klimatyczne, warunkowane w dużej mierze rzeźbą terenu. Region leży w regionie klimatów górskich. Dolina Dunajca i Krośniczanki oraz podnóża zboczy gór charakteryzuje się klimatem umiarkowanie ciepłym o średniej temperaturze powietrza od 6 do 8 C. Okres wegetacyjny (gdy średnia dobowa temperatura wynosi powyżej 5 C) trwa do 223 dni. Liczba dni z przymrozkiem wynosi od 123 dni. Pora zimowa (przy średniej dobowej temperaturze poniżej 0 C trwa 100 dni. Liczba dni z mgłą Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 11

wynosi 56. Znaczne zróżnicowanie poszczególnych elementów klimatu powoduje, że obszar gminy zaliczany jest to terenów mało korzystnych dla rozwoju rolnictwa. Walory przyrodnicze Na obszarze gminy Krościenko nad Dunajcem pokrywa glebowa jest zróżnicowana, co wynika bezpośrednio ze znacznej zmienności podłoża skalnego, rzeźby terenu, warunków klimatyczno-roślinnych. Powoduje to odrębność budowy geologicznej części pienińskiej (południowej) oraz beskidzkiej (pozostały obszar) terenu gminy. W południowej części gminy dominujący jest udział gleb dwóch typów: rędzin brunatnych, które tworzą siedlisko dla ciepłolubnych buczyn, reliktowych sośnic i ksenotermicznych muraw; gleb brunatnych wykształconych w licznych podtypach, głównie z wapieni jurajskich zalegających w podłożu. Zajmują one znaczne przestrzenie, głównie na północnych stokach Pienin. W części północnej i wschodniej terenu gminy Krościenko nad Dunajcem występują głównie gleby brunatne: wyługowane, pseudobielicowe i gleby glejowe. Wykształciły się z piaskowcowych warstw o spoiwie wapiennym, ilastym oraz marglistym. Blisko połowa gleb na obszarze gminy jest narażona w silnym stopniu na erozję powierzchniową. Wymienione powyżej gleby należą głównie do V i VI klasy bonitacyjnej, najczęściej posiadają słabo rozwinięty profil glebowy. Im wyżej położony teren tym bardziej klasa gleb się obniża; na tych terenach uprawiane są rośliny mało wymagające. Doliny rzeczne (Dunajca i Krośniczanki) wyścielają głównie osady aluwialne wykształcone jako mady rzeczne; pod względem bonitacyjnym są to gleby żwirowe klas IIIa, IIIb i IVa. Są to najlepsze gleby występujące na obszarze gminy, dlatego też uprawiane są tu rośliny o wyższych wymaganiach glebowych. Lasy zajmują blisko 50% obszaru gminy. W północnej i wschodniej części gminy Krościenko występują głównie drzewostany mieszane, w których dominują, w zależności od siedliska, położenia i wysokości nad poziomem morza, buk, jodła, świerk i brzoza. Dominującymi leśnymi typami siedliskowymi są: las górski (zajmujący 73 % ogółu powierzchni leśnej gminy), las mieszany górski (23 %) oraz bór mieszany górski. Na północnych stokach Pienin dominuje buczyna karpacka z jodłą i bukiem, z kolei w niektórych dolinach górskich wykształciły się płaty olszynki karpackiej. W Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 12

rejonie Hałuszowej rosną naturalne drzewostany jodłowo-świerkowe z acidofilnymi gatunkami roślin. W obszarze otuliny Pienińskiego Parku Narodowego znajduje się kilka interesujących zbiorowisk leśnych, a mianowicie buczyna karpacka w wariancie jodłowym, dolnoreglowy bór mieszany jodłowo-świerkowy, zubożałe płaty olszynki karpackiej, jedliny, ciepłolubna buczyna storczykowa. Szczególnie atrakcyjne są reliktowe laski sosnowe stanowiące najbardziej kserotermiczne zbiorowisko leśne Pienin. Walory przyrodnicze Fauna jest typowa dla całego pasma Beskidów. Występują tutaj takie zwierzęta jak jelenie, sarny, dziki, rysie czy wilki. Od 1984 roku można tu spotkać także niedźwiedzia, który prawdopodobnie przywędrował tutaj z okolic słowackiego Spisza. Z ptaków występują tutaj m.in. orzeł przedni, myszołów, trzmielojad, kobuz, jastrząb, sowy (różne gatunki) oraz kuraki leśne. W Krościenku nad Dunajcem kończy się spływ łodziami flisackimi przez Przełom Dunajca, będący osobliwością krajobrazową na skalę międzynarodową. Druga rzeka Krośnica bierze swój początek na stokach Lubania, a dolina rzeki stanowi granicę między Pieninami a Gorcami. Przyjmuje na swym biegu liczne potoki spływające ze zboczy obydwu masywów górskich. Głównymi dopływami Krośniczanki są potoki lewostronne: Wąski, Lubański i Czarna Krośnica. Cennym składnikiem środowiska przyrodniczego są źródła mineralne, znajdujące się na Zawodziu tj. na prawym brzegu rzeki Dunajec. Źródła "Stefan", "Michalina", "Maria", "Dzikie" są to szczawy alkaliczno-słone. Niezwykła skuteczność tych wód sprawdza się przy wspomaganiu leczenia schorzeń dróg oddechowych i płuc, nieżytów narządów trawienia, skraca również rekonwalescencje. Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1259 kiedy to błogosławiona księżna Salomea ukrywała się z zakonnicami w zamku w Pieninach podczas drugiego najazdu Tatarów. Walory historyczno kulturowe Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 13

Samo położenie geograficzne zapewniło miasteczku duże znaczenie już w czasach średniowiecznych. Świadczy o tym chociażby wzmianka Długosza o mieście Chroszczeyenku z 1287 roku.tadeusz Ładogórski podaje, że w 1340 roku rektor kościoła w Krościenku zapłacił świętopietrze. Parafia liczyła wtedy 210 dusz i obejmowała Oppidum (miasto) Krościenko, wieś Tylkę i osadę Ver (Prawda).Krościenko leży przy starym szlaku handlowym z Sącza do kotliny nowotarskiej. W 1348 roku Kazimierz Wielki, który lokował na prawie magdeburskim miasto, noszące przez pierwsze lata nazwę "Crosno", wypowiedział przy tym znamienite słowa: Walory historyczno kulturowe "To wspaniałe dzieło, które dokonać postanowiliśmy na pożytek Naszego Królestwa, powinno być wiekuiście trwale i silne, co My Kazimierz z Bożej łaski Król Polski niniejszym oznajmujemy powszechności obecnej i przyszłej." I nie pomylił się król Kazimierz, mimo zawieruch dziejowych miasto Krościenko przetrwało 651 lal. Nie zachował się niestety akt lokacyjny Crosna nad Chrostnicą, który spłonął podczas najazdu husytów. Później miejscowość zaczęto nazywać Krościenkiem. Z okresu lokacji pochodzi dzisiejszy układ ulic i rynek w centrum miasteczka. Akt lokacyjny przyznawał mieszczanom wolniznę od podatków na 20 lat, zezwalał na łowienie ryb w rzekach w obrębie miasta, wycinanie drzew na własne potrzeby i polowanie na zwierzynę w lasach królewskich. Jednakże od XVI wieku przywileje te były ograniczone przez kolejnych królów i starostów czorsztyńskich, zaś powinności wzrastały. Od początku swego powstania Krościenko stało się ważnym ośrodkiem, przez które przebiegał słynny trakt Via Regia, którym z północy na południe przemierzały orszaki królewskie i karawany kupców. Tędy też w pogoni za świętą Kingą, podążały tatarskie czambuły. Święta Kinga, założycielka zakonu klarysek w niedalekim Starym Sączu, schroniła się na zamku pienińskim. Z wydarzeniem tym związanych jest wiele ciekawych legend. Na pamiątkę zaś tej bytności księżnej krakowskiej w Pieninach, obwołano Kunegundę patronką Pienin i Krościenka. Według Długosza i Staropolskiego w pobliżu Krościenka miały się znajdować pokłady złota, Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 14

ściągające tu licznych poszukiwaczy. Od 1565 r. przy tutejszej parafii funkcjonowała szkoła. Zdolniejsi i zasobniejsi uczniowie kontynuowali naukę w kolegium pijarskim w pobliskim Podolińcu. Przełom XVII i XVIII w. to okres zastoju i upadku miasteczka. Krościenko podzieliło los wielu innych polskich miast, przeżywając okres wojen, oraz towarzyszących im pożarów i zaraz. Zwłaszcza zaraza z II połowy XVII wieku miała dla miasta fatalny skutek. Doszło wówczas do niemal całkowitego wyludnienia Krościenka. Miasto ucierpiało też w czasie walk z Kozakami. Gospodarkę mieszczan rujnowały częste przemarsze wojsk i epidemie dżumy. Handlu krościeńskiego nie uratowały nowe przywileje, otrzymane od króla Augusta III. Do funkcjonujących już od XVI w. jarmarków w Zielone Świątki i na Wszystkich Świętych, dodano wówczas jarmarki na św. Annę i na św. Michała. Walory historyczno kulturowe Przez całe wieki Krościenko z racji swego położenia przy szlaku handlowym odgrywało rolę centrum gospodarczego dla całych Pienin. W mieście funkcjonował samorząd miejski pod kontrolą starostów czorsztyńskich, którzy niejednokrotnie dali się we znaki mieszkańcom. Ponuro w dziejach miasta zapisał się zwłaszcza starosta Baranowski, wielki okrutnik, gwałtownik i niemiłosierny zdzierca, zarazem odnowiciel czorsztyńskiego zamku Ciekawą profesją mieszkańców Krościenka było flisactwo. Spławiano tratwami drewno i towar aż do Gdańska, ale najczęściej do Korczyna lub Szczucina na Wisłą. Zawód ten nie był łatwy ani bezpieczny. Spław drewna z Pienin ograniczono po powstaniu Pienińskiego Parku Narodowego, a budowa zapór w Rożnowie i Czchowie uniemożliwiła całkowicie spław. Tradycje flisackie sprawiły, że zaczęto zarobkować, przewożąc letników na tratwach przełomem Dunajca. W latach 1768-1770 w okolicach Krościenka działały oddziały konfederatów barskich i ścigające je oddziały rosyjskie. Wyprzedzając rozbiory, w 1770 roku, Austria pod pozorem tworzenia kordonu sanitarnego przyłączyła przygraniczne tereny polskie (w tym Krościenko) do Węgier, a w 1772 r. do Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 15

Galicji. Po I rozbiorze Polski Krościenko, jako królewszczyzna, zostało przejęte przez c.k. skarb Austrii. Wkrótce poszczególne dobra zostały wystawione na sprzedaż i dostawały się w ręce prywatne. W 1822 roku Krościenko wraz z przyległymi dobrami zakupiła rodzina Grossów. To właśnie dzięki ich inicjatywie zaczęto zwracać uwagę na występujące tu źródła wód mineralnych. Miejscowa ludność od wieków czerpała w Potoku Szczawnym tzw. "kwaśną wodę". Skład chemiczny wody przypominał skład słynnego źródła Selter w Ems. W tym samym roku rozpoczęto budowę łazienek, a wodę ujęto w drewniane ocembrowanie i zaczęto wywozić do aptek w Krakowie i Lwowie. Pojawili się też pierwsi kuracjusze. Jednakże konkurencja Szczawnicy i kłopoty finansowe właściciela sprawiły, że Zakład wypuszczono w dzierżawę faktorom żydowskim. Ci z kolei nie inwestowali w urządzenia. Dopiero w drugiej połowie XIX w. znowu zaczęli napływać do Krościenka goście. W 1934 roku władze państwowe uznały Krościenko za uzdrowisko. Do kuracji używano wody z dwóch źródeł "Stefan" i "Michalina". W 1963 roku źródła upaństwowiono i przekazano pod zarząd PPU Szczawnica. w 1977 roku przystąpiono do modernizacji ujęć wód. Od 1980 roku można znów korzystać ze zdrojów "Stefan", "Michalina" oraz ze źródła "Maria". Na rynku wybudowano stylową studnię, do której podłączono wodę źródlaną "Ziemróźkę", wypływającą w Pieninach. Henryk Gross w 1827 roku ujął zdroje "Anna" i "Michalina" i zbudował na Zawodziu małe łazienki wraz z zakładem leczniczym. Niestety, Krościenku nie był dane przerodzić się w sanatorium, odkryte tu źródła mineralne miały bowiem zbyt małą wydajność, a dynamicznie rozwijająca się Szczawnica odbierała kuracjuszy. W okresie autonomii galicyjskiej, czyli w latach 1867-1918 nawiązywano chętnie do tradycji narodowych i uroczyście świętowano rocznice historyczne. Tak działo się w całej Galicji, zatem i w Krościenku. Z okazji dwusetnej rocznicy zwycięstwa pod Wiedniem w ścianie ratusza wmurowano marmurową tablicę pamiątkową, a w 1898 r. umieszczono obok niej płytę ku czci Adama Mickiewicza. Szczególnie uroczyście obchodzono pięćsetną rocznice bitwy pod Grunwaldem. W 1910 roku na tzw. Małym Rynku umieszczono popiersie Jagiełły dłuta Władysława Druciaka. W 1859 roku szczegółową analizę chemiczną zdrojów przeprowadził Aleksandrowicz, w tym samym roku Walory historyczno kulturowe Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 16

odwiedził też Krościenko dr Józef Dietl, wielki znawca wód mineralnych. Mimo że Krościenko nie rozwinęło na większą skalę wydobycia wód, przybywali tu coraz częściej nie tyko kuracjusze, ale i turyści, urzeczeni pięknym położeniem miasta, jego łagodnym klimatem i bliskością Pienin. Powoli miasto przekształcało się w miejscowość uzdrowiskowo - turystyczną. Grossowie wkrótce sprzedali majątek, który od 1835 roku dzierżyła Teofila Cichulska, a po niej Michał Kulig i rodzina Dziewulskich. Ciekawe wydarzenie w historii miasta miało miejsce w kwietniu 1840 roku, kiedy to miasteczko nawiedziło wcale nie małe trzęsienie ziemi, odczuwalne nawet w Maniowach. Walory historyczno kulturowe W okresie międzywojennym Krościenko na dobre stało się miejscowością letniskową, a liczba odwiedzających je turystów sięgnęła 2500 osób. Oprócz tego stało się też bazą wypadową w utworzony w 1932 roku Pieniński Park Narodowy. Był to pierwszy w Polsce park narodowy, a zarazem pierwszy w Europie pograniczny park narodowy. Niestety w tym samym 1932 roku ze względu na zbyt małą liczbę mieszkańców Krościenko straciło prawa miejskie i stało się gminą. Piękną kartę w dziejach historii swego miasta zapisali Krościeńczanie w czasie II wojny światowej. Już w pierwszych dniach okupacji stawili opór hitlerowcom. Tędy wiodły kurierskie szlaki Franciszka Koterby, odznaczonego po wojnie Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Mieszkańcy ponieśli wiele ofiar, jednak honor i głęboki patriotyzm nie pozwalały im na kolaborację z okupantem. W 1942 roku powstała tajna organizacja "CENTRALA", która pod dowództwem ówczesnego wójta inżyniera Władysława Grotowskiego walczyła przeciwko hitlerowskiej akcji "Goralenvolk". W latach sześćdziesiątych, twórca Ruchu "Światło-Życie", sługa boży ks. Franciszek Blachnicki zakupił w Krościenku dom przy ul. Kościuszki 28, tworząc w nim jeden z pierwszych ośrodków Ruchu. Od tego czasu Krościenko stało się jego centrum. Celem Ruchu jest odnowa życia religijnego. Ruch obejmuje dzieci, młodzież i rodziny. Najbardziej widocznym z zewnątrz przejawem działalności Ruchu są letnie rekolekcje oazowe. Po wojnie Krościenko kontynuowało swój rozwój w kierunku ośrodka turystycznego. W styczniu 1973 roku Krościenko zatraciło swą tożsamość, przez połączenie go z pobliską Szczawnicą i przez 10 lat występowało jako Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 17

dziwny sztuczny twór Szczawnica - Krościenko. Zdecydowana większość mieszkańców Krościenka była przeciwna temu połączeniu, powstał 12 osobowy Komitet Obywatelski, którego przewodniczącym został dr Eugeniusz Rustanowicz. Po dwóch latach bojów tej organizacji o odzyskanie suwerenności, 2 listopada 1982 roku herb Królewskiego Miasta Krościenka ponownie ozdobił krościeński ratusz. Walory historyczno kulturowe Dzisiejsze Krościenko to przepiękna, malownicza miejscowość turystyczna, pełna pensjonatów, domów wczasowych i kwater prywatnych, czekających na gości z Polski i Europy. GRYWAŁD Miejscowość ta występuje w dokumentach po raz pierwszy w roku 1330 jako Grünewald, czyli Zielony Las. Parafia tutejsza powstała przed rokiem 1330 i była fundacją królewską. Jej tradycje zdaniem historyków sięgają wieku XIII. Legenda mówi natomiast, że na miejscu dzisiejszej świątyni miała znajdować się pogańska gontyna. Na mocy przywileju króla Zygmunta III Wazy z roku 1591 sołtystwo wsi Grywałd otrzymała rodzina Grywałdzkich. KROŚNICA Powstanie wsi datuje się na wiek XVI, była typową wsią górską, której mieszkańcy utrzymywali się z pasterstwa. Stanowiła własność królewską, wchodząc jak cała okolica w skład starostwa czorsztyńskiego. HAŁUSZOWA Wieś powstała stosunkowo późno - w źródłach pisanych pojawia się dopiero na pocz. XVII w. Wchodziła w skład starostwa czorsztyńskiego, mieszkańcy utrzymywali się gospodarki pasterskiej. Przez wieki Hałuszowa była małą osadą. Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Krościenku. Od roku 1350 Krościenko posiadało parafię i drewniany kościół, który niestety cztery lala później spłonął. Dzisiejsza świątynia swe korzenie ma jeszcze w gotyku, większa jej część pochodzi jednak z wieku XVI. Z XIV wieku pochodzi prezbiterium kościoła, o czym świadczy charakterystyczne dla gotyku sklepienie krzyżowe. Nawa kościoła jest dużo późniejsza i datowana jest na rok około 1550. Kościół przebudowano także w XVII wieku nadając mu cechy barokowe. W 1665 roku dobudowano także istniejący do dziś przedsionek. W kościele odkryto wspaniałą polichromię, częściowo gotycką. Na ścianach prezbiterium znajdują się fragmenty niezwykle cennej XIV wiecznej polichromii przedstawiającej sceny z życia ś. Barbary. Przy ołtarzu głównym zachowała się scena przedstawiająca Ukrzyżowanie, datowana na rok 1490. Polichromię odkryto również na ścianach nawy głównej. Są to malowidła Jakuba Koraba z Nowego Targu, pochodzące z 1589 roku, przedstawiające sceny z Pisma Świętego, przeznaczone dla tych, którzy nie potrafili czytać. Jest więc to popularna w tamtych czasach Biblia dla biednych. Będąc w kościele warto zwrócić uwagę na kamienną, gotycką chrzcielnicę z orłem, którą prawdopodobnie ofiarował w 1493 roku król Jan Olbracht. Na belce tęczy umieszczono krucyfiks wyrzucony przez wody Dunajca podczas powodzi Zabytki Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 18

w 1841 roku. Zabytki Cmentarz wojenny nr 377 w Krościenku nad Dunajcem. Kościół Chrystusa Dobrego Pasterza z 1982 r. zbudowany nad Dunajcem, nowy, wkomponowany w krajobraz gór otaczających Krościenko: prezbiterium, nawa główna i wieża, w formie architektonicznej przypominają główny szczyt Pienin - Trzy Korony; na wieży 3 dzwony. Zabytkowa zabudowa Rynku. Znajduje się ona w pierzei południowej, gdzie stoją cztery ponad stuletnie domki mieszczańskie oraz siedziba władz gminy, budynek z charakterystycznymi dla Krościenka rzeźbionymi balkonami. Kaplica świętego Rocha, pochodząca z lat 1710 1723, stoi przy ulicy Jagiellońskiej, w pobliżu pomnik postawiony w 1910 roku, w 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem, przedstawiający popiersie Władysława Jagiełły Stary cmentarz z grobami ostatnich właścicieli Krościenka - Dziewolskich. Kaplica wotywna Przemienienia Pańskiego z 1710 roku przy ulicy Zdrojowej na Zawodziu. Pozostałości dawnego folwarku i pozostałości po parku, przy ulicy Kościuszki. Kaplica Świętej Kingi, zbudowana w z okazji 600-lecia śmierci Świętej Kingi, dla upamiętnienia i uczczenia jej pobytu w Pieninach. Figurę Patronki Pienin, naturalnej wielkości wyrzeźbił w piaskowcu Władysław Druciak, syn miejscowego kierownika szkoły. Jest to kaplica-grota. Corocznie w Pieninach ma miejsce ku czci Świętej uroczystość odpustowa, na którą licznie przybywają miejscowi i pątnicy z okolicy. Drewniany kościół świętego Marcina w Grywałdzie. Stojący w pięknym otoczeniu kościół drewniany z XIV-XV nazywany "bratem kościoła z Dębna". Budowla ta o charakterystycznej dla gotyku podhalańskiego konstrukcji zrębowej została przebudowana w XVII wieku. Dobudowano wówczas wieżę, z nadwieszoną izbicą oraz soboty wokół kościoła. Wewnątrz zachowała się piękna polichromia z roku 1618. W ołtarzu głównym uwagę zwraca późnogotycki tryptyk z początku XVI wieku. Przedstawia on postacie św. Marcina patrona kościoła, św. Anny Samotrzeciej oraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Znajdował się tu także posąg Marii, zaliczany do grupy gotyckich Pięknych Madonn. Niestety, podczas ostatniej wojny został zrabowany przez Niemców. W grywałdzkim kościółku znajduje się także wczesnobarokowy ołtarz boczny i posąg Matki Boskiej Różańcowej z XVII wieku. Muzeum Przyrodnicze Pienińskiego Parku Narodowego Kaplica na Kopiej Górce. Spoczywają w niej doczesne szczątki założyciela Ruchu światło-życie, sługi Bożego ks. Franciszka Blachnickiego Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 19

I.1.2. SFERA SPOŁECZNA Stan ludności w gminie, wg danych GUS na dzień 31 XII 2006 roku wyniósł 6.436 osób, w tym 3.307 kobiet (51,26 % ogółu ludności). Ludność gminy stanowi 3,5 % ogółu ludności powiatu nowotarskiego i odpowiednio 0,39 % ludności województwa małopolskiego. W okresie ostatnich lat obserwuje się powolny wzrost liczby mieszkańców w gminie, a mianowicie stan ludności wynosił: w 2000 roku 6.255 osób, w 2001 roku 6.276 osoby, w 2002 roku 6.327 osób, w 2003 roku 6.333 osób, w 2004 roku 6.362 osób a w 2005 roku nieznacznie więcej niż obecnie bo 6.463 osoby. Demografia WIEK MIESZKAŃCÓW LICZBA OSÓB ODSETEK Ogółem 6.451 100 % 0 7 lat 606 9,4 % 8 18 lat 1.018 15,8 % 19 65 lat 3.962 61,4 % Powyżej 65 lat 865 13,4 % Struktura mieszkańców Gminy ze względu na wiek (GUS 31.12. 2006) W 2006 roku przyrost naturalny wyniósł 1,9 osoby na 1000 ludności, podczas gdy wskaźnik dla powiatu nowotarskiego wyniósł 3,3 a dla województwa małopolskiego 1,2 osoby. W 2006 roku na 1000 ludności było: 10,6 urodzeń żywych (10,7 powiat nowotarski, 10,0 województwo małopolskie) oraz 8,7 zgonów (7,4 powiat nowotarski, 8,8 województwo małopolskie). WYSZCZEGÓLNIENIE GMINA POWIAT WOJEWÓDZTWO OSÓB % OSÓB % OSÓB % Ludność 6 451 100 182 165 100 3 271 206 100 Mężczyźni 3 144 48,74 89 039 48,88 1 585 917 48,48 Kobiety 3 307 51,26 93 126 51,12 1 685 289 51,52 Kobiety na 100 mężczyzn 105-105 - 106 - Ludność gminy Krościenko nad Dunajcem na tle ludności powiatu nowotarskiego i województwa małopolskiego Dane wg GUS stan na 31.12.2006 r. Strategia Rozwoju Gminy Krościenko nad Dunajcem 20