Materiały szkoleniowe dla uczestników podstawowego kursu jaskiniowego 23.02.2015

Sopocki Klub Taternictwa Jaskiniowego Materiały szkoleniowe dla uczestników podstawowego kursu jaskiniowego 23.02.2015 SKTJ Sopot, 81-838 al. Niepodległości 771

Historia taternictwa jaskiniowego Historia eksploracji tatrzańskiej Zaczynając prawie od początku, koniecznie jest podanie do wiadomości, że w Tatrach nie było człowieka prehistorycznego. W związku z tym w jaskiniach tatrzańskich nie ma stanowisk archeologicznych dokumentujących bytność tamże przodków Homo Sapiens. Niektóre otwory jaskiń znane były z pewnością od czasów, kiedy pierwsi myśliwi i pasterze zaczęli zachodzić w Tatry. Do wnętrza jaskiń nie zapuszczano się jednak z obawy przed ciemnością i tajemniczym światem strachów i duchów. Pierwsze wyprawy w głąb jaskiń wiążą się prawdopodobnie z działalnością górniczą, która po polskiej stronie Tatr szczególnie intensywna była w XVI wieku w Dolinie Kościeliskiej. Do jaskiń zapuszczali się także poszukiwacze skarbów. Szukali oni tam głównie żył złota i zbójeckich talarów. Jaskinie tatrzańskie stały się obiektem badań mniej więcej równolegle z początkiem ekspansji turystycznej w Tatrach. Wraz z rozwojem turystyki następował wzrost zainteresowania jaskiniami. Pierwszym człowiekiem o którym wiadomo, że zwiedził jaskinię wyłącznie dla wrażeń estetycznych był poeta Seweryn Goszczyński. W dniach 22-23 sierpnia 1832 roku usiłował on samotnie zgłębić tajemnice Jaskini Wodnej pod Pisaną. Pochodzenie tej jaskini opisał i wytłumaczył wszechstronny badacz Tatr, geolog Ludwik Zejszner. To właśnie Zejszner był autorem pochodzącej z 1949 r. pierwszej informacji o Jaskini Kasprowej Niżniej. Dwie ostatnie dekady XIX wieku stały się przełomowym okresem w historii badań jaskiniowych w Tatrach. Gotfryd Ossowski, paleontolog i archeolog, uprzednio prowadzący badania wykopaliskowe w jaskiniach Wyżyny KrakowskoWieluńskiej, zachęcony bogatymi znaleziskami kości zwierząt i wyrobów ludzkich, postanowił przeprowadzić podobne badania w jaskiniach tatrzańskich. W tym celu w latach 1881-1882 dwukrotnie odwiedził Zakopane. Przewodnicy - górale oprowadzili go po znanych im jaskiniach. Opisy wielu jaskiń (m.in. Jaskini Goryczkowej i Zimnej) Ossowski umieścił w pisemnych sprawozdaniach. Za najbardziej interesującą do badań archeologicznych uznał on Jaskinię Magurską. W tym samym czasie Jan Gwalbert Pawlikowski rozpoczął popularyzację wiadomości o jaskiniach. Gorąco zachęcał turystów do ich zwiedzania. Odkrył kilka zupełnie nieznanych wówczas jaskiń, zaś w kilku wcześniej znanych (Wodna pod Pisaną) dotarł do niektórych miejsc jako pierwszy. Mimo że działalność Pawlikowskiego nie miała naukowego charakteru, należy uznać ją za ważną, choćby dlatego, że stanowiła znaczący fundament pod przyszłe naukowe poznanie podziemi Tatr. W 1887 r. liczba znanych w Tatrach Polskich jaskiń wzrosła do 30, a zainteresowanie nimi stało się powszechne. Z inicjatywy J. G. Pawlikowskiego udostępniono do zwiedzania Jaskinie Mylną i Raptawicką. W latach następnych stan znajomości jaskiń tatrzańskich niewiele się zmienił. Dopiero na początku XX wieku naukowcy zwrócili większą uwagę na jaskinie. Badania w jaskiniach prowadzili wtedy: geolog Wiktor Kuźniar, paleontolog Eugeniusz Kiernik i zainteresowany florą jaskiniową botanik Antoni Żmuda. W początkach XX wieku eksploracja jaskiń przyciągnęła taterników. Mariusz Zaruski, późniejszy założyciel Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, dotarł wraz z

towarzyszami do Jaskini Juhaskiej, położonej w północnej ścianie Giewontu. W tym samym roku Mariusz Zaruski i Jakub Wawrytko poszukując zaginionej Aldony Szystowskiej dokonali pierwszego przejścia pionowej jaskini w Tatrach - Jaskini Rozpadłej. W 1908 r. M. Zaruski wraz z Tadeuszem Korniłowiczem i Józefem Oppenheimem odkryli górne piętro Jaskini Kasprowej Niżniej, używając przy tym liny do asekuracji i zjazdów. Jako że M. Zaruski posługiwał się w jaskiniach sprzętem taternickim (liny, pętle, raki, czekany) oraz stosował techniki taternickie, można go uznać za pierwszego taternika jaskiniowego w Polsce. W 1913 r. nowy rozdział w poznaniu jaskiń tatrzańskich otwiera pojawienie się braci Stefana i Tadeusza Zwolińskich, którzy zaczęli prowadzić działalność speleologiczną na terenie Tatr Polskich i Słowackich. Ich pierwszymi pracami było przeprowadzenie pomiarów Jaskini Magurskiej i dokonanie niewielkich odkryć w Jaskini Zimnej. Działalność na szerszą skalę rozpoczęli w 1921 roku. Odkryli wtedy wiele nieznanych jaskiń, m.in. Przeziorową, Kasprową Średnią i Piwnicę Miętusią. Równolegle prowadzili dokumentację tych odkryć, sporządzając plany i przekroje. Ożywienie ich działalności nastąpiło po 1934 roku, z chwilą przyznania im dotacji na prowadzenie badań. W tym okresie odkryto wiele nowych jaskiń, spośród których należy odnotować: Kamienne Mleko, Miętusią i Mroźną. W kilku znanych już jaskiniach (Mylna, Zimna, Wodna pod Pisaną, Lodowa w Ciemniaku) poznano nowe ciągi. Oprócz licznych prac eksploracyjnych bracia Zwolińscy rozważali możliwość udostępnienia którejś z jaskiń dla ruchu turystycznego. Prowadzono wówczas wiele badań naukowych w jaskiniach: Antoni Wrzosek zajmował się zjawiskami krasowymi, Jan Stach obserwował owady, a Edward Niezabitowski prowadził badania paleontologiczne. Na początek lat 50. datuje się narodziny nowoczesnego taternictwa jaskiniowego. Wtedy to w Krakowie powstał Klub Grotołazów, zrzeszający młodych aktywnych ludzi, których ambicją było odkrywanie i badanie nieznanych jeszcze jaskiń lub trudno dostępnych partii w znanych już jaskiniach. Początkowo działalność grotołazów krakowskich skupiła się na pionowych fragmentach Jaskini Miętusiej, w której w wyniku prac eksploracyjnych uzyskano rekordową w Polsce głębokość 213 metrów. Późniejsza działalność Klubu Grotołazów objęła również jaskinie: Zimną, Kasprową Niżnią, Szczeliną Chochołowską, Miętusią Wyżnią i Wysoką. Zazwyczaj odkrywano tam partie, których eksploracja przed wojną była niemożliwa ze względu na brak znajomości technik wspinaczkowych. Kazimierz Kowalski, jeden z założycieli i liderów Klubu Grotołazów, wydał w latach 1951-1953 3-tomowe dzieło pt. Jaskinie Polski. Była to pierwsza praca mająca charakter inwentaryzacyjny. Tom drugi zawierał szczegółowe opisy 70 jaskiń tatrzańskich. Działalność jaskiniową po II wojnie światowej należy raczej utożsamiać nie z konkretnymi osobami czy małymi grupkami, lecz z dobrze zorganizowanymi klubami speleologicznymi. Po pionierskich dokonaniach grotołazów krakowskich, uaktywnili się przedstawiciele klubów z innych większych miast Polski. Członkowie Koła Jaskinioznawczego PTTK w Zakopanem odkryli nowe partie w Jaskini Zimnej i szereg nowych obiektów w rejonie Wąwozu Kraków. W lipcu 1959 r. grotołazi zakopiańscy odkryli Jaskinię Śnieżną. To wydarzenie zapoczątkowało okres odkryć innych jaskiń o rozwinięciu aven i gouffre w masywie Czerwonych Wierchów. Tak więc w 1960 r. Janusz Flach z Zakopanego odkrył dwie jaskinie w pionowych zerwach Dolinki Mułowej - Ptasią Studnię i Lodową Litworową. W 1961 r. grotołazi wrocławscy z Sekcji Grotołazów AKT ZSP (Roman Bebak, Janusz Fereński,

Janusz Rabek) odkryli Jaskinię Czarną, przez wiele lat uznawaną za najdłuższą w Polsce. W tym samym roku odkryto także kolejną dużą jaskinię w masywie Czerwonych Wierchów - Wielką Litworową. Odkrywcą był Edward Krauzowicz z Zakopanego. W lipcu 1966 r. w stoku Małołączniaka odkryto nieduży otwór Jaskini Nad Kotlinami. Kilka lat później połączono tę jaskinię z Jaskinią Śnieżną i w ten sposób utworzono system Jaskini Wielkiej Śnieżnej. W lipcu 1968 r. grotołazi poznańscy (Czesław Majchrowicz, Janusz Nickowski) z Sekcji Grotołazów AKT odkryli jaskinię Bańdzioch Kominiarski - największą jaskinię masywu Kominiarskiego Wierchu. Okres lat 70. był intensywnym etapem poznawania (odkrywania) nowych partii w znanych już jaskiniach. W latach 80. grotołazi z Katowickiego Klubu Speleologicznego odkryli większość ciągów systemu jaskiniowego Wysoka - Za Siedmiu Progami. Ostatnią z wielkich jaskiń tatrzańskich - Jaskinię Kozią, położoną w masywie Krzesanicy odkryto w 1983 r. W dwa lata później członkowie Krakowskiego Klubu Taternictwa Jaskiniowego rozpoczęli jej intensywną eksplorację. Wielkich odkryć dokonano także w znanej od 1959 r. Śnieżnej Studni. W 1995 r. Zakopiańczycy pod kierownictwem Krzysztofa Dudzińskiego poszerzyli przejście w niewielkiej do tego czasu Studni w Kazalnicy. W wyniku tego działania i kolejnych odkryć, jaskinia ma dziś ponad 1000 m długości i 240 m deniwelacji. W 2002 roku grotołazi z Nowego Sącza w niedużej do tego czasu Jaskini Małej w Mułowej odkryli partie sprowadzające aż na 555 m. Działalność polskich grotołazów poza granicami kraju Pierwszy zorganizowany wyjazd zagraniczny mającym charakter wyprawy jaskiniowej odbył się w dniach 7-24.03.1955 r. Wtedy to 10-ciu polskich grotołazów eksplorowało okolicę Studni Plevy w Jaskini Bielskiej w Czechosłowacji. Dokonali wtedy także przejść jaskiń w Tatrach Bielskich, Tatrach Zachodnich, Niżnich Tatrach i Słowackim Raju. Było to wydarzenie przełomowe, gdyż jeszcze w latach 50. zorganizowano szereg wypraw do jaskiń Czechosłowacji, Bułgarii, Francji i NRD. Bez wątpienia najbardziej przełomowym wydarzeniem w dziejach naszego speleoalpinizmu była wyprawa do Gouffre Berger. W dniach 31.07.-11.09.1956 r. 5-osobowa grupa polska (Andrzej Chodorowski, Oleg Czyżewski, Teresa Janasz, Kazimierz Kowalski, Mieczysław Mielcarski) brała udział w międzynarodowej wyprawie eksploracyjnej zorganizowanej przez Speleo-Groupe CAF (kierownik Fernand Petzl). W czasie wyprawy odkryto ciągi sprowadzające na głębokość -1122 m. Spośród Polaków jedynie K. Kowalski dotarł do syfonu końcowego. Po raz pierwszy w dziejach eksploracji jaskiniowej przekroczono magiczną głębokość 1000 metrów, osiągając głębokościowy rekord świata, który utrzymał się przez kolejne 10 lat (w 1966 r. rekord został pobity w pirenejskiej Pierre Saint Martin). Pierwszą wyprawą poza kontynent europejski była 10-osobowa ekspedycja eksploracyjnonaukowa na Kubę. Wyprawą która odbyła się w dniach 26.09.1961-04-02.1962 r. kierował Maciej Kuczyński. Odkryto łącznie 20 km korytarzy. Wyprawa do Gouffre Berger z 1956 roku zaowocowała nawiązaniem doskonałych stosunków z Francuzami, które utrzymują się po dzień dzisiejszy. Umożliwiło to naszym grotołazom

dynamiczny rozwój technik jaskiniowych oraz dało możliwość odwiedzania najciekawszych jaskiń we Francji. Tak więc już w 1957 r. (7.08-6.09) Polacy mogli zorganizować samodzielną wyprawę do trzeciej pod względem głębokości jaskini świata Dent de Crolles (kier. Oleg Czyżewski). W dniach 5.08-13.09.1966 r. 10-osobowa wyprawa kierowana przez Macieja Kuczyńskiego dokonała 4. przejścia Gouffre Berger. 4 osoby doszły wtedy do syfonu końcowego na -1122 m. Kolejne lata związane są z działalnością naszych rodaków w jaskiniach austriackich, głównie w Alpach Salzburskich. We wrześniu 1969 roku mała, czteroosobowa wyprawa STJ KW Zakopane, kierowana przez Christiana Parmę pojawiła się u stóp masywu Hoher Göll. Mimo kiepskiego wyposażenia sprzętowego i przy zdecydowanym sprzeciwie prezesa klubu z Salzburga, wyprawa dokonała przejścia niezwykle trudnej Grubernhornhöhle o deniwelacji 710 m. Ta pionierska wyprawa dała początek licznym wyjazdom Polaków do jaskiń Austrii. Już w roku następnym Christian Parma organizuje wyprawę eksploracyjną, właśnie do Grubernhornhöhle. Jaskinia ta zostaje pogłębiona do 854 m <-784, +70>. Wyprawa dała początek następnym tego rodzaju przedsięwzięciom w jaskiniach Austrii. Ważniejsze odkrycia polskich grotołazów w Alpach Salzburskich 1. Lamprechtsofen - głębokość 1632 m (druga pod względem głębokości jaskinia świata) - masyw Leoganger Steinberge, kluby eksplorujące jaskinię: Sekcja Taternictwa Jaskiniowego Klubu Wysokogórskiego Kraków, Akademicki Klub Grotołazów Kraków i Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego, KTJ PZA. Polacy rozpoczęli działalność w tej jaskini w 1977 roku. Zaczęli od eksploracji partii położonych od poziomu +730 m. W latach następnych dołączono do Lampo: w 1990 r. Verlorenenweghöhle (N-132), w 1995 r. Vogelschacht i w 1998 r. PL-2. Po dołączeniu tej ostatniej system Lamprechtsofen (na krótko) stał się najgłębszą jaskinią świata, o deniwelacji 1632 m. 2. Jägerbrunntrogsystem - głębokość 1078 m - najdłuższa jaskinia odkryta przez Polaków (28 km długości) - masyw Hagengebirge, klub eksplorujący: Katowicki Klub Speleologiczny. 3. Jubiläumsschacht - głębokość 1173 m - w całości wyeksplorowana przez Polaków - masyw Göll, kluby: Speleoklub Morski Gdynia, KTJ PZA. 4. Meanderhöhle - głębokość 1029 m - masyw Tennengebirge - kluby: Speleoklub "Bobry" Żagań, Speleoklub Bielsko-Biała. 5. Bleikogelhöhle (P-35) - głębokość 1021 m - masyw Tennengebirge - klub Speleoklub "Bobry" Żagań. 6. Feichtnerschachthöhle głębokość 1025 m masyw Kitzsteinhorn (Wysokie Taury) klub Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego. 7. Hochschartehöhlensystem głębokość 1318 m masyw Göll, kluby: Katowicki Klub Speloelogiczny, Wielkopolski Klub Taternictwa Jaskiniowego. Jest to 7 jaskiń, w których w wyniku polskiej eksploracji przekroczono magiczną głębokość 1000 m. Poza tym Polacy uczestniczyli w eksploracji jaskiń, które później zostały pogłębione do 1000 przez grotołazów z innych państw. Np. grotołazi ze Speleoklubu Warszawskiego i WAKS eksplorowali

jaskinię Bergerhöhle (Tennengebirge) do głębokości 915 m. Późniejsze odkrycia francuskie pogłębiły system Bergerhöhle - Platteneckhöhle - Cosa Nostra Höhle do głębokości 1250 m.

Jaskinie w Polsce Tatry W polskiej części Tatr znanych jest ponad 800 jaskiń. Zdecydowana większość znajduje się w Tatrach Zachodnich w skałach podlegających krasowieniu. Jaskinie tatrzańskie znajdują się na czele najdłuższych i najgłębszych jaskiń Polski. Najdłuższe jaskinie polskiej części Tatr l.p. jaskinia długość [m] położenie 1 Wielka Śnieżna 23723 Tatry Zachodnie, Małołączniak 2 Śnieżna Studnia 12730 Tatry Zachodnie, Małołączniak 3 Wysoka Za Siedmiu Progami 11700 Tatry Zachodnie, Ciemniak 4 Miętusia 10780 Tatry Zachodnie, Dolina Miętusia, Wantule 5 Bańdzioch Kominiaski 9550 Tatry Zachodnie, Kominiarski Wierch l.p. jaskinia głębokość [m] położenie 1 Wielka Śnieżna 824 (-808;+16) Tatry Zachodnie, Małołączniak 2 Śnieżna Studnia 763 (-726;+37) Tatry Zachodnie, Małołączniak 3 Bańdzioch Kominiaski 562 (-546;+16) Tatry Zachodnie, Kominiarski Wierch 4 Mała w Mułowej -555 Tatry Zachodnie, Dolina Mułowa Najgłębsze jaskinie polskiej części Tatr 5 Wysoka Za Siedmiu Progami 435 (-300;+135) Tatry Zachodnie, Ciemniak Więcej informacji w opracowaniu "Tatrzański rejon krasowy". Pieniny W Pieniach znanych jest blisko 50 jaskiń (według ostatnich danych 46). Znajdują się one na terenie Pienin Środkowych (pokrywających się w znacznym stopniu z obszarem Pienińskiego Parku Narodowego) oraz Pienin Spiskich. Jaskinie Pienin powstały w obrębie skał wapiennych. Jednak tylko niektóre z nich noszą ślady modelowania przez płynącą wodę (w tym przez współczesne przepływy - znane z Przełomu Białki). Na powstanie największych jaskiń regionu największy wpływ miały procesy rozwierania powierzchni międzyławicowych. Największymi jaskiniami Pienin są Jaskinia w Ociemnem (długość: 196 m, głębokość: -47,5 m) i Jaskinia Pienińska (długość: 101 m, głębokość: -18 m) obie położone są na terenie Pienin Środkowych. Z kolei najbardziej znaną jaskinią jest Jaskinia w Obłazowej (Pieniny Spiskie). Słynie ona z przeprowadzonych w niej badań archeologicznych. Odkryto w niej, datowane na ok. 30000 lat p.n.e., najstarszy na świecie bumerang wykonany z ciosu mamuta oraz najstarszą zachowaną kość ludzką z terenu ziem polskich. Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) W skład polskiej części tego górotworu wchodzi łańcuch Beskidów (wraz z pogórzami) ciągnący się od Beskidu Śląskiego (na zachodzie) aż po Bieszczady (na wschodzie). Osady budujące te góry to tzw. flisz karpacki - warstwy skał osadowych, składające się z ławic i warstw na przemian zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców, w mniejszym stopniu rogowców i margli. W

skałach tych zjawiska krasowe nie występują. Jaskinie fliszu karpackiego ze względu na genezę można podzielić na grawitacyjne (osuwiskowe najczęściej występujące, odprężeniowe, obrywowe) oraz erozyjno-wietrzeniowe. Obecnie Beskidy są obszarem najbardziej intensywnej eksploracji jaskiniowej. W ciagu ostatnich 18 lat liczba jaskiń zwiększyła się ponad 3-krotnie (z 449 w 1997 roku do 1478 w 2013 roku). Rozlokowane sę one na całym obszarze Beskidów, choć łatwo zauważyć ich nierównimierne rozmieszczenie. Ma ono związek ze stopniem zaawansowania prac eksporacyjnych w danym terenie. Najwięcej jaskiń występuje z Beskidzie Śląskim. Jednocześnie są to największe obiekty polskiej części Karpat Zewnętrznych. l.p. jaskinia długość [m] głębokość [m] pasmo górskie 1 Wiślańska 2275 41 (-37,5; +3,5) Beskid Śląski 2 Miecharska 1838 56 (-54; +2) Beskid Śląski 3 W Trzech Kopcach 1249 33 (-28; +5) Beskid Śląski 4 Ostra-Rolling Stones 855-60 Beskid Śląski 5 Drwali - Słowiańska 601-24 Beskid Niski Sudety Góry te charakteryzują się różnorodnością jaskiń. Rejony krasowe Sudetów występują postaci soczew w masie skał niekrasowiejących. Skały podlegające krasowieniu (marmury, dolomity), a co za tym idzie jaskinie, występują głównie na obszarze Gór Kaczawskich oraz Sudetów Kłodzkich. W Sudetach znane są również jaskinie niekrasowe. Wystąpują one w piaskowcach Gór Stołowych i Pogórza Kaczawskiego, a także w skałach granitowych Karkonoszy. Najdłuższą i najbardziej znaną jaskinią Sudetów jest udostępniona turystycznie przez wielu uważana za najpiękniejszą w Polsce - Jaskinia Niedźwiedzia. W Sudetach znajduje się ponad 150 jaskiń, ponadto wiele zostało całkowicie, bądź częściowo zniszczonych wskutek działalności kamieniołomów. Najdłuższe jaskinie polskiej części Sudetów l.p. jaskinia długość [m] położenie 1 Niedźwiedzia 4500 masyw Śnieżnika 2 Z Filarami - Prosta 727 Kotlina Krzeszowska 3 Radochowska 502 Góry Złote 4 Na Potoku 482 Góry Stołowe 5 Szczelina Wojcieszowska 440 Góry Kaczawskie l.p. jaskinia głębokość [m] położenie 1 Niedźwiedzia 115 (-83;+32) masyw Śnieżnika 2 Szczelina Wojcieszowska 113 (-93;+20) Góry Kaczawskie 3 Imieninowa -58 Góry Kaczawskie 4 Nowa 49 (-24;+25) Góry Kaczawskie 5 Błotna (Pierwszomajowa) -40 Góry Kaczawskie Najgłębsze jaskinie polskiej części Sudetów

Region Świętokrzyski Region obejmuje obszar znacznie większy niż geograficzne granice Gór Świętokrzyskich, ciągnąc się od okolic Opoczna aż niemal po lewy brzeg Wisły. Na tym obszarze znanych jest ponad 135 jaskiń. Największe jaskienie zlokalizowane są w okolicy Kielc w Górze Kopaczowej. Znajduje się tam najdłuższa poza Tatrami jaskinia w Polsce system Chelosiowa Jama Jaskinia Jaworznicka o długości 3670 m. Na uwagę zasługuje rownież, charakteryzujaca się bogatą szatą naciekową, udostępnina turystycznie jaskinia Raj. l.p. jaskinia 1 Chelosiowa Jaworznicka 2 Pajęcza 3 długość [m] głębokość [m] położenie 61 (-57; +4) Subregion Kielecki, Góra Kopaczowa 25,5 (-17,5; +8) Subregion Kielecki, Góra Kopaczowa Jaskinia w Sztolni Zofia na 279 Miedziance 23 (-8; +18) Subregion Chęciński, Miedzianka 4 Raj 240 9,5 (-8; +18) Subregion Chęciński, wzgórze Malik 5 Szczelina na Kadzielni 200 21 (-14,5; +6,5) Subregion Kielecki, Kielce, Kadzielnia Jama - 3670 1183 Wyżyna Śląska Jaskinie tego regionu położone są na obszarze pomiędzy Garbem Chełma (Góra św. Anny) a obszarem przylegającym do Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Zinwentaryzowanych zostalo 66 jakiń przeważnie pochodzenia krasowego. Największą i najgłębszą jaskinią Wyżyny Śląskiej jest Diabla Dziura (długość: 107 m, deniwelacja: 19 m (-15;+4)) położona w Garbie Tarnogórskim. Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Popularnie zwana Jura jest najbardziej znanym obszarem występowania jaskiń krasowych w Polsce. Łatwy dostęp, stosunkowo nieduże trudnosci (większość jaskiń nie wymaga użycia liny) i dogodne położenie w pobliżu dużych ośrodków miejskich skutkuje dużą popularnością tych jaskiń. Kilka obiektów zostało udostępnionych turystycznie. Wśród nich najbardziej znane w Polsce jaskinie, związane z popularnymi legandami, takie jak Smocza Jama w Krakowie oraz Jaskinia Łokietka w Dolinie Prądnika. Na oszarze Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej znanych jest ponad 2070 jaskiń. Największe skupiska jaskiń występują w tzw. Dolinkach Podkrakowskich i Ojcowskim Parku Narodowym, okolicach Podlesic oraz Olsztyna (Góry Sokole). Najdłuższe jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej l.p. jaskinia długość [m] położenie 1 Wierna 1027 Dolina Wiercicy 2 Wierzchowska Górna 975 Dolina Kluczwody 3 Szachownica I 690 Wyżyna Wieluńska 4 Brzozowa 645 Okolice Niegowej

5 Niedźwiedzia Górna 635 Dolina Wiercicy Najgłębsze jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej l.p. jaskinia głębokość [m] położenie 1 Studnisko -74 Góry Sokole 2 Szeroki Awen -59 Dolina Szklarska 3 Januszkowa Szczelina -56,5 okolice Olkusza 4 Rysia -49,5 Rodaki 5 Piętrowa Szczelina -45 okolice Niegowej Niecka Nidziańska Obszar Niecki jest jedynym w Polsce rejonem występowania jaskiń krasowych powstałych w gipsach. Znanych jest około 116 jaskiń. Największa ich koncentracja ma miejsce w okolicach Skorocic i Aleksandrowa. Do największych obiektów należą: Jaskinia Skorocicka (długość: 352 m, deniwelacja: +5 m), Jaskinia w Wiśniówkach (długość: 342 m), Jaskinia w Marzęcinie (długość: 250 m, głębokość: -10 m) oraz Jaskinia Sawickiego (długość: 173 m, głębokość: -3 m). Roztocze Na Roztoczu znanych jest kilkanaście jaskiń powstałych w piaskowcach i wapieniach (pochodzenie pseudokrasowe). Największą jest Jaskinia Diabelska Prałasanta (długość: 21 m). Niż Polski Na rozległym obszarze Niżu Polskiego znanych jest piaskowcach, zlepieńcach lub scementowanych koncentracji jaskiń możemy mówić w przypadku Gdańskiej. Najbardziej znaną i najdłuższą jaskinią jaskinia Groty Mechowskie (długość: 61 m). około 20 jaskiń. Powstały one przeważnie w osadach wodonolodowcowych. O pewnej doliny dolnej Wisły oraz otoczenia Zatoki tego regionu jest udostępniona turystycznie Uwagi 1. Przy podsumowaniach wzięto pod uwagę tylko jaskinie zlokalizowane w Polsce. Należy mieć to na uwadze biorąc pod uwagę górskie masywy leżące na granicy państw (Tatry, Pieniny, Karpaty, Sudety). 2. W przypadku niektórych regionów podano orientacyjne liczby jaskiń. Związane jest to z rozbieżnościami w literaturze oraz nierówno prowadzonym pracom inwentaryzacyjnym. 3. Położenie jaskiń zostało podane zgodnie z popularnym nazewnictwem. Nie zawsze więc są to nazwy zgodne z regionalizacją fizycznogeograficzną. luty 2015

Tatrzański rejon krasowy Tatry - jedyne góry w Polsce o charakterze alpejskim, są najwyższym wzniesieniem łańcucha Karpat. Górotwór tatrzański został wydźwignięty w kredzie i paleogenie. Dzisiejszą rzeźbę zwaną alpejską, Tatry zawdzięczają czterem okresom zlodowaceń plejstoceńskich. Ostatnie ze zlodowaceń ustąpiło ostatecznie ok. 10-12 tys. lat temu. Aby dokładniej móc się przyjrzeć opisowi Tatr należy najpierw dokładnie wyznaczyć granice tego górotworu oraz poznać otaczające regiony fizyczno-geograficzne. Od strony północno-zachodniej i północnej, strome zbocza tatrzańskie kontaktują się z podłużnym obniżeniem, zwanym Rowem Podtatrzańskim; przebiega on równoleżnikowo ze wschodu od okolic miejscowości Kubin na Słowacji do działu wodnego Porońca i Białki. Po stronie słowackiej analogiczną formą do Rowu Podtatrzańskiego jest odcinek doliny Potoku Jaworzyńskiego od Jaworzyny do Podspadów oraz równoleżnikowa bruzda, w której rozciąga się wieś Zdziar u podnóża Tatr Bielskich. Od strony wschodniej Tatry kontaktują się z rozległą Kotliną Spiską, a od południa z równie szeroką Kotliną Liptowską. Niekiedy jednostki te oznacza się wspólną nazwą: Kotlina SpiskoLiptowska. Wyznaczenie zachodniej granicy Tatr nastręcza najwięcej trudności. Granicą tą jest dyslokacja tektoniczna na linii Suchego Potoku, z punktem na grani głównej w postaci Przełęczy Huciańskiej (wys. 905 m n.p.m.). Dyslokacja ta oddziela Tatry od znacznie niższych Gór Choczańskich. W Tatrach łatwo wyznaczyć główną oś orograficzną, w postaci grzbietu zwanego Granią Główną Tatr. Grań zaczyna się na zachodzie na Przełęczy Huciańskiej i biegnie przez szczyty: Zuberzec, Banówka, Wołowiec, Starorobociański Wierch, Czerwone Wierchy, Kasprowy Wierch, Świnica, Rysy, Wysoka, Ganek, Wielki Batyżowiecki Szczyt, Zadni Gerlach, Wielki Jaworowy Szczyt, Lodowy Szczyt, Jagnięcy Szczyt, Przełęcz pod Kopą, Płaczliwa Skała, Hawrań do Przełęczy Zdziarskiej (1077 m n.p.m.) na pograniczu Tatr Bielskich. Istnienie Grani Głównej Tatr znajduje konsekwencje, choćby w postaci wyznaczania dolin walnym, o czym w innym miejscu. Przez Tatry przebiega także dział wód Morza Czarnego i Bałtyckiego. Jego przebieg nie pokrywa się ani z Granią Główną, ani z granica państwową polsko-słowacką. Przebiega on (początkowo wspólnie z granicą państwową) wzdłuż grani wyznaczonej przez szczyty: Furkaska, Bobrowiec, Długi Upłaz, Wołowiec (tu dział wód łączy się z Granią Główną) i dalej biegnie przez Starorobociański Wierch, Czerwone Wierchy, Kasprowy Wierch, Świnicę, Cubrynę. Tu dział wodny odbija od Grani Głównej i granicy państwowej na południe i biegnie dalej przez Koprowy 1

Wierch, Hlińską Wieżę i Wielkie Solisko w okolice Szczyrbskiego Jeziora, które należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Tak więc do zlewiska Morza Bałtyckiego należą całe Tatry Polskie, a spośród części słowackiej: przeważająca część Tatr Wysokich oraz całe Tatry Bielskie. Do zlewiska Morza Czarnego należą całe słowackie Tatry Zachodnie i stosunkowo niewielka część Tatr Wysokich po stronie słowackiej. Biorąc pod uwagę orografię, budowę geologiczną i krajobraz, Tatry dzielą się na 3 regiony fizyczno-geograficzne: - Tatry Zachodnie - Tatry Wschodnie (Wysokie) - Tatry Bielskie Parametry wielkościowe. Tatry zajmują powierzchnię 786 km2. W granicach Polski znajduje się 175 km2 powierzchni Tatr. Bardziej szczegółowe parametry wielkościowe przedstawia tabelka: Region Tatry Zachodnie Powierzchnia 379 km 94 km2 w tym - część polska w tym część słowacka Tatry Wysokie 285 km2 341 km 2 81 km2 w tym - część polska w tym część słowacka Tatry Bielskie Powierzchnia 2 260 km2 46 km 2 Doliny walne Dolina walna to taka, która swoim górnym piętrem opiera się o grań główną, a jej dolny odcinek uchodzi bezpośrednio z gór. Nie należy więc sugerować się innym nazewnictwem górnych pięter dolin, tylko za jedynie słuszne przyjąć kryterium orograficzne. I tak dla przykładu: Dolina Chochołowska jest doliną walną, gdyż jej górne piętra (np. Dolina Wyżnia Chochołowska), opierają się o grań, zaś dolny odcinek wpada do Rowu Podtatrzańskiego. Doliną walną nie jest zaś kubaturowo obszerna Dolina Miętusia. Wprawdzie jej górne odcinki: Dolinki Litworowa i Mułowa dochodzą do grani, lecz w dolnym odcinku dolina ta nie uchodzi do Rowu Podtatrzańskiego, lecz do Doliny Kościeliskiej. W Polskiej części Tatr jest 6 dolin walnych. Są to kolejno od zachodu: - Dolina Chochołowska - Dolina Kościeliska - Dolina Małej Łąki - Dolina Bystrej 2

- Dolina Suchej Wody - Dolina Białki (w granicach Polski tylko jej lewa orogr. część, konkretnie: Dolina Rybiego Potoku, Dolina Roztoki, Dolina Waksmundzka) Łącznie w Tatrach jest 31 dolin walnych. Tatry Zachodnie Granicznym punktem na zachodzie jest Przełęcz Huciańska (905 m n.p.m.). Granica między Tatrami Zachodnimi a Wysokimi przebiega następująco (od południa): Dolina Koprowa, przełęcz Zawory, Dolina Wierchcicka, przełęcz Liliowe (Grań Główna), Dolina Suchej Wody. Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich jest leżąca po słowackiej stronie Bystra (2248 m n.p.m.), zaś po polskiej części Tatr Zachodnich najwyższy jest graniczny szczyt Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.). Południową część Tatr Zachodnich tworzy masyw krystaliczno-metamorficzny, część północną budują skały osadowe o przewadze facji węglanowych (wapienie i dolomity). Wbrew często utrwalanym błędnym informacjom, należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że skały wapienne i dolomitowe budują jedynie część Tatr Zachodnich. Znaczna część tego regionu zbudowana jest z łupków i innych skał metamorficznych, a także z granitów i skał granitopodobnych (masyw Rohaczy na Słowacji przypomina swym wyglądem krajobraz wysokogórski Tatr Wysokich). W części Tatr Zachodnich zbudowanej ze skał wapiennych powszechnie występują zjawiska krasowe i jaskinie. W bieżącym rozdziale zostanie wspomniane jedynie o jaskiniach słowackiej części Tatr Zachodnich, bowiem jaskiniom leżącym po polskiej stronie zostało poświęcone szersze opracowanie. Po stronie słowackiej największe jaskinie krasowe występują w otoczeniu Siwego Wierchu i Osobitej. Najdłuższą z jaskiń tego rejonu jest Stefkówka (Brestovská) dług. ok. 1450 m. Do najgłębszych zaś należą: Bezdenna Studnia (Bezodna priepast ) głęb. 120 m i Jaskinia w Okoliku (Priepastná jaskyňa v Okoliku) dług. ok. 440 m, głęb. 106 m, Nová éra głęb. 121 m. Priepasť na Sivom vrchu głęb. 93 m. Z punktu widzenia polskiego taternika jaskiniowego, najciekawsze wydają się jednak jaskinie, których otwory znajdują się w południowych zboczach Czerwonych Wierchów (wraz z granią Goryczkowych aż po Liliowe). Największe i najgłębsze jaskinie tego rejonu to Tomanowa Studnia (Priepast Zadný Úplaz) dług. 600 m, den. 166 m <162; +4>, Nowa Krzesanicka (Nová Kresanica) dług. 820 m, głęb. 190 m oraz PIU (G6) dług. 632 m 3

Tatry Wysokie Granicę z Tatrami Zachodnimi wyznacza linia (od południa): Dolina Koprowa, przełęcz Zawory, Dolina Wierchcicka, przełęcz Liliowe (Grań Główna), Dolina Suchej Wody. Od Tatr Bielskich oddziela je granica biegnąca: (od zachodu) dolny odcinek Doliny Jaworowej, Dolina Zadnich Koperszadów, Przełęcz Pod Kopą, (Grań Główna), Dolina Kieżmarska. Najwyższym szczytem Tatr Wysokich i zarazem całego masywu tatrzańskiego jest Gerlach (2655 m n.p.m.), zaś w części polskiej największą kulminację stanowią Rysy (2499 m n.p.m.) najwyższy szczyt Polski. Trzon Tatr Wysokich stanowi krystaliczny masyw (dominujące skały: granodioryty, tonality, granity). Występują tu także skały wapienne. W Tatrach Wysokich sporadycznie występują jaskinie o genezie odprężeniowo-grawitacyjnej (Mnich, Rysy) i erozyjno-wietrzeniowej (Grań Żabiego, Cubryna). Niewielkie jaskinie krasowe polskich Tatr występują w Dolinie Łężnej (największa: Jaskinia w Jaworzyńskim Żlebie 10 m dług.), w Filipczańskim Wierchu (największa: Jaskinia Filipczańska Niżnia 14 m dług.) oraz we wschodnim zboczu Wołoszyna (Jaskinia Wołoszyńska Wyżnia 44 m dług., Jaskinia Wołoszyńska Niżnia 46,4 m dług.). Duże jaskinie krasowe występują w słowackich Tatrach Wysokich. Zgrupowanie jaskiń znajduje się w masywie Szerokiej Jaworzyńskiej i Czarnogórskiej Czuby. Największe z nich to: Cień Księżyca (Mesačný tieň) dług. 30436 km, głęb. 451 m (najdłuższa jaskinia całych Tatr), Jaworzynka (Javorinka) dług. 11230 m, den. 360 m <-88,5; +271,5>, Czarnogórska (Čiernohorská) dług. 2360 m, den. 232 m <-120; +112>, System Suchej i Mokrej Dziury (Systém Suchej a Mokrej diery) dł. 1764 m, Jaskyňa verných dł. 870 m, Jaskyňa pod Úplazom głęb. 97 m. Tatry Bielskie Tatry Bielskie leżą w całości po stronie słowackiej. Od Tatr Wysokich oddziela je granica biegnąca: (od zachodu) dolny odcinek Doliny Jaworowej, Dolina Zadnich Koperszadów, Przełęcz Pod Kopą, (Grań Główna), Dolina Kieżmarska. Najwyższym szczytem Tatr Bielskich jest Hawrań (2151 m n.p.m.) jest zarazem najwyższym wapiennym szczytem Tatr. Pod względem budowy geologicznej Tatry Bielskie są bardzo jednolite. W całości zbudowane są ze skał wapiennych. Mimo powszechnego występowania skał podlegających krasowieniu, nie odkryto tutaj dużej ilości jaskiń. Najdłuższą i najbardziej znaną z jaskiń jest udostępniona dla ruchu turystycznego i oświetlona Jaskinia Bielska (Belianská) dług. 3829 m, głęb. 168 m. Najgłębszą jaskinią tego rejonu jest Jaskinia Strzystarska (Tristarska priepast ) dług. ponad 600 m, głęb. 201 m. 4

Część szczegółowa Przy opisie rejonów krasowych i jaskiń polskiej części Tatr Zachodnich nie zastosowano klasycznego podziału Tatr na doliny. Zaproponowany podział został opracowany na potrzeby niniejszego opracowania. Otoczenie Doliny Chochołowskiej Większość jaskiń występujących w Dolinie Chochołowskiej to obiekty niewielkie. Najważniejsze zgrupowanie jaskiń (w tym wszystkie o znaczniejszych rozmiarach) znajduje się na stosunkowo niewielkim obszarze lewego orograficznie zbocza doliny w rejonie Wyżniej Bramy Chochołowskiej. Z występujących tam obiektów warto wspomnieć o Jaskini Rybiej (dług. 240 m, den. niewielka), zwykle wypełnionej wodą. Jaskinia ta stanowi współczesny podziemny przepływ Potoku Chochołowskiego, a - wody tej jaskini wpływają do korytarzy Szczeliny Chochołowskiej. Nazwa jaskini ma związek z występowaniem w niej ryb, co zaobserwował S. Zwoliński. Największą i najbardziej znaną jaskinią tej doliny jest Szczelina Chochołowska (dług. ok. 2320 m, den. 66 m <-34; +32>). Grota jest dawnym podziemnym przepływem Potoku Chochołowskiego. Obejmuje ona jednak nie jedno, a kilka pięter dawnych przepływów. Jaskinia jest jednym z najpiękniejszych w Polsce przykładów rozwoju nacieków z kamiennego mleka, tworzących osobliwe formy jak pola ryżowe i łopaty. W górnej części jaskini znajdują się dwa stalagmity o wysokości ok. 1,5 m co zalicza je największych tego typu form występujących w Polsce. Na południowy zachód od Szczeliny Chochołowskiej znajduje się otwór jaskini Kamienne Mleko (dług. 390 m, den. 33 m). Tak jak inne jaskinie tego rejonu była ona dawnym przepływem Potoku Chochołowskiego. W jaskini występują nacieki krystaliczne oraz powszechnie mleko wapienne, co nadało nazwę jaskini. Po prawej orograficznie stronie Doliny Chochołowskiej znajduje się Dziura nad Potokiem (dług. 150 m, den. niewielka). Jest to bardzo mokra, okresowo zalewana jaskinia z dużą ilością szczątków roślinnych osadzanych na ścianach i stropie. Masyw Kominiarskiego Wierchu Zbocza Kominiarskiego Wierchu opadają ku trzem dolinom: od zachodu ku Dolinie Chochołowskiej, od północy ku Dolinie Lejowej i od wschodu ku Dolinie Kościeliskiej. Największą jaskinią masywu Kominiarskiego Wierchu, której usytuowany jest od strony Doliny Chochołowskiej jest Dudowa Studnia (dług. 80 m, głęb. 35 m). Położona ona jest w stosunkowo trudno dostępnych zboczach Dudowych Spadów. Jaskinia ma charakter awenowy. 5

W górnej części Doliny Lejowej, po północnej stronie grani prowadzącej od szczytu Kominiarskiego Wierchu w kierunku Raptawickiej Turni znajduje się Tylkowa Szczelina (dług. 98 m, głęb. 25 m). Jaskinię tę tworzą rozwarte szczeliny tektoniczne, nie przemodelowane przez wodę. Największą jaskinią jest Bańdzioch Kominiarski (dług. 9550 m, den. 562 m <-546; +16>). Ta jaskinia ma niezwykle jak na warunki krasu tatrzańskiego skomplikowany labirynt korytarzy. Brak jednego, głównego ciągu i mnóstwo rozmaitych obejść i bocznych korytarzyków powodują, że łatwo tu zbłądzić. W Bańdziochu Kominiarskim jest siedem niezależnych den. Nie ma tu też jednego głównego ciągu wodnego, ważniejszych cieków jest aż 5, co również nie ułatwia orientacji. Jaskinia jest dosyć bogata w szatę naciekową. Powszechnie występują nacieki grzybkowe, osiągające imponujące rozmiary (5-8 cm). Największe stalagmity osiągają wysokość 1,3 m. Otoczenie Doliny Kościeliskiej Największe i najciekawsze jaskinie tego rejony położone są na prawym orograficznie zboczu doliny. Duże nagromadzenie jaskiń (w dużej mierze turystycznych) jest u podnóża Raptawickiej Turni. Kilka metrów ponad dnem Doliny Kościeliskiej znajdują się otwory Jaskini Wodnej pod Raptawicką (dług. 170 m, den. 5 m). Jaskinia jest bardzo ciasna. Aktualnie przepływa przez nią znaczna część wód Potoku Kościeliskiego. Prawdopodobnie jaskinia jest także miejscem wypływu wód krążenia krasowego pochodzących być może z masywu Kominiarskiego Wierchu. Dostęp do jaskini jest możliwy tylko przy niskich stanach wody, z użyciem sprzętu nurkowego. Jedną z kilku dostępnych grot dla turystów jest Jaskinia Raptawicka (dług. 536 m, den. 27,2 m <16,2; +11>), której otwór znajduje się u podnóża Raptawickiej Turni. Do dolnych partii jaskini schodzi się przy pomocy 4-metrowej drabinki. Największą z jaskiń omawianego obszaru jest Jaskinia Mylna (dług. 1835 m, den. 46 m <-22,3; +23,6>). Jest to jaskinia, przez której główny ciąg prowadzi szlak turystyczny. Nie jest jednak oświetlona elektrycznie. Z tego powodu i w związku ze zbaczaniem ze szlaku, często dochodzi do błądzenia w jaskini. Od roku 2014 tworzy system z inną turystyczną Jaskinia Obłazkową. Otwory Jaskini Przeziorowej (dług. 420 m, den. 17,5 m <-12; +5,5>) znajdują się w zachodnich zboczach Żaru. Nazwa jaskinia wzięła się od otworów, które tworzą malownicze przeziory. Na poziomie Potoku Kościeliskiego znajduje się Jaskini Wodna pod Pisaną (dług. 450 m, den. 5 m). Zwiedzanie jaskini może być uciążliwe z uwagi na wodę, choć w miesiącach letnich przejście rwącym potokiem jaskiniowym może zamienić się we frajdę. W wypływie 93% wydajności stanowią wody Potoku Kościeliskiego, reszta pochodzi z systemu krążenia krasowego prowadzącego wody z Zadniego Kamiennego nad Wąwozem Kraków. Z jaskinią związane są stare legendy i podania ludowe. Na pamiątkę bajki Sabały o śpiącym rycerzu, rzeźbiarz J. Bełtowski 6

wykuł popiersie rycerza na skale nad wypływem. Na skale obok jaskini widać rysunek górnika z latarnią w ręku i wiosłem lub łopatą. Jaskinia Czarna (dług. 6940 m, den. 303,5 m <-241,5; +62>) spośród jaskiń tatrzańskich wyróżnia się dużą kubaturą korytarzy. Rzeczywiście, podczas wycieczki na trasie główny otwór Jeziorko Szmaragdowe, niewiele jest miejsc gdzie trzeba się schylać. Jaskinia Czarna jest systemem poziomo rozwiniętych korytarzy, połączonych pionowymi studniami i kominami. Główny ciąg jaskini przebiega we wnętrzu górotworu pomiędzy Doliną Kościeliską i górnym piętrem Żlebu pod Wysranki. Właśnie wzdłuż głównego ciągu można najczęściej spotkać grupy grotołazów zwiedzających jaskinię. Do najpiękniejszych grot tatrzańskich należy Jaskinia Naciekowa (dług. 1260 m, den. 95 m <-62; +33>), której otwory znajdują się w podszczytowych skałkach Organów. Swą nazwę jaskinia zawdzięcza słynącym z wyjątkowej urody naciekom krystalicznym i z mleka wapiennego. Najpiękniejszym miejscem w jaskini jest Sala z Zameczkami, gdzie znajdują się stalaktyty i draperie, a pod nimi śnieżnobiała polewa ze sterczącymi, kopulastymi stalagmitami (Zameczki). Główny ciąg jaskini można pokonać bez użycia liny, w kilku miejscach można poćwiczyć poruszanie się w zapieraczce. W pobliżu zacisku Dusiciel znajduje się okresowy syfon Niezapominajka (najczęściej zalewany po uda). Tuż obok wyjścia z Jaskini Mroźnej znajduje się dolny otwór Jaskini Zimnej (dług. 5335 m, den. 176 m). Powodem tego jest jeziorko Ponor znajdujące się we wstępnych partiach, często zalewane aż po strop. Często wody i tak jest po uda, tak więc do jaskini najlepiej wziąć dinghy. Za Ponorem znajduje się system kominów wznoszących się ku górze i następnie w dół do tzw. Chatki (w miejscu tym grotołazi krakowscy zbudowali w latach 1950. drewnianą chatkę bazę do eksploracji dalszych partii. Do górnych partii prowadzi droga przegrodzona okresowym Krakowskim Syfonikiem. Odkryty kilka lat temu górny (nieudostępniony) otwór jaskini jest stosunkowo trudno dostępny w warunkach ciężkiej zimy. Umożliwia natomiast dotarcie w głąb jaskini bez względu na stan Ponoru. Jaskinia Mroźna (dług. 550 m, den. 44,5 m <-3,5; +41>) jako jedyna w całych Tatrach Polskich posiada zainstalowane oświetlenie elektryczne. Jest ona jednym długim, w wielu miejscach poszerzonym i wyposażonym w schody, korytarzem. Jaskinię zwiedza się za opłatą. Wąwóz Kraków Nie licząc dolnego odcinka wąwozu, cały opisywany rejon nie jest udostępniony dla ruchu turystycznego i taternickiego. Największą jaskinią Żaru, a także lewego orograficznie zbocza Wąwozu Kraków jest Jaskinia Psia (dług. 917 m, den. 62 m <-57; +5>). W jaskini tej łatwo można wyróżnić 4 pietra połączone między sobą niewielkimi studzienkami i prożkami. Piętra jaskini rozwinęły się w postaci często obszernych 7

galeriowych korytarzy. Bardzo obficie i różnorodnie rozwinięta jest szata naciekowa. Reprezentują ją stalaktyty, stalagmity, kolumny, polewy, nacieki grzybkowe i z mleka wapiennego. W północno-zachodnim stoku Ciemniaka znajduje się otwór Jaskini Lodowej w Ciemniaku (dług. 390 m, den. 42 m <-11; +31>) największej i uważanej za najpiękniejszą lodową jaskinię Tatr. Kubaturę lodu szacuje się tu na 1500 m3, a grubość pokrywy lodowej w najgrubszym miejscu wynosi 5,7 m. Oprócz powszechnie występującej polewy lodowej, w głębi można spotkać inne formy: stalaktyty, stalagmity i draperie lodowe. Niedopuszczalne jest używanie otwartego ognia (karbidówki, maszynki gazowe) - powoduje to błyskawiczne wytapianie lodu. Największą jaskinią opisywanego rejonu jest system Wysoka Za Siedmiu Progami (dług. 11700 m, den. 435 m <-300; +135>). W skład tego siedmiootworowego systemu wchodzi także Jaskinia Pośrednia, której otwory znajdują się pomiędzy Jaskiniami Wysoką i Za Siedmiu Progami. Ten potężny system jest odwiedzany stosunkowo rzadko. Niezwykle rzadko grotołazów można spotkać w Jaskini Za Siedmiu Progami, słynącej z 7 zacisków w partiach wstępnych. Jedyną udostępnioną do zwiedzania w tym rejonie jaskinią jest Smocza Jama (dług. 44 m, den. 18,6 m). Jaskinia jest 2-3 metrowej szerokości, stromo nachylonym korytarzem, przebijającym skałę na wylot. Jest ona udostępniona dla ruchu turystycznego i w tym celu na całej długości ubezpieczona łańcuchami. Czerwone Wierchy Ten najbardziej atrakcyjny pod względem jaskiniowym rejon, należy także do najniebezpieczniejszych w całych Tatrach Zachodnich. Z tego też powodu, w rozdziale tym znajdzie się kilka zdań o poruszaniu się w okolicach otworów jaskiń Czerwonych Wierchów. Do wielu otworów jaskiń Czerwonych Wierchów prowadzą długie i często niebezpieczne podejścia, które na przemian składają się z odcinków linowych i bezlinowych. Często jedyna droga do jaskini prowadzi wąskim gzymsem w poprzek ściany, bądź ścieżką biegnąca tuż nad kilkusetmetrową przepaścią. Dotyczy to przede wszystkim górnego piętra Doliny Miętusiej. W dolinie tej nie ma łatwej możliwości dostania się do otworów jaskiń górnego piętra od dołu (przez próg). Powszechnie stosowane jest wchodzenie do Dolinek Mułowej i Litworowej trawersem, z boku, by następnie zjechać do otworów na linie. Progi Mułowy i Litworowy można wykorzystać do wycofów, szczególnie podczas złej pogody. Niekiedy stosuje się podejście od dołu, kiedy uprzednio zaporęczujemy dojście. Taki manewr stosuje się niekiedy przy podejściu do otworów Jaskiń Nad Dachem i Pod Dachem. Rejony jaskiniowe Doliny Małej Łąki są nieco mniej przepaściste. Do najczęściej odwiedzanej w tym rejonie Jaskini Śnieżnej można dojść latem bez użycia lin, pokonując Próg Wyżniej Świstówki, zygzakującym gzymsem (prowadził tędy niegdyś szlak na Przełęcz Małołącką). Zimą próg pokonuje się na uprzednio zawieszonej linie poręczowej (niestety jest to miejsce zagrożone lawinami). Świętą zasadą dla całego obszaru Czerwonych Wierchów jest 8

reguła, mówiąca: jak nie wiesz gdzie iść, to idź do góry. Górne piętra Czerwonych Wierchów są dość płaskie, niczym łagodnie nachylone boisko piłkarskie (dotyczy to szczególnie rejonu Małołączniaka). Tymczasem kuszące łatwością boiska urywają się nagle kilkusetmetrowymi ścianami. Zagubienie się podczas złej widoczności i kierowanie się w prosto dół jak puszcza, już nie raz było przyczyną tragedii. Tak więc należy w tym miejscu uzmysłowić każdemu kto zagubi się w tym rejonie, aby w takim przypadku szedł ku górze, najlepiej do grani głównej, by następnie zejść północnym ramieniem Małołączniaka i dalej Kobylarzowym Żlebem, bądź północnozachodnim Ciemniaka. Innym zagrożeniem dla zmierzających zimą do jaskiń, są lawiny. Należy się więc kierować komunikatami TOPR, a także wiedzą i rozsądkiem. W otoczeniu kotła Małej Świstówki znajduje się otwór Jaskini Miętusiej Wyżniej (dług. 766 m, den. 145 m <-108; +37>). Ta pozostająca w cieniu Jaskini Miętusiej, dziura jest znacznie rzadziej odwiedzana. Aby dotrzeć na dno jaskini należy najpierw opróżnić wodę z dwóch syfoników. U podnóża potężnego masywu Czerwonych Wierchów, w Wantulach znajduje się Jaskinia Miętusia (dług. 10780 m, den. 305 m <-283; +22>). Jest ona jedną spośród kilku dużych jaskiń tatrzańskich, dostępnych jedynie w czasie długotrwałych mrozów. Dostępu do wnętrza masywu broni okresowy Wiszący Syfonik, położony kilkaset metrów za otworem. Za nim znajdują się Ciasne i Wielkie Kominy. W latach 50. były one areną zmagań eksploracyjnych grotołazów krakowskich. Za trudnym wspinaczkowo Progiem Męczenników znajduje się seria syfonów i jeziorek (Syfon Marynarki Wojennej, Syfon Zielonego Buta, Jeziorko Szmaragdowe) przegradzających drogę do odległych Avenów. Otwór Studni w Kazalnicy (dług. ok. 1000 m, den. 244 m <-199; +45>) leży w dolnej części potężnej ściany Kazalnicy Miętusiej. Na ogólny obraz jaskini składa się ciąg pionowych studni połączonych ze sobą ze sobą krótkimi odcinkami poziomymi. Niezwykłą popularnością cieszy się Jaskinia Marmurowa (dług. 681 m, den. 150,5 m <-126; +24,5>). Mimo że jej otwór znajduje się w górnej części Kazalnicy Miętusiej, dojście przy dobrej widoczności nie jest zbyt trudne. Wiedzie bowiem wyraźną percią, prowadzącą do Kotła Mułowego. Podobnie jak wiele innych jaskiń w tym rejonie, Jaskinia Marmurowa stanowi ciąg pionowych studni i kominów z krótkimi odcinkami poziomymi. Główne cele wycieczek grotołazów to Piaskownica (tzw. Nowe Dno) oraz Worek (tzw. Stare Dno). W Kotle Mułowym znajduje się otwór Jaskini Małej w Mułowej (dług. 3863 ok. m, głęb. 555 m). Do niedawna był to niewielki obiekt o długości 25 metrów. W wyniku intensywnych prac eksploracyjnych prowadzonych przez grotołazów z Nowego Sącza, jaskinia osiągnęła pokaźne rozmiary. W jaskini tej poznano już kilka niezależnych ciągów. Ciekawi też fakt, że to właśnie w Małej znajduje się największa podziemna tatrzańska sala Sala Fakro (85 m długości, do 40 m szerokości i 90 m wysokości). 9

Na granicy Kotła Mułowego i Kazalnicy Miętusiej znajduje się trudno dostępny otwór Jaskini Lodowej Mułowej (dług. ok. 400 m, den. 69 m <-64; +5>). Jaskinia wyróżnia się spośród innych unikatową szatą lodową (stalaktyty, stalagmity, kolumny, polewy), a partie lodu sięgają daleko w głąb jaskini. W ścianie Ratusza Mułowego znajdują się otwory systemu Ptasiej Studni (dług. 6283 m, głęb. 352 m). W skład tego trzyotworowego systemu wchodzą obok Ptasiej Studni jeszcze Jaskinia Lodowa Litworowa i Jaskinia Nad Dachem. Wszystkie 3 otwory są trudno dostępne. Najbardziej znaną z tych trzech jaskiń jest Ptasia Studnia. Składa się ona w znacznej mierze z pionowych, głębokich i potężnych kubaturowo studni (Zlotówka, Studnia Taty) oraz olbrzymich sal (Sala Dantego). Grotołazi najczęściej za cel wędrówek wybierają Stare oraz Nowe Dno. Poniżej otworów Ptasiej Studni znajduje się otwór Jaskini Pod Dachem (dług. 104 m, głęb. 66 m). Posiada ona 4 otwory, a korytarze i studnie przebiegają bardzo blisko powierzchni. Jaskinia jest bardzo trudno dostępna i między innymi z tego powodu nie jest często odwiedzana. Poniżej Machajowej Czuby znajduje się otwór Jaskini Koziej (dług. 3470 m, den. 389 m <-376; +13>). Wśród grotołazów cieszy się ona sławą jaskini niezwykle ciasnej. Ciasnoty wstępnych partii można ominąć w przypadku skorzystania z drugiego otworem, odkrytego w 1996 roku. Oba otwory jaskini są raczej niedostępne zimą (zostają zasypane). Bardzo popularną jaskinią, głównie podczas akcji kursowych i treningowych jest Jaskinia Pod Wantą (dług. 520 m, den. 172 m <-158; +14>), zwana także Litworowym Dzwonem. Największą atrakcją tej jaskini jest obszerna studnia zwana Dzwonem. Na prawym orograficznie zboczu Dolinki Litworowej znajduje się otwór Niebieskiej Studni (głęb. 42 m). Jest to jaskinia typu awenowego, może nie za głęboka, choć z teoretycznymi możliwościami dostania się w głąb masywu. Warto znać położenie tego otworu, gdyż podczas załamania pogody można przeczekać we wstępnych partiach. Trochę bardziej na południe natrafimy na otwór Jaskini Wielkiej Litworowej, opisanej przy systemie Wielkiej Śnieżnej. W lewym orograficznie zboczu Kobylarzowego Żlebu znajduje się otwór odkrytej w 2011 roku Jaskini Hardej (dług. ok. 600 m, głęb. ok. 120 m). Stosunkowo mało znaną jaskinią jest system Zagonna Studnia Zośka (dług. 700 m, den. 163 m <-154; +9>). Jaskinia ta położona jest nad Pośrednią Turnią, po stronie Doliny Małej Łąki. Posiada charakter zawaliskowy, na jej obraz składają się głównie kilkunastometrowe studnie. W pobliżu podstawy gzymsu prowadzącego do Wyżniej Świstówki znajdują się otwory Jaskini przy Przechodzie (dług. 220 m, głęb. 28 m). Ta trzyotworowa jaskinia w której podczas zwiedzania można zrobić pętlę cieszy się powodzeniem podczas akcji kursowych. 10

Drugą pod względem głębokości jaskinią Polski jest Śnieżna Studnia (dług. 12730 m, den. 763 m <-726; +37>). Jej wielki otwór znajduje się w górnej części ściany opadającej z Kotlin do Niżniej Świstówki. Dosyć trudno dostępny otwór osiągalny jest dopiero po wykonaniu zjazdu. Od otworu do horyzontalnego piętra nazwanego Poziom 500 doprowadza ciąg obszernych studni, z najgłębszą w Polsce 235-metrową Studnią Wazeliniarzy (w trakcie akcji od otworu na Poziom 500 pokonuje się tylko 202-metrowy odcinek tej studni). Poniżej 500 w jaskini występują bardzo aktywne cieki wodne z licznymi wodospadami. Podobnej wielkości przepływy występują tylko w dolnych partiach systemu Wielkiej Śnieżnej. Wspomniane ciągi obfitują także w duże ilości błota. Nieco powyżej otworu Śnieżnej Studni znajduje się wejście do jaskini Siwy Kocioł (dług. 1161 m, głęb. 295 m). Ta pionowa i krucha jaskinia to ostatnie duże tatrzańskie odkrycie, ogłoszone jesienią 2008 roku. Najgłębszą jaskinią Tatr jest Wielka Śnieżna (dług. ok. 23723 m, den. 824 m <-808; +16>). W chwili obecnej system posiada 5 otworów: Śnieżna, Nad Kotlinami, Jasny Awen, Wielka Litworowa i Jaskinia Wilcza. Pierwszą z odkrytych (1959 r.) jaskiń i najbardziej znaną jest Jaskinia Śnieżna. Jej otwór dostępny jest w zasadzie tylko latem. Zimą jest zasypywany masą śniegu. Jednak już od wielu lat, otwór jest odkopywany i zabezpieczany przed ponownym zasypaniem. Sama jaskinia jest niezwykle ciekawa. Rozpoczyna się zjazdami po lodzie. Potem jest 65-metrowa Wielka Studnia i zjazdy po płytowcach. Położony na głębokości -300 m Wodociąg jest formą pięknie mytego meandra, którym prawie zawsze płynie woda. Poniżej Wodociągu występują kaskadowe studnie i progi, gdzie spadająca nimi woda tworzy niezwykłe wodospady. Im niżej, tym wody jest coraz więcej. Dopływa ona bowiem z różnych partii (Krakowskie Kominy, Warszawskie Kaskady, Nadkotliny, Partie Wrocławskie, Galeria Krokodyla i inne), które wpadają do głównego ciągu. W dolnej części jaskini znajduje się poziom zrównań syfonalnych, poniżej którego można się dostać wyłącznie przy użyciu technik nurkowych. Najgłębszym miejscem systemu do którego można dostać się suchą stopą jest Syfon Dziadka, a przy użyciu technik nurkowych Jeziorko X. W 1968 roku grotołazi krakowscy eksplorujący Jaskinię Nad Kotlinami połączyli ją z Jaskinią Śnieżną. Wtedy też system uzyskał nazwę: Jaskinia Wielka Śnieżna. Popularne Nadkotliny są ciągiem pionowych, obszernych i głębokich studni. Najgłębszą z nich jest 102-metrowej głębokości Setka. Przejście 754-metrowej deniwelacji od otworu Jaskini nad Kotlinami do Syfonu Dziadka zawsze było trudnym przedsięwzięciem, dlatego też wybierając się na taką akcję należy przygotować zespół pod każdym względem: kondycyjnym, technicznym i taktycznym. Jasny Awen jest małą jaskinią, dołączoną w 1978 roku Jaskini nad Kotlinami w pobliżu Zlotówki. Jaskinia Wielka Litworowa jest pionową jaskinią, znaną większości grotołazów jedynie wzdłuż głównego ciągu do Magla. Miejscem robiącym wrażenie w jaskini jest Sala pod Płytowcem jedna 11